માનસરોવર પર એક હંસની જોડી રહેતી હતી. આ સરોવરનું પાણી અત્યંત નિર્મળ હતું. આજુબાજુ સુંદર વૃક્ષો હતાં અને તે પર અનેક પંખીઓનો વાસ હતો. એક સમયે ગ્રીષ્મઋતુમાં ખૂબ તાપને લીધે સરોવરનું પાણી સુકાઈ ગયું. પશુપંખીએાને પાણીમનાં સાંસાં પડવા માંડયાં. છેવટે થાકીને તેમણે તે સ્થાન છોડયું અને બીજા સ્થાને જવા ઊડયાં. હંસ અને હંસણીએ પણ પોતાના પ્રિય સરોવરને છોડતાં દુ:ખ અનુભવ્યું. ઊડતાં ઊડતાં રાત પડી ગઈ અને બંને નીચે ઊતર્યા. થાક તો ખૂબ જ લાગ્યો હતો એટલે એક ઝાડ નીચે આવીને બેઠાં. નસીબજોગે અહીં એવું બન્યું કે તે ઝાડ પર એક કાગડો રહેતો હતો. તે તેમનો જાણીતો મિત્ર નીકળ્યો. તે કાગડો પહેલાં ક્યારેક તેમની પાસે માનસરોવર જતો હતો. ત્યાં હંસ તેની મહેમાનગતી કરતો હતો. ભેજાબાજ કાગડાએ તેમનું ઉમળકાભેર સ્વાગત કર્યા.

                આ ઝાડથી થોડેક દૂર એક ઉજજડ ગામ હતું. આ ગામ અગાઉ એક આબાદ ગામ હતું. અચાનક એક દિવસે હંસે કાગડાને પૂછયું, ‘મિત્ર, આ ગામ ઉજજડ કેવી રીતે થઈ ગયું ?'

                કાગડાએ ગોળ ગોળ જવાબ આપતાં કહ્યું, 'બસ, એમજ.'

                હંસની જોડીએ અહીં ઘણાં દિવસો પસાર કર્યા. તે પછી તો સારો વરસાદ થયો અને હંસણીએ હંસને કહ્યું કે ચાલો હવે આપણા ઘર તરફ જઈએ ત્યાં પણ સારો વરસાદ થયો હશે. હંસે પોતાના મિત્ર કાગડાનો આભાર માનતાં કહ્યું, 'મિત્ર ! અમારી વિપત્તિના સમયમાં તમે અમને મદદ કરીને એક સાચા મિત્ર તરીકેની ફરજ બજાવી છે. તમારો એ માટે ખૂબ આભાર. હવે તમે અમને જવાની રજા આપો.’

                કાગડાએ તેમને ત્યાં જ રહી જવા આગ્રહ કર્યો. છતાં જ્યારે તેમણે પોતાના નિવાસે જવા ઇચ્છા બતાવી ત્યારે કાગડો કંઈ બોલ્યો નહિ. બંને જણ જ્યારે ચાલી નીકળ્યાં ત્યારે કાગડાએ હંસને કહ્યું, 'અરે, હંસભાઈ! તમે આ હંસણીને ક્યાં લઈ ચાલ્યા? એ તો મારી છે.”

                હંસ થંભી ગયો અને કાગડાને કહેવા લાગ્યો, “મિત્ર, હંસણી મારી સાથે આવી હતી.

                કાગડાએ તેની સાથે ઝઘડો કર્યો અને કહ્યું, 'આ વાતનો નિકાલ કરવા ગામમાંથી પંચ બોલાવો. પંચ જે ફેંસલો આપે તેને આપણે માન્ય કરવો જોઈએ.'

                હંસ તો અવાફ થઇ ગયો હતો. બિચારો કરે પણ શું? ના છૂટકે તે ગામમાં ગયો અને જે મળે તેને પોતાની વાત કહેવા લાગ્યો અને પંચમાં આવવા કરગરવા લાગ્યો.

                બપોર પછી તે ઝાડ નીચે ગામના નાના-મોટા માણસો પંચમાં આવીને બેઠા. તેમણે પહેલાં હંસની વાત સાંભળી અને પછી કાગડાને તેને જે કહેવું હોય તે કહેવા જણાવ્યું.

                કાગડાએ ઠાવકાઈથી કહ્યું, ‘માનવંતા પંચો ! આપ સૌ તો જાણો છો કે મારા દાદા, એમના પિતા આ જ ઝાડ પર રહેતા હતા. મારી દાદી, એમની માતા એ પણ હંસણી હતાં અને આજ ઝાડ પર રહેતાં હતાં. હું પણ આ ઝાડ પર આ હંસણી સાથે ઘણા વખતથી રહું છું આપ બધા જ આ વાતના સાક્ષી છો. આ હંસ તો મારો મિત્ર. પાણીની શોધમાં તે અહીં આવ્યો. મેં તેની આગતાસ્વાગતા કરી અને જતી વખતે મારી જ હંસણીને તે લઈ જવા માગે છે. હવે આપ જ ન્યાય કરો.’

                બંને પક્ષોની રજૂઆત સાંભળ્યા પછી પંચની વ્યક્તિઓ એક બીજાના કાનમાં ગુપસુપ કરવા લાગી. કોઈ કહેતું અમે તો હંસણીને પહેલાં અહીં જોઈ નહોતી. બીજો કહે, 'જોઈ હોય કે ન જોઈ હોય પણ હંસણી કાગડાને મળવી જોઈએ. આ હંસ તો આજે છે અને કાલે ચાલ્યો જશે અને આપણે તો કાગડાભાઈનું જ કામ પડશે.” પંચાયત ફેંસલો કરીને વિખરાઈ ગઈ. તેમણે ફેંસલો કાગડાની તરફેણમાં આપ્યો, ‘હંસણી કાગડાની સાથે રહેશે. હંસ પંચોનો ન્યાય સાંભળીને રડી પડયો. બિચારો એકલો જ જવા માટે નીકળ્યો.

                    થોડેક ગયો ત્યાં તો કાગડાએ તેને સાદ પાડી પાછો બોલાવ્યો, અને કહ્યું, 'હે મિત્ર! જ્યારે તમે અહીં આવ્યા હતા ત્યારે તમે એક દિવસે મને એક પ્રશ્ન પૂછયો હતો કે આ ગામ ઉજજડ કેમ થઈ ગયું છે? ભાઈ, જયારથી આવાં કળિયુગી પંચ બેસતાં થયાં ત્યારથી આ ગામની પડતી થતી ગઈ અને તે ઉજજડ થઈ ગયું. આ હંસણી તો તમારી જ છે. અને તેને સાથે લઈને હવે ખુશીથી જાઓ.’