કવિ:
...બસ ચૂપ રહો, નહીં તો અહીંથી ચાલવા માંડો!
તમે બોલ્યા વિના રહેશો નહીં,
તો જાઓ માનવમેદનીમહીં
‘દીનતા-દારિદ્ર’ પર ભાષણ ભલેને લાખ ભાંડો!
એ તમારા નાટ્યના સૌ નટ અહીં જોતા નથી જાગી જશે!
આંખો મીંચીને કંઈક એ શોધી રહ્યાં,
વાણી વિના પણ કોઈને એ કંઈક સંબોધી રહ્યાં;
ત્યાં ચૂપ જો રહેશો, નથી શું લાગતું
કે એમનું મૂંગું હૃદય જે માંગતું
એ હાથ પણ લાગી જશે,
ને જો અગર રહેંશો નહીં તો સ્વપ્ન જેવું સ્વપ્ન પણ
ભાંગી જશે?
ફેરિયો:
જો કે મને સૌ ફેરિયો ક્હે છે છતાં ફરતો નથી,
પણ એમ તો મારું નસીબે ક્યાં ફરે છે?
એટલે આ ભીંત પણ કયારેક તો મારી હવે ઈર્ષા કરે છે.
હું ફર્યાથી એમ તો ડરતો નથી,
ફરવું જ મારે હોય, સોનાપુર
અહીંથી માત્ર છે બસ સો જ ડગલાં દૂર,
પણ મરતો નથી.
હું સાત વરસોથી અહીં આ ભીંતને ટેકે
ઊભો રહું છું, દિવસ ખોયો નથી એકે;
પુરાણી એની એ આ ભીંત,
મારે એક એની પ્રીત,
ને તો પણ અજાણી આજ લાગે, આજ પ્હેલાં
માત્ર જાણે સ્વપ્નમાં દીઠી;
હજુ ગઈ કાલ સુધી જે અદેખી, એ હવે આડું
જુએ જાણે થતું એને અહીંથી ચાલવા માંડું;
ધરે વરસોવરસ એવી ચૂનાની એ ચમક મીઠી,
અને વરસોવરસ કેવું કરચલીથી વધુ ચીતરાય આ ચાડું!
અરે, આ ભીંત પર હું ઝાડ થૈને શીદને તે ના ઝૂક્યો?
સાતે વસંતો વહી ગઈ ને ફૂલ હું નાહક ચૂકયો!
આંધળો:
કે શું હજુ હું ગર્ભમાંથી નીકળ્યો ના બ્હાર
તે મારા જનમને કેટલી છે વાર?
કે શું ઝાળ પણ જંપી ગઈ છે ચેહમાં
તે હું હવે વસતો નથી મુજ દેહમાં?
તે કંઈક એની આંખથી આ આંખમાં છે ભૂલથી જોવાઈ ગયું?
જેથી અચાનક આમ મારું તેજ બસ ખોવાઈ ગયું.
મેં આ જગતની કેટલી કીર્તિ સુણી'તી સ્વર્ગમાં તે
આવવાની લ્હાયમાં ને લ્હાયમાં.
હું કીકીઓ ભૂલી ગયો ત્યાં કલ્પદ્રુમની છાંયમાં!
ત્યારે જગતનું રૂપ જોવાનું મને કેવું હતું સપનું!
હવે ચશ્મું થવા ચાહે સળગતો આ સૂરજ રે તોય શા ખપનું?
ઊંચે માથું ઉઠાવી આભ સામે પણ હવે ધરવું નથી,
આ એકમાંથી એ બીજા અંધારમાં સરવું નથી.
ને કોણ કહે છે ચન્દ્રસૂરજતારલા એ સૌ જલે?
એ તો પલક અંધારનું હૈયું હલે!
મેં જોઈ લીધો છે જગતના સાર
કે અહીં તેજની ભીતર વસ્યા અંધાર.
હું તો નીંદમાં ચાલી રહ્યો, ફિલસૂક છું, એવું કશું ક્હેશો નહીં;
તો આંધળો છું એમ કહીને આંધળા રહેશો નહીં!
ભિખારી:
આ હાથ જે સામે ધર્યો
એ હાથને ઘડનારનો પણ હાથ
એના જેટલો લાચાર ને પામર ઠર્યો,
ત્યાં કોણ કોને આપશે રે સાથ?
કરશે કોણ કોની બંદગી?
આ વણહસ્યે ગુજરી ગઈ છે જિંદગી,
એમાંય હસવાનું મને એકાદ તો જો કે મળ્યું બ્હાનું,
પ્રભુનો કેટલો તે પાડ માનું?
ક્હો તમે એણે ઘડ્યો આ હાથ
જેણે આ જગત સરજ્યું? જગતનો નાથ
ક્હો છો? આ જ ને એનું જગત કે હું ય તે જેમાં વસું?
