રતિલાલ છાયા

સાગરકવિ તરીકે જાણીતા બનેલા રતિલાલ છાયાનો જન્મ જૂનાગઢના ભડ ખાતે 20 નવેમ્બર, 1908ના રોજ થયો હતો. મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાંથી મૅટ્રિક્યુલેશન (1939) અને એસ.ટી.સી.(1944) પાસ કર્યા બાદ ભાવસિંહજી હાઈસ્કૂલમાં (1929–1967) ગુજરાતી અને અંગ્રેજીના શિક્ષક તરીકે જોડાયા હતા. નિવૃત્તિ બાદ તેમણે ‘અભીપ્સા’ નામના પાક્ષિકનું દોઢ વર્ષ સુધી સંપાદન કર્યું હતું. તેમનું અવસાન 16 ઑક્ટોબર, 1995ના રોજ પોરબંદર ખાતે થયું હતું.

રતિલાલના ત્રણ કાવ્ય સંગ્રહ ‘ઝાકળનાં મોતી’ (1933), ‘સોહિણી’ (1951) તથા ‘હિંડોલ’ (1962) છે. જેમાંથી ‘હિંડોલ’ને ગુજરાત રાજ્યનું પ્રથમ પારિતોષિક 1961-62માં મળ્યું હતું. તેમનાં કાવ્યો ગૈય પ્રકારના, પ્રકૃતિના સુંદર વર્ણન ધરાવતા અને ચિંતનાત્મક જોવા મળે છે. તેમની કવિતામાં રવીન્દ્રનાથ ટાગોર અને શ્રી અરવિંદના રહસ્યવાદ અને તત્વદર્શનની અસર જોવા મળે છે. આફ્રિકાના પ્રવાસ દરમિયાન રચાયેલાં કાવ્યો ‘ધરતીનું સંગીત’ નામના કાવ્યસંગ્રહમાં છે. ‘સૂરને પાલવ’ અને ‘નવપલ્લવ’ તેમના અપ્રસિદ્ધ કાવ્યસંગ્રહો છે.

‘પ્રજ્ઞા પુરાણી’ નામના નિબંધસંગ્રહમાં શિલ્પ, સંગીત, સ્થાપત્ય, શિક્ષણ, કળા, ચિત્ર, ધર્મસંસ્કૃતિ અને સાહિત્યિક વિવેચનનાને લગતા નિબંધો છે. ‘સંસૃતિનો સ્મૃતિશેષ’ તેમનો આત્મકથાત્મક અહેવાલ છે. જેમાં તેમણે 1908થી 1990 સુધીના સમયગાળાને સમાવ્યો છે.

‘સ્મૃતિ અને સંસ્કૃતિ’ (ખંડ 1, 2) તથા જાપાનની પુષ્પકલા ઉપરનો સચિત્ર ગ્રંથ ‘ઇકેબાના’ તેમના સંપાદિત અને સહસંપાદિત પુસ્તકો છે.

તેમણે ‘બંકિમચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાય’નો ગુજરાતીમાં અનુવાદ કર્યો છે. શેઠ નાનજી કાલિદાસ મહેતાની આત્મકથાનો ‘ડ્રિમ હાફ-ઍક્સપ્રેસ્ડ’ના નામે અંગ્રેજીમાં અનુવાદ કર્યો છે. અંગ્રેજી ગ્રંથ ‘ધ બૅલડ’નો ગુજરાતીમાં ‘ગીતકથા’ નામે અનુવાદ કર્યો છે.

પત્રકારત્વમાં ‘જયભારત’ મુંબઈ દૈનિકમાં સાહિત્યકલાના લેખોનું સંપાદન કર્યું. ‘ગોલ્ડન ક્રીપર્સ’ નામનો અંગ્રેજી ગદ્યકાવ્યોનો જાપાની ટાન્કા સ્વરૂપનો કાવ્યસંગ્રહ પ્રસિદ્ધ કર્યો. તેમણે ‘ગ્લિમ્પસિસ ઑવ્ સૌરાષ્ટ્ર’ (1968) ,’પુષ્પસંયોજના’ (1972) વગેરે પ્રકીર્ણ ગ્રંથો તૈયાર કર્યા છે. સંગીત, પુરાતત્વ, ચિત્રકલા, સાહિત્ય, કલા અને ભારતીય સંસ્કૃતિ પ્રત્યે લોકો સભાન થાય તે માટે ‘પથદીપ’ સાંસ્કૃતિક મંડળની શરૂઆત કરી હતી. સંસ્કૃતિ ટ્રસ્ટ દ્વારા શરૂ કરાયેલા ‘તત્વદર્શન’ સામયિકના સહસંપાદક બન્યા હતા.

(તસવીર સૌજન્ય: જગન મહેતા)