સર્ગ

1

વિવશ સાંજ, નભ નિરાલંબ,

નિસ્પંદ સમીર નિગૂઢ,

એક યૌવના નતમુખ ઊભી,

વ્યગ્રચિત્ત સંમૂઢ.

હતી નામ રટતી નિજનું –

સૈરન્ધ્રી શ્વાસેશ્વાસ,

હસ્તિનાપુરની મહારાણી,

એ તો કેવળ ભાસ.

નૃપતિ વિરાટ, વિરાટનગર,

અણજાણ અકલ્પિત દેશ;

ગુપ્તવાસ, અવગુંઠિત ઓળખ,

ધર્યો વિસંગત વેશ.

ચરણ જરા નવ ખસે,

લગીરે હસે ન નમણાં નેણ,

નિયતિગ્રસ્ત ક્ષતવિક્ષત ચપળા,

વદે ન એક્કે વેણ.

સત્ય હોય કે છલના, છેવટ

ભ્રાન્તિ હોય અનંત,

અજંપ અંતરનાં અંધારે

અકળ છુપાયા અંત.

મૃગનયની મન ધરી વિમાસણ,

પૂછે નિજને એમ :

મહારાણીપદની અધિકારી

તો પણ અનુચર કેમ?

દુપદસુતા કે ધૃષ્ટદ્યુમ્નભગિની

કે પાંડવનાર;

પરિચય સઘળા થયા લુપ્ત,

એ સૌથી વસમી હાર.

ગુપ્તવાસના કઠળ કવચમાં

કુંઠિત કીધા શ્વાસ,

નિજતા છોડી નિજને દીધો

કપરો કારાવાસ.

કંપિત ઊભી યૌવના, ઢાંકી ઉર પરિતાપ,

છદ્મવેશનો આકરો, મળ્યો પરમ અભિશાપ.

સંગોપી દઈ સામટા, અધવચ પ્રશ્ન અનેક,

છેવટ અબળા સંચરી, અંત:પુરમાં છેક. (1)

અંતઃપુર સોહે અલબેલું,

મળિમૌક્તિકથી મંજુલ ઘેલું;

સાંધ્ય સમય ઓઢીને અંગે,

રમે અનંગ સુદેષ્ણા સંગે.

નૃપ વિરાટને રટતી રાણી,

અબળા જોઈ વદી મૃદુ વાળી :

‘કર શૃંગાર મને, હે દાસી!

નૃપતિસંગની હું અભિલાષી.

તું સુંદર પણ હું અતિસુંદર,

કર અંગેથી દૂર પટંતર;

મિલનરાત્રિ છે આજ અમારી,

રમ્ય રૂપને દે શણગારી.

ઉત્સવ અનુપમ હશે નિશાનો,

છાક છલકશે સર્વ દિશાનો;

નૃપ વિરાટ રસસભર વિલાસી,

પ્રતિપળ કરશે સંગ સુહાસી.’

આજ્ઞા ઝીલી અનુનપૂર્વક,

કરતી દાસી સ્નિગ્ધ વિશેષક;

વક્રરેખ બે વક્ષ સુહાવે,

રોમહર્ષ અભિસાર જગાવે.

નખશિખ સુભગ સુદેષ્ણા સોહે,

પુલકિત ગાત્ર થકી મન મોહે;

વિલસે મદન પ્રફુલ્લ પ્રદેશે,

પ્રહર રાતનો પ્રથમ પ્રવેશે.

કુસુમિત અંગ સંકપ સલૂણા,

ધબકે સ્પંદન કિસલયકૂણાં;

સાંજ વિલીન થઈ વરણાગી,

મુદિત રાત મલકીને જાગી.

મદભર અવસર, કોઈ ન રોકે,

સૈરન્ધ્રી નિજ મન અવલોકે :

સંગે પતિ પણ સંગ ન પામું.

સ્ત્રીપદ વેઠું વિકટ નકામું.

કર્ણપટે આજ્ઞા પડી : ‘નૃપતિ પધારે પાસ,

હે સૈરન્ધ્રી ! જા હવે, છોડી દઈ આવાસ.

ઉત્સવ રચી અનંગનો, હવે પરસ્પર સંગ,

ભરવા અંગે અંગમાં, ઈન્દ્રધનુષના રંગ.’ (2)

સૈરન્ધ્રી નતમસ્તક ચાલી,

જાણે જળ પર મંદ મરાલી;

પાંડવકુળની ધુરા અનેરી,

વહે સમયનું સંકટ વેરી.

