એક દિવસ ચકલીઓની જ્ઞાતિનો સમૂહ ભેગો થયો. ચકલીઓ વચ્ચે ચર્ચા ચાલી કે પૃથ્વી પર આપણો સમૂહ મોટો હોવા છતાં આપણા સમૂહની કશી કિંમત નથી. મનુષ્યો તો આપણને ગણતરીમાં ન લે એ તો સમજ્યા, પણ પક્ષીઓ પણ આપણને કશી વિસાતમાં લેતા નથી. એટલે કે પૃથ્વી પર આપણી કશી મહત્તા જ નથી. મનુષ્યો પોપટને સોનાના પાંજરામાં પૂરે, રાખે અને એને જાતભાતનાં ફળો ખવડાવે. મોરને પાળે અને સરસ મજાના દાણા ખવડાવે. કબૂતરોને પણ જાર ખવડાવે અને આપણે તો જાણે કે વધારાની હોઈએ એમ વધ્યું-ઘટ્યું ખાવાનું. આપણે જો માળો બાંધીએ તો મનુષ્યો પોતાના ઘરમાંથી માળોય કાઢી નાંખે. એટલે આપણું મહત્ત્વ વધે એવું કશુંક આપણે કરવું પડશે.

                એક ચકલીએ કહ્યું કે આપણે રાજાને ફરિયાદ કરીએ. બીજી ચકલીએ કહ્યું કે રાજા તો અમુક રાજ્ય પૂરતો જ રાજા હોય એટલે આખી પૃથ્વી પર તો આપણું શું મહત્ત્વ વધે? પણ બીજી એક ચકલીએ કહ્યું કે આજે એક રાજ્ય આપણી મહત્તા સ્વીકારે તો કાલે બીજું રાજ્ય મહત્તા સ્વીકારશે. એટલે શરૂઆત આપણા આ રાજ્યથી જ કરીએ.

                છેવટે રાજા સામે રજૂઆત કરવાનું નક્કી કર્યું. ચકલીઓના સમૂહે સો ચકલીઓનું એક પ્રતિનિધિમંડળ બનાવ્યું. તેને રાજા સામે રજૂઆત કરવાનું કામ સોંપ્યું. સોમવાર સારો વાર હોય છે. એવી માન્યતા પ્રમાણે સોમવારે રાજદરબારમાં રજૂઆત કરવા જવાનું નક્કી કર્યું.

                સોમવારે રાજદરબારમાં હૂડૂડ કરતું ચકલીઓનું ટોળું એક સમાટું ઘૂસી ગયું. સો ચકલીઓની ચીંચીંચીંથી આખો દરબાર ધમધમી ઊઠ્યો. રાજા ગુસ્સે ભરાઈ ગયા. દરબારીઓ અને દરબારના સૈનિકો પણ ધૂંધવાઈ ગયા. રાજાએ હુકમ કર્યો, ‘આ ચકલીઓને બહાર કાઢો.’

                પણ સૈનિકો આ બાજુથી ચકલીઓને ઉડાડે તો તે બાજુએ ચકલીઓ ઊડીને બેસે અને અહીંથી ઉડાડે તો ત્યાં ઊડીને જાય અને બેસે. છેવટે દરબારીઓમાંથી એક દરબારીએ ઊભા થઈને ચકલીઓના સમૂહને સંબોધી કહ્યું,

                 ‘હે ચકલીરાણીઓ! શાંત થાવ. આપની જે કંઈ સમસ્યા હોય તે શ્રીમાન રાજામહારાજશ્રીને જણાવો. જેથી શ્રી રાજાજી એ હલ કરશે.’

                દરબારીની આવી વિનંતીથી ચકલીઓનું પ્રતિનિધિમંડળ શાંત થઈ ગયું. રાજદરબારની વચ્ચે પાથરેલી જાજમ પર બધી સોએ સો ચકલીઓ બેસી ગઈ. પછી રાજાજીએ પૂછ્યું, ‘બોલો ચકલીબાઈઓ! તમારી શી રજૂઆત છે? આપ જે માંગશો તે મળશે. તમે કહેશો તો તમારા માટે અલાયદું ઉપવન બનાવી આપીશું. તમે કહેસો તો તમારા માટે રાત્રે સૂવા માટે ચોમાસામાં વરસાદથી બચવા માટે છતવાળા પરંતુ ખુલ્લાં પાંજરા બનાવી આપીશું. બોલો, ચકલીબાઈઓ કંઈક તો બોલો.’