ને તે છતાં તે ‘ના’ કહો તો નહીં હસું.
‘હા’ તો તમે કયાંથી કહો? જ્યાં હાથ મેં સામે ધર્યો
તેવા જ તે નન્નો સર્યોં!
પણ ચન્દ્રસુરજતારલા
હું આ હથેલીમાં રમાડું, કોઈ તો આપો ભલા!
જે કેમ કે હું કયારનો એમાં વહું છું કેટલાયે ભારને,
સૂનકારને.
વૈશ્યાઃ
હું તો ભવોભવ સ્ત્રી હતી,
ને કોઈ ભવમાં સતી;
આજે હવે? જાણે નનામી,
કોઈ રાધા ક્હે વળી તો કોઈ રામી!
દેહ છે, દેખાવડો? એ તો ઉપરની છે સુગંધો;
લાગણી? લટકાં કહો, ને ચાલશે ક્હેશો અગર જો માત્ર ધંધો,
લોક તો કૈં કૈં મળે છે, નિત નવા;
પણ હા, મળે છે માત્ર સૌ ભૂલી જવા.
દિનભર ન જોતું કોઈ મોં સામું,
છતાં રાતે ન રહેતુ કોઈ સરનામું,
તમે વાળ્યો હશે ક્યારેક કાગળનો ડૂચો,
ટાળ્યો હશે જે બારીએથી બ્હાર, રસ્તા પર;
પવનને પ્યાર તે પાડે-ઉપાડે જે કદી નીચો કદી ઊંચો;
કહોજી કેટલા છ સસ્તા દર!
સલામત છે તમારા મ્હેલની ભીંતે
મઢેલી કો છબી જેવી કુંવારી કન્યકા નિત્યે;
અમારી જાત જીવે છે, પ્રભુની મહેરબાનીથી
સદા જીવશે જ ધરતી પર,
નજર સૌ નાંખશે ને ત્યાં લગી તો રોજ ‘ફરતી’ પર?
પતિયોઃ
પણે સૌ લોકની નાજુક પાની એંઠને ઓળંગતી, અડતી નથી;
ને એમ એ સૌની નજર મારી પરે પડતી નથી.
દખ્ખણુ ભણી? ના, એ દિશા તો જમતણી;
શું એમ માની કોઈનું મોં એ ભણી રહેતું નથી?
એ તો હવે પથ્થર, હવે શાનો મણિ?
શું એમ માની કોઈ ખરતા તારલાને લેખમાં લેતું નથી?
મુજ બોલને પણ કોઈ કાને કેમ નહીં ધરતું હશે?
આ બોલની ચોપાસ
વીંટળાઈ વળ્યો છે રોગિયાનો શ્વાસ
તે એથી જતું ને આવતું આ લોક શું ડરતું હશે?
આ હવા પર એમનું કૈં ચાલતું જો હોતને
તો શ્વાસ કયાંથી હોત મારા પ્રાણમાં?
પણ એમ તો કોણે જીત્યું છે મોતને?
ને આ હવાએ કોઈનીયે વાતને કયારે લીધી છે ધ્યાનમાં?
આ લોક તો લાચાર (ને કયારે ન'તા?)
ને શી હઠીલી છે હવા, હું એટલે જીવી રહ્યો.
કોહી ગયું છે પોત કાયાનું છતાં
મજબૂત એ બખિયા વડે સીવી રહ્યો.
સ્વગતોક્તિઃ
મૅરિન સ્ટ્રીટ, પડખેથી આંધળો પસાર થાય છે, એને જોઈને ફેરિયો:
આ આંધળો છે તે છતાં
ફરતો ફરે છે બેપતા!
ગિરગામ રોડ, પડખેથી ભિખારી પસાર થાય છે, એને સાંભળીને આંધળોઃ
આ કોણ છે? જેની નજર તોફાન મચવે,
હ ને હથેલીમાં રૂપાળું આ જગત નચવે!
કોલાબા, પડખેથી વેશ્યા પસાર થાય છે. એને જોઈને ભિખારી:
અરે, આ દેહ પર છે કેટલી દોલત!
દસમા ભાગની મારી કને જો હોતને તો આમ ના બોલત!
ઍપોલો, પડખેથી પતિયો પસાર થાય છે, એને જોઇને વેશ્યાઃ
અહો, શી ખુશનસીબી! કોઈનીયે આંખ જયાં રોકાય ના,
છૂરી સમી ભોંકાય ના!
બોરીબંદર, પડખેથી કવિ પસાર થાય છે, એને જોઇને પતિયો:
વેશ્યા, ભિખારી, આંધળો ને ફેરિયો,
ક્હો, કેમ લાગે છે મને સૌ આ જનમનાં વેરીઓ?
મધરાત, એકાંતમાં એની કાવ્