ભરચક ભાર ભર્યો ભીતરમાં,

નહિ સમજાતું, શું નડતરમાં?

પાડ્યું નિજનું નામ વિસારે,

વળગાડી નહિ મમત લગારે.

છાક છલકતા ઉત્સવવંતી,

નિત્ય હતી ઋતુ કોઈ વસંતી;

અટકી દાસત્વે અનિરુદ્ધા,

છદ્મવેશથી કુંઠિત ક્રુદ્ધા.

એક સમય ભીતરમાં પેઠો,

બીજો બ્હાર દ્વાર પર બેઠો;

નિત્ય નિજત્વ અવંતાર જોવું,

અંતરિયાળ પડ્યું આ હોવું!

ચિત્ત વિચિત્ર વિચારે ચડતું,

સ્મરી સુદેષ્ણા ઇચ્છા ઘડતું :

હું પણ સ્ત્રી શતરૂપા સુંદર,

હું પણ પામું પુરુષ નિરંતર.

ચુંબિત મર્દિત સુરભિત કાયા,

શ્વસન ઉષ્ણ, મસૃણની માયા;

મન્મથ ફુલ્લપ્રફુલ્લ વિલાસી,

હું પણ સહજ સંગ અભિલાષી.

હું સૈરન્ધ્રી, કેવળ દાસી,

પ્હેર્યો પરિચય, પણ આભાસી;

અવગુંઠિત પાંડવપટરાણી,

દ્રુપદસુતા, પણ હું અણજાણી.

હું પણ સ્ત્રી, હું સુંદર શ્યામા,

તન્વી સુભગ સુવક્ષા વામા;

નામ-ઠામથી પર હું નારી,

પુરુષમાત્રની હું અધિકારી.

અંતઃપુરથી નીકળી, પહોંચી નિજની માંહ્ય,

નિજથી છેવટ નીકળી, પકડી નિજની બાંહ્ય.

ચરણ રહ્યાં’તાં ચાલતાં, કિન્તુ વીથિકા સ્થિર,

ભ્રમની ભ્રમણા ભાંગવા, અબળા થાય અધીર. (3)

સહસા નાદ મૃદંગ સુણાયો,

સ્વર ઉન્મત્ત લલિત પડઘાયો;

ધાતિન્દિન્તાતધિનતિનત્ધા –

કર્ણપટે ગઈ પ્રગટી શ્રદ્ધા.

દૃષ્ટિ લગીર કરી એ દિશમાં,

દિસે નૃત્યશાળીની સુષમા;

દ્વાર નૃત્યશાળીની સુષમા

દ્વાર હતાં વાસ્યાં અધખુલ્લાં,

તરુણી દીઠી એક પ્રફુલ્લા.

રુનઝુન લાસ્ય કરે કટિભંગે,

ચરણચાપ વિલસે લય સંગે;

રસભર ડોલન અંગે અંગે,

જગવી જાણે જ્યોત અનંગે.

અનુપમ અંગુલિમુદ્રા ઓપે,

પ્રગટ ભાવ પળભરમાં લોપે;

ચંચળ ચપળા ચારુ ચકોરી,

ઝળહળ જાણે સ્વર્ણકટોરી.

ગ્રીવાભંગ સહજ મન મોહે,

અચ્યુત સુંદર કુંતલ સોહે;

નીવિબંધ આકંપિત ભાસે,

નાભિ ગહન થરકે પ્રતિશ્વાસે,

મૃગનયની મલકે મૃદુ એવું,

જલતરંગની ઝંકૃતિ જેવું;

નેત્રકટાક્ષે વદતી વાણી,

અર્થસભર પણ બહુ અણજાણી.

શ્યામવર્ણ કદલી સમ કાયા,

સ્વર્ગલોક શી મધુમય માયા;

છલકે ઉચ્છલ ઉરના કૂપા,

કોણ હશે તરુણી રતિરૂપા?

ઘોષ મૃદંગ થકી પડઘાતો,

પણ વાદક નહિ ક્યાંય જણાતો;

પહોંચી દ્વાર લગીર વિલોક્યું.

ચિત્ત એક આશ્ચર્યે રોક્યું.

શીઘ્ર છુપાઈ ઓથમાં, સૈરન્ધ્રી દિઙ્મૂઢ,

યોદ્ધો અર્જુન એ ક્ષણે, જોયો રૂપ અરૂઢ.