                છેવટે એમાંથી એક ચતુર અને સમજુ ચકલીએ રાજાજીને રજૂઆત કરતાં કહ્યું,

                 ‘હે મહાન રાજા! સાંભળ્યું છે કે આપ આપના રાજ્યના પશુ-પક્ષીઓ અને મનુષ્યના કલ્યાણ માટે ઘણુંબધું કરો છો. પણ અમારા જેવા નાના પક્ષીઓ માટે પણ કશું વિચારો તો સારું.’

                રાજા બોલ્યા, ‘રજૂઆત તો કરી જુઓ.’

                પેલી ચકલીઓએ કહ્યું,

                 ‘હે રાજાજી, અમારે બીજું કશુંયે જોઈતું નથી, પરંતુ આ પૃથ્વી પર અમને કોઈ ગણતરીમાં નથી લેતું. એટલે કમસે કમ તમારા રાજ્યમાં અમારું મહત્ત્વ સ્થપાય અને કાયમી ધોરણે અમારું મહત્ત્વ ટકી રહે એવું કરો. અમને રાજદરબારમાં સ્થાન આપો અને રાજદરબારમાં ઠરાવ કરી આપના રાજ્યના દરેક મોટા ગામમાં અમારા માટે મોટામોટા અને રંગીન ‘ચકલી ઘરો’ની સ્થાપના કરો, જ્યાં રાજ તરફથી ઉત્તમ ચણ નાખવામાં આવે, જેથી અમે સહુ ચકલીઓ સુખેથી રહીએ અને આવનજાવન કરી શકીએ. વળી આપના રાજના રાજધ્વજમાં અમારું એટલે કે એક ચકલીનું ચિહ્ન કાયમ માટે મૂકાય. આમ કરવાથી અમારું મહત્ત્વ સ્થપાય.’

             રાજા તો વિચારમાં પડી ગયા. દરબારીઓ પણ વિચારમાં પડી ગયા. રાજાને લાગ્યું કે ચકલીઘરની સ્થાપના કરવી એ મોટું કામ નથી, પણ પોતાના રાજધ્વજમાં ચકલીનું ચિહ્ન મૂકવું એ મોટું કામ છે. રાજાએ મુખ્ય દરબારીને પોતાની પાસે બોલાવ્યો. ચકલીઓ આ બધું જોતી રહી. પેલા દરબારીને લઈને રાજા પોતાના સિંહાસન પાછળ આવેલા ચિંતનકક્ષમાં ગયા. એ પહેલાં રાજદરબારીએ ચકલીઓને શાંત રહેવા જણાવ્યું. ચિંતનકક્ષામાં રાજાએ દરબારીને કહ્યું, ‘આ ચકલીઓની ચકલી ઘર’ની માંગણી તો આપણે સ્વીકારી લઈએ, પણ રાજધ્વજમાં ચકલીનું ચિહ્ન મૂકવું એ મોટી માંગણી છે. એ મોટી માંગણી કેમ કરીને રાખીશું? રાજાનો રાજધ્વજ તો તલવાર કે ભાલાના ચિહ્નથી જ શોભે, કંઈ ચકલીના ચિહ્નથી ન શોભે.’

                દરબારીએ વિચારીને કહ્યું, ‘સાપ મરે અને લાકડી ભાંગે નહીં એવો રસ્તો કાઢવો પડશે. આપણે ચકલીને એવું કામ સોંપીએ કે એ કામ એમનાથી થાય નહીં ને રાજધ્વજવાળી માંગણી પડતી મૂકે. એટલે ચકલીઓ સામે શરત મૂકવાની કે આ કામ કરો તો જ તમારું ચકલીનું ચિહ્ન સામે રાજધ્વજમાં મૂકીએ.’