ધનુધારી ગાંડીવનો, બજવે વાજ મૃદંગ,

મત્સ્યવેધના વીરને, નિરખ્યો નવતર ઢંગ. (4)

અવિરત સંગીત નર્તન ચાલે,

વદન વિવર્ણિત પ્રતિપદતાલે;

અનુસરતી વાદક અનુપમને,

ચૂક્યાં ચરણ અચાનક સમને.

અટક્યો તાલ મૃદંગે સ્વરમાં,

અટકી ગઈ તરુણી પળભરમાં;

અર્જુન નિકટ જઈ સમજાવે,

ગ્રહી હસ્તમાં હસ્ત, નચાવે.

ઉભય પરસ્પર પાસ વિલોકી,

સૈરન્ધ્રી ગઈ સહસા ચોંકી;

નિરખી સ્વામી, થઈ સંભ્રાન્તા :

હું પદલુપ્ત, ઉપેક્ષિત કાન્તા!

કાંચનકટિ આ કોણ સુકન્યા?

મુગ્ધ, મત્ત ને મંજુલ વન્યા;

વિદ્યુતરેખ સમી ગતિશીલા,

કરતી નયનકટાક્ષ રસીલા.

મોહ્યો કંથ વિલોકી લલના,

સ્વતઃ કરી ભાર્યાથી છલના;

રંગ અનંગ સદા અવિચારી

પ્રબળ કેટલો એ અતિચારી!

વીર કર્ણ મેં વૃથા ઉથાપ્યો,

મત્સ્યવેધનો મહિમા સ્થાપ્યો;

સૂતપુત્રને લાંછન દીધું,

પાંડુપુત્રનું ગૌરવ કીધું.

ગ્રહે હસ્તમાં હસ્ત અવરનો,

નહિ અપરાધ ગણાતો નરનો!

હું દાસી ત્રાહિત, હું અબળા?

આજ્ઞાધીન પરંતુ સબળા.

રહી આટલું હજી વિચારી,

કાન પડ્યું ત્યાં કૌતુક ભારી;

કન્યા બોલી કંઈ ઊંચે સ્વર :

‘ભૂલ નથી મારી, હે કિન્નર!’

પૂર્ણપુરુષ નિજ નાથનો, રહી જોઈ ઉપહાસ,

રણરક્ષક ગાંડીવનો, કર્યો મૃદંગ હ્રાસ.

કંપિત ભર્તા જોઈને, હવે ચિંતવે નાર :

વેઠે વીર વિરૂપ, શો નિયતિદીધો ભાર! (5)

હતી ષોડશી તિર્યક્ થોડી,

પુનઃ વદી આમન્યા છોડી :

‘વિરાટ રાજાની હું કન્યા,

નામ ઉત્તરા મારું ધન્યા.

ચરણચાપ નહિ લેખ ચુકાયો,

મૃદંગનો સ્વરદોષ જણાયો;

નથી ભૂલ મારી, હે કિન્નર!

રાજકુંવરી હું, હે કિંકર!’

રહી જોઈ સૈરન્ધ્રી સ્વામી,

શરણાગતની પીડા પામી;

કહેવા લાગી વિજને એવું :

વ્યર્થ વિચાર્યું મનમાં કેવું!

સમય કદી પ્રત્યંચા માપે,

કદી નચાવે મૃદંગથાપે;

કોષ્ટક સઘળાં આડાંઅવળાં,

પડે ન પાસા કોઈ સવળા.

પ્રગટ થવું ને જવું છુપાઈ,

પડે વેઠવી આ ચતુરાઈ;

સર્વ રૂપ સંકેલી લઈને,

કેમ જીવવું અખંડ થઈને?

સહે વીર પાંડવ શી પીડા!

નિયતિ કરાવે વરવી ક્રીડા;

પળમાં પ્રાપ્તિ, પળમાં લુપ્તિ,

કેવી હોય ચિરંતર તૃપ્તિ?

વ્યગ્રચિત્ત નિજ નાથ વિલોકે,

જવું નિકટ પણ નિયતિ રોકે;

અકળાતી અવિદિત અનુબંધે,

ભાર અગોચર લઈને સ્કંધે,

અજવાળું પડતર તરડાતું,

તિમિરલોકનું પોત વળાતું;

ગયો ક્યાંક અટકી પડછાયો.

પિંડ પંડનો પણ અટવાયો.

અંતે પહોંચી અકેલી, કુટિર મધ્ય સંભ્રાન્ત,

ભીતર ભીડ્યાં દ્વારને, ખોલ્યાં ઉર એકાન્ત :

હું મહારાણી દ્રૌપદી, હું સૈરન્ધ્રી કેમ?

કેમ મને પામી શકું, કેવળ સ્ત્રીની જેમ? (6)

સૂતી અબળા વસ્તુ થઈને,

વર્તમાનને ઓઢી લઈને;

અકળ યાતના વસમી વેઠે,

પડી રતા પથ્થરની પેઠે.

શ્વાસોચ્છ્વાસ પરાણે તાણે,

ધબકારને કોણ પિછાણે?

અંધકારના અઢળક ઢગલા,

નહિ નયને નિદ્રાનાં પગલાં.

દિવસરાતની એક જ ઘટના.

દ્વાર ન ખૂલે અંતરપટનાં;

વિગત-અનાગતમાં અટવાતો,

સમય સદૈવ વિતથ અથડાતો.

અકળવિકળ મન અજંપ જાણી,

તુરગ પીડનો જાય પલાણી;

સ્વાન્તઃ સુખથી વંચિત વામા,

પ્રગટ થવાને કરે ઉધામા.

પ્રહર પસાર થતો અતિ મંથર,

યુદ્ધ નિરંતર બાહ્યાભ્યંતર;

કોઈ કદી નહિ જીતે-હારે,

સર્વ ડૂબતાં જઈ મઝધારે.

જન્મ-મૃત્યુના અજાણ છેડા,

દોડે સતત સમયના કેડા;

અંતહીન અટકળમાં ખોવું,

મળે ન પાછું નિજનું હોવું!

સ્મરી સુદેષ્ણા, તનમન તૃપ્તા,

ભાર્યા વિશ્લથ, કામવિમુકતા;

ઊભી થઈ અબળા અચકાતી,

જાણે દીપશિખા લચકાતી.

કુટિરદ્વાર મધરાતે ખોલ્યાં,

સ્પંદન મંદ પવનનાં ડોલ્યાં;

પાંચ પાંચ પતિ પણ એકાકી,

એ જ વિચારે છેવટ થાકી.

કોણ મને ઝંખે? અને ઝૂરે મારી જેમ?

ઓળખ ઢાંકી પૂછવું, કોને જઈને એમ?

સૈરન્ધ્રી ઊભી રહી, અધવચ ઉંબરદ્વાર,

અવઢવ એને મોકલે, નહિ અંદર નહિ બ્હાર. (7)

sarg

1

wiwash sanj, nabh niralamb,

nispand samir niguDh,

ek yauwna natmukh ubhi,

wyagrchitt sanmuDh

hati nam ratti nijanun –

sairandhri shwaseshwas,

hastinapurni maharani,

e to kewal bhas

nripati wirat, wiratangar,

anjan akalpit desh;

guptwas, awgunthit olakh,

dharyo wisangat wesh

charan jara naw khase,

lagire hase na namnan nen,

niytigrast kshatwikshat chapla,

wade na ekke wen

satya hoy ke chhalna, chhewat

bhranti hoy anant,

ajamp antarnan andhare

akal chhupaya ant

mriganayni man dhari wimasan,

puchhe nijne em ha

maharanipadni adhikari

to pan anuchar kem?

dupadasuta ke dhrishtadyumnabhagini

ke panDawnar;

parichay saghla thaya lupt,

e sauthi wasmi haar

guptwasna kathal kawachman

kunthit kidha shwas,

nijta chhoDi nijne didho

kapro karawas

kampit ubhi yauwna, Dhanki ur paritap,

chhadmweshno aakro, malyo param abhishap

sangopi dai samta, adhwach parashn anek,

chhewat abla sanchri, antahapurman chhek (1)

antpur sohe albelun,

malimauktikthi manjul ghelun;

sandhya samay oDhine ange,

rame anang sudeshna sange

nrip wiratne ratti rani,

abla joi wadi mridu wali ha

‘kar shringar mane, he dasi!