                રાજાએ દરબારીને પૂછ્યું કે એવું તે કયું કામ છે કે જે  ચકલીઓ નહી કરી શકે?

                દરબારીએ કહ્યું, ‘મેં વિચારી રાખ્યું છે.’

                રાજાએ કહ્યું, ‘તો જલદી બોલો ને!’

                દરબારીએ કહ્યું, ‘કહું તો ખરો, પણ આપ ગુસ્સે ન થાવ તો જ કહું.’

                રાજે કહ્યું, ‘કહો, કહો, દરબારી, હું ગુસ્સે નહીં થાઉં!’

                દરબારીએ કહ્યું, ‘તો રાજાજી, આપણે ચકલીઓ સામે એવી શરત મૂકવાની કે આપ રાજાજીના મસ્તક પર માળો બાંધો તો જ તમને રાજધ્વજમાં ચિહ્નરૂપે અમે મૂકીશું. એટલે ચકલીઓ હિંમત કરીને માળો બાંધવા આવશે નહીં અને માળો બાંધવા માટે એક દિવસનો જ સમય આપવાનો તેથી માળો બાંધવામાં નિષ્ફળ જશે એટલે રાજધ્વજવાળી એમની માંગણી સ્વીકારવાનો વખત આપણા માટે આવશે નહીં.’

                રાજા ગુસ્સે તો થયા પણ ચકલીઓને ટાળવા એમણે એ વાત સાંભળી લીધી. રાજા પોતે ઇચ્છતા નહોતા કે રાજધ્વજમાંચકલીનું ચિહ્ન મૂકાય.

                અંતે આ આખી વાત રાજદરબારમાં ચકલીઓ સામે મૂકાઈ. દરબારીઓ પણ આ વાત સાંભળી ખળભળી ઊઠ્યા. પણ આવી શરત અને આવી વાત ખુદ રાજાએ જ મૂકી હતી. પછી શું થાય? ચકલીઓ પણ ડઘાઈ ગઈ. આ કેવી શરત? આ શરત આપણાથી પૂરી થશે નહીં અને આપણું ચિહ્ન રાજધ્વજમાં આવશે નહીં. પણ વાત આખરે મમતે ચડી. ચકલીઓના સમૂહમાંથી એક ચતુર ચકલીએ આ વાત સ્વીકારી લીધી. રાજાના માથે માળો બાંધવો. આવતી કાલે સૂર્યોદયથી સૂર્યાસ્ત સુધીમાં માળો બાંધવો અને ન બંધાય તો ચકલીઓને તગેડી મૂકવી.

                ચકલીઓ રાજદરબારમાંથી ઊડી બહાર એક ઝાડ પર એકઠી થઈ વિચારવા લાગી. આખરે જે ચતુર ચકલીએ શરત સ્વીકારી હતી એ ચકલીને જ આખું કામ સોંપી દેવામાં આવ્યું. એ ચકલીએ બીજી પાંચ-દસ ચકલીઓ પોતાની મદદ માટે માંગી લીધી, તણખલાંઓ વીણીને લઈ આવવા માટે!

                બીજે દિવસે રાજા પોતાના શયનખંડમાં જ સૂઈ રહ્યા, બિમારીનું બહાનું કાઢી. શયનખંડ પણ ચોમેરથી બંધ કરી દીધો.

                બીજી બાજુ પેલી ચતુર ચકલી પાંચ-સાત ચકલીઓને લઈ મહેલમાં ગઈ. હાલના રાજાની મોટી છબિ હતી એ શોધી કાઢી. એ છબિની ઉપરની બાજુ, બરાબર છબીમાં રાજાના મુગટનો જે ભાગ હતો એની ઉપરની ફ્રેમની જગા પર ચતુર ચકલીઓએ બીજી ચકલીઓની સહાયથી માળો બાંધ્યો. સૂર્યાસ્ત સમયે ચકલીઓએ શરત પૂરી કરી કે કેમ એ નક્કી કરવા રાજદરબાર ભરાયો. રાજા પણ પોતાના શયનકક્ષમાંથી સિંહાસન પર આવ્યા. સો ચકીઓ પણ ઊઠીને આની જાજમ પર બેસી ગઈ. ચકલીઓએ અને દરબારીઓએ જોયું કે રાજાના માથા પર તો મુગટ જ હતો, માળો ન હતો. બધું શાંત થઈ ગયું. રાજદરબારમાં સોંપો પડી ગયો. પેલા દરબારીએ ચતુર ચકલીને કહ્યું,