nripatisangni hun abhilashi

tun sundar pan hun atisundar,

kar angethi door patantar;

milanratri chhe aaj amari,

ramya rupne de shangari

utsaw anupam hashe nishano,

chhak chhalakshe sarw dishano;

nrip wirat rasasbhar wilasi,

pratipal karshe sang suhasi ’

agya jhili anunpurwak,

karti dasi snigdh wisheshak;

wakrrekh be waksh suhawe,

romharsh abhisar jagawe

nakhshikh subhag sudeshna sohe,

pulkit gatr thaki man mohe;

wilse madan praphull prdeshe,

prahar ratno pratham prweshe

kusumit ang sankap saluna,

dhabke spandan kisalaykunan;

sanj wilin thai warnagi,

mudit raat malkine jagi

madbhar awsar, koi na roke,

sairandhri nij man awloke ha

sange pati pan sang na pamun

stripad wethun wikat nakamun

karnapte aagya paDi ha ‘nripati padhare pas,

he sairandhri ! ja hwe, chhoDi dai awas

utsaw rachi anangno, hwe paraspar sang,

bharwa ange angman, indradhanushna rang ’ (2)

sairandhri natmastak chali,

jane jal par mand marali;

panDawakulni dhura aneri,

wahe samayanun sankat weri

bharchak bhaar bharyo bhitarman,

nahi samjatun, shun naDatarman?

paDyun nijanun nam wisare,

walgaDi nahi mamat lagare

chhak chhalakta utsawwanti,

nitya hati ritu koi wasanti;

atki dasatwe aniruddha,

chhadmweshthi kunthit kruddha

ek samay bhitarman petho,

bijo bhaar dwar par betho;

nitya nijatw awantar jowun,

antariyal paDyun aa howun!

chitt wichitr wichare chaDatun,

smri sudeshna ichchha ghaDatun ha

hun pan stri shatrupa sundar,

hun pan pamun purush nirantar

chumbit mardit surbhit kaya,

shwasan ushn, masrinni maya;

manmath phullaprphull wilasi,

hun pan sahj sang abhilashi

hun sairandhri, kewal dasi,

pheryo parichay, pan abhasi;

awgunthit panDawapatrani,

drupadasuta, pan hun anjani

hun pan stri, hun sundar shyama,

tanwi subhag suwaksha wama;

nam thamthi par hun nari,

purushmatrni hun adhikari

antpurthi nikli, pahonchi nijni manhya,

nijthi chhewat nikli, pakDi nijni banhya

charan rahyan’tan chaltan, kintu withika sthir,

bhramni bhramna bhangwa, abla thay adhir (3)

sahsa nad mridang sunayo,

swar unmatt lalit paDghayo;

dhatindintatadhinatinatdha –

karnapte gai pragti shraddha

drishti lagir kari e dishman,

dise nrityshalini sushama;

dwar nrityshalini sushama

dwar hatan wasyan adhkhullan,

taruni dithi ek prphulla

runjhun lasya kare katibhange,

charanchap wilse lay sange;

rasbhar Dolan ange ange,

jagwi jane jyot anange

anupam angulimudra ope,

pragat bhaw palabharman lope;

chanchal chapla charu chakori,

jhalhal jane swarnaktori

griwabhang sahj man mohe,

achyut sundar kuntal sohe;

niwibandh akampit bhase,

nabhi gahan tharke prtishwase,

mriganayni malke mridu ewun,

jalatrangni jhankriti jewun;

netraktakshe wadti wani,

arthasbhar pan bahu anjani

shyamwarn kadli sam kaya,

swargalok shi madhumay maya;

chhalke uchchhal urna kupa,

kon hashe taruni ratirupa?

ghosh mridang thaki paDghato,

pan wadak nahi kyanya janato;

pahonchi dwar lagir wilokyun

chitt ek ashcharye rokyun

sheeghr chhupai othman, sairandhri dinmuDh,

yoddho arjun e kshne, joyo roop aruDh

dhanudhari ganDiwno, bajwe waj mridang,

matsywedhna wirne, nirakhyo nawtar Dhang (4)

awirat sangit nartan chale,

wadan wiwarnit pratipadtale;

anusarti wadak anupamne,

chukyan charan achanak samne

atakyo tal mridange swarman,

atki gai taruni palabharman;

arjun nikat jai samjawe,

grhi hastman hast, nachawe

ubhay paraspar pas wiloki,

sairandhri gai sahsa chonki;

nirkhi swami, thai sambhranta ha

hun padlupt, upekshit kanta!

kanchanakati aa kon sukanya?

mugdh, matt ne manjul wanya;

widyutrekh sami gatishila,

karti nayanaktaksh rasila

mohyo kanth wiloki lalana,

swat kari bharyathi chhalna;

rang anang sada awichari

prabal ketlo e atichari!

weer karn mein writha uthapyo,

matsywedhno mahima sthapyo;

sutputrne lanchhan didhun,

panDuputranun gauraw kidhun

grhe hastman hast awarno,

nahi apradh ganato narno!

hun dasi trahit, hun abla?

agyadhin parantu sabla

rahi atalun haji wichari,

kan paDyun tyan kautuk bhari;

kanya boli kani unche swar ha

‘bhool nathi mari, he kinnar!’

purnapurush nij nathno, rahi joi uphas,

ranrakshak ganDiwno, karyo mridang hras

kampit bharta joine, hwe chintwe nar ha

wethe weer wirup, sho niyatididho bhaar! (5)

hati shoDshi tiryak thoDi,

pun wadi amanya chhoDi ha

‘wirat rajani hun kanya,

nam uttara marun dhanya

charanchap nahi lekh chukayo,

mridangno swardosh janayo;

nathi bhool mari, he kinnar!

rajkunwri hun, he kinkar!’

rahi joi sairandhri swami,

sharnagatni piDa pami;

kahewa lagi wijne ewun ha

wyarth wicharyun manman kewun!

samay kadi pratyancha mape,

kadi nachawe mridangthape;

koshtak saghlan aDanawlan,

paDe na pasa koi sawla

pragat thawun ne jawun chhupai,

paDe wethwi aa chaturai;

sarw roop sankeli laine,

kem jiwawun akhanD thaine?

sahe weer panDaw shi piDa!

niyti karawe warwi kriDa;

palman prapti, palman lupti,

kewi hoy chirantar tripti?

wyagrchitt nij nath wiloke,

jawun nikat pan niyti roke;

aklati awidit anubandhe,

bhaar agochar laine skandhe,

ajwalun paDtar tarDatun,

timirlokanun pot walatun;

gayo kyank atki paDchhayo

pinD panDno pan atwayo

ante pahonchi akeli, kutir madhya sambhrant,

bhitar bhiDyan dwarne, kholyan ur ekant ha

hun maharani draupadi, hun sairandhri kem?

kem mane pami shakun, kewal strini jem? (6)

suti abla wastu thaine,

wartmanne oDhi laine;

akal yatana wasmi wethe,

paDi rata paththarni pethe

shwasochchhwas parane tane,

dhabkarne kon pichhane?

andhkarna aDhlak Dhagla,

nahi nayne nidranan paglan

diwasratni ek ja ghatna

dwar na khule antarapatnan;

wigat anagatman atwato,

samay sadaiw witath athDato

akalawikal man ajamp jani,

turag piDno jay palani;

swant sukhthi wanchit wama,

pragat thawane kare udhama

prahar pasar thato ati manthar,

yuddh nirantar bahyabhyantar;

koi kadi nahi jite hare,

sarw Dubtan jai majhdhare

janm mrityuna ajan chheDa,

doDe satat samayna keDa;

anthin atakalman khowun,

male na pachhun nijanun howun!

smri sudeshna, tanman tripta,

bharya wishlath, kamawimukta;

ubhi thai abla achkati,

jane dipashikha lachkati

kutiradwar madhrate kholyan,

spandan mand pawannan Dolyan;

panch panch pati pan ekaki,

e ja wichare chhewat thaki

kon mane jhankhe? ane jhure mari jem?

olakh Dhanki puchhawun, kone jaine em?

sairandhri ubhi rahi, adhwach umbradwar,

awDhaw ene mokle, nahi andar nahi bhaar (7)

sarg

1

wiwash sanj, nabh niralamb,

nispand samir niguDh,

ek yauwna natmukh ubhi,

wyagrchitt sanmuDh

hati nam ratti nijanun –

sairandhri shwaseshwas,

hastinapurni maharani,

e to kewal bhas

nripati wirat, wiratangar,

anjan akalpit desh;

guptwas, awgunthit olakh,

dharyo wisangat wesh

charan jara naw khase,

lagire hase na namnan nen,

niytigrast kshatwikshat chapla,

wade na ekke wen

satya hoy ke chhalna, chhewat

bhranti hoy anant,

ajamp antarnan andhare

akal chhupaya ant

mriganayni man dhari wimasan,

puchhe nijne em ha

maharanipadni adhikari

to pan anuchar kem?