                 ‘હે ચકલીબાઈઓ, તમે રાજાના માથા પર માળો બાંધવાની શરત સ્વીકારી હતી એ પૂરી થઈ નથી એટલે રાજધ્વજમાં તમારું ચકલીનું ચિહ્ન મૂકી શકાશે નહીં. તમારી ચકલીઘરની વાત સ્વીકારી લઈએ છીએ.’

                ચતુર ચકલી બોલી, ‘દરબારીજી, આપની ભૂલ થાય છે. અમે રાજાના માથા પર માળો બાંધ્યો છે.’ આખો દરબાર, ચકલીઓ સમેત અવાક થઈ ગયો અને રાજાના મસ્તક તરફ જોવા લાગ્યો.

                 ‘ક્યાં છે માળો?’

                ચતુર ચકલી ઊડી અને રાજાની જ્યાં છબી હતી ત્યાં ગઈ. દરબારીને પણ આવવા કહ્યું. જોયં તો રાજાની છબિ પરના મસ્તકના ભાગે મોટો માળો હતો. દરબારી વિચારમાં પડી ગયો. દરબારમાં આવીને એણે વિગત જણાની. ચતુર ચકલીને કહેવામાં આવ્યું કે તારે કશી રજૂઆત કરવી છે? જો ન કરવી હોય તો રાજાજી પોતાનો નિર્ણય જણાવે.

                ચતુર ચકલીએ કહ્યું, ‘હા મારે કહેવું છે.’ પછી એણે કહ્યું, ‘રાજાના માથે માળો બાંધવો એ મહાન રાજાજીનું અપમાન કરવા બરાબર છે. વળી અમે નાનું પક્ષી ગણાઈએ પણ રાજાનું અપમાન થાય એવું અમે ન કરી શકીએ. વળી રાજાનું અપમાન પણ ન થાય અને અમારું યે કામ થાય એટલે અમે વચલો રસ્તો શોધી કાઢ્યો. રાજાની છબિના મસ્તકના ભાગે અમે માળો બાંધ્યો. અને આમેય માળો જીવતા માણસના માથે બાંધવો એ તો મૂર્ખાઈભરી વાત છે. માળો તો છબિના ભાગે જ બંધાય. એ રીતે રાજાજીની વાત પણ રહી અને મારી વાત અને શરત પણ જળવાઈ.’

                ચતુર ચકલીની વાત સાંભળી સહુ દરબારીઓ અને ચકલીઓ દંગ રહી ગઈ. દરબારીઓને અને રાજાને પણ લાગ્યું કે ચકલીઓએ રાજાજીનું અપમાન કર્યું નથી અને માળો બાંધવાનું કામ પણ ચતુરાઈથી પૂરું કર્યું છે.

                રાજાજીએ અંતે પોતાનો નિર્ણય જાહેર કર્યો. ચતુર ચકલીને રાજદરબારમાં સ્થાન આપ્યું અને પોતાના રાજધ્વજમં ચકલીનું ચિહ્ન મૂકવાનું સ્વીકાર્યું. રાજદરબારીએ રાજધ્વજમાં ચકલીના ચિહ્નનું અર્થઘટન કરતાં કહ્યું કે ચકલી નિર્દોષ પક્ષી છે અને બીજાને કનડવાનું કામ કરતું નથી. તેથી આપણું રાજ્ય અને આપણા રાજાજી પણ બીજાને, બીજા રાજ્યને કે પ્રજાને કનડવાનું કામ કરતા નથી. એવું ચકલીના ચિહ્નવાળા રાજધ્વજથી સાબિત થશે.

                સહુએ રાજાજીનો જયજયકાર કર્યો. ચકલીઓનો સમૂહ ફરી ભેગો થયો અને પોતાની મહત્તા સ્થપાઈ એ વાતે આનંદ કરવા લાગ્યો.