dupadasuta ke dhrishtadyumnabhagini

ke panDawnar;

parichay saghla thaya lupt,

e sauthi wasmi haar

guptwasna kathal kawachman

kunthit kidha shwas,

nijta chhoDi nijne didho

kapro karawas

kampit ubhi yauwna, Dhanki ur paritap,

chhadmweshno aakro, malyo param abhishap

sangopi dai samta, adhwach parashn anek,

chhewat abla sanchri, antahapurman chhek (1)

antpur sohe albelun,

malimauktikthi manjul ghelun;

sandhya samay oDhine ange,

rame anang sudeshna sange

nrip wiratne ratti rani,

abla joi wadi mridu wali ha

‘kar shringar mane, he dasi!

nripatisangni hun abhilashi

tun sundar pan hun atisundar,

kar angethi door patantar;

milanratri chhe aaj amari,

ramya rupne de shangari

utsaw anupam hashe nishano,

chhak chhalakshe sarw dishano;

nrip wirat rasasbhar wilasi,

pratipal karshe sang suhasi ’

agya jhili anunpurwak,

karti dasi snigdh wisheshak;

wakrrekh be waksh suhawe,

romharsh abhisar jagawe

nakhshikh subhag sudeshna sohe,

pulkit gatr thaki man mohe;

wilse madan praphull prdeshe,

prahar ratno pratham prweshe

kusumit ang sankap saluna,

dhabke spandan kisalaykunan;

sanj wilin thai warnagi,

mudit raat malkine jagi

madbhar awsar, koi na roke,

sairandhri nij man awloke ha

sange pati pan sang na pamun

stripad wethun wikat nakamun

karnapte aagya paDi ha ‘nripati padhare pas,

he sairandhri ! ja hwe, chhoDi dai awas

utsaw rachi anangno, hwe paraspar sang,

bharwa ange angman, indradhanushna rang ’ (2)

sairandhri natmastak chali,

jane jal par mand marali;

panDawakulni dhura aneri,

wahe samayanun sankat weri

bharchak bhaar bharyo bhitarman,

nahi samjatun, shun naDatarman?

paDyun nijanun nam wisare,

walgaDi nahi mamat lagare

chhak chhalakta utsawwanti,

nitya hati ritu koi wasanti;

atki dasatwe aniruddha,

chhadmweshthi kunthit kruddha

ek samay bhitarman petho,

bijo bhaar dwar par betho;

nitya nijatw awantar jowun,

antariyal paDyun aa howun!

chitt wichitr wichare chaDatun,

smri sudeshna ichchha ghaDatun ha

hun pan stri shatrupa sundar,

hun pan pamun purush nirantar

chumbit mardit surbhit kaya,

shwasan ushn, masrinni maya;

manmath phullaprphull wilasi,

hun pan sahj sang abhilashi

hun sairandhri, kewal dasi,

pheryo parichay, pan abhasi;

awgunthit panDawapatrani,

drupadasuta, pan hun anjani

hun pan stri, hun sundar shyama,

tanwi subhag suwaksha wama;

nam thamthi par hun nari,

purushmatrni hun adhikari

antpurthi nikli, pahonchi nijni manhya,

nijthi chhewat nikli, pakDi nijni banhya

charan rahyan’tan chaltan, kintu withika sthir,

bhramni bhramna bhangwa, abla thay adhir (3)

sahsa nad mridang sunayo,

swar unmatt lalit paDghayo;

dhatindintatadhinatinatdha –

karnapte gai pragti shraddha

drishti lagir kari e dishman,

dise nrityshalini sushama;

dwar nrityshalini sushama

dwar hatan wasyan adhkhullan,

taruni dithi ek prphulla

runjhun lasya kare katibhange,

charanchap wilse lay sange;

rasbhar Dolan ange ange,

jagwi jane jyot anange

anupam angulimudra ope,

pragat bhaw palabharman lope;

chanchal chapla charu chakori,

jhalhal jane swarnaktori

griwabhang sahj man mohe,

achyut sundar kuntal sohe;

niwibandh akampit bhase,

nabhi gahan tharke prtishwase,

mriganayni malke mridu ewun,

jalatrangni jhankriti jewun;

netraktakshe wadti wani,

arthasbhar pan bahu anjani

shyamwarn kadli sam kaya,

swargalok shi madhumay maya;

chhalke uchchhal urna kupa,

kon hashe taruni ratirupa?

ghosh mridang thaki paDghato,

pan wadak nahi kyanya janato;

pahonchi dwar lagir wilokyun

chitt ek ashcharye rokyun

sheeghr chhupai othman, sairandhri dinmuDh,

yoddho arjun e kshne, joyo roop aruDh

dhanudhari ganDiwno, bajwe waj mridang,

matsywedhna wirne, nirakhyo nawtar Dhang (4)

awirat sangit nartan chale,

wadan wiwarnit pratipadtale;

anusarti wadak anupamne,

chukyan charan achanak samne

atakyo tal mridange swarman,

atki gai taruni palabharman;

arjun nikat jai samjawe,

grhi hastman hast, nachawe

ubhay paraspar pas wiloki,

sairandhri gai sahsa chonki;

nirkhi swami, thai sambhranta ha

hun padlupt, upekshit kanta!

kanchanakati aa kon sukanya?

mugdh, matt ne manjul wanya;

widyutrekh sami gatishila,

karti nayanaktaksh rasila

mohyo kanth wiloki lalana,

swat kari bharyathi chhalna;

rang anang sada awichari

prabal ketlo e atichari!

weer karn mein writha uthapyo,

matsywedhno mahima sthapyo;

sutputrne lanchhan didhun,

panDuputranun gauraw kidhun

grhe hastman hast awarno,

nahi apradh ganato narno!

hun dasi trahit, hun abla?

agyadhin parantu sabla

rahi atalun haji wichari,

kan paDyun tyan kautuk bhari;

kanya boli kani unche swar ha

‘bhool nathi mari, he kinnar!’

purnapurush nij nathno, rahi joi uphas,

ranrakshak ganDiwno, karyo mridang hras

kampit bharta joine, hwe chintwe nar ha

wethe weer wirup, sho niyatididho bhaar! (5)

hati shoDshi tiryak thoDi,

pun wadi amanya chhoDi ha

‘wirat rajani hun kanya,

nam uttara marun dhanya

charanchap nahi lekh chukayo,

mridangno swardosh janayo;

nathi bhool mari, he kinnar!

rajkunwri hun, he kinkar!’

rahi joi sairandhri swami,

sharnagatni piDa pami;

kahewa lagi wijne ewun ha

wyarth wicharyun manman kewun!

samay kadi pratyancha mape,

kadi nachawe mridangthape;

koshtak saghlan aDanawlan,

paDe na pasa koi sawla

pragat thawun ne jawun chhupai,

paDe wethwi aa chaturai;

sarw roop sankeli laine,

kem jiwawun akhanD thaine?

sahe weer panDaw shi piDa!

niyti karawe warwi kriDa;

palman prapti, palman lupti,

kewi hoy chirantar tripti?

wyagrchitt nij nath wiloke,

jawun nikat pan niyti roke;

aklati awidit anubandhe,

bhaar agochar laine skandhe,

ajwalun paDtar tarDatun,

timirlokanun pot walatun;

gayo kyank atki paDchhayo

pinD panDno pan atwayo

ante pahonchi akeli, kutir madhya sambhrant,

bhitar bhiDyan dwarne, kholyan ur ekant ha

hun maharani draupadi, hun sairandhri kem?

kem mane pami shakun, kewal strini jem? (6)

suti abla wastu thaine,

wartmanne oDhi laine;

akal yatana wasmi wethe,

paDi rata paththarni pethe

shwasochchhwas parane tane,

dhabkarne kon pichhane?

andhkarna aDhlak Dhagla,

nahi nayne nidranan paglan

diwasratni ek ja ghatna

dwar na khule antarapatnan;

wigat anagatman atwato,

samay sadaiw witath athDato

akalawikal man ajamp jani,

turag piDno jay palani;

swant sukhthi wanchit wama,

pragat thawane kare udhama

prahar pasar thato ati manthar,

yuddh nirantar bahyabhyantar;

koi kadi nahi jite hare,

sarw Dubtan jai majhdhare

janm mrityuna ajan chheDa,

doDe satat samayna keDa;

anthin atakalman khowun,

male na pachhun nijanun howun!

smri sudeshna, tanman tripta,

bharya wishlath, kamawimukta;

ubhi thai abla achkati,

jane dipashikha lachkati

kutiradwar madhrate kholyan,

spandan mand pawannan Dolyan;

panch panch pati pan ekaki,

e ja wichare chhewat thaki

kon mane jhankhe? ane jhure mari jem?

olakh Dhanki puchhawun, kone jaine em?

sairandhri ubhi rahi, adhwach umbradwar,

awDhaw ene mokle, nahi andar nahi bhaar (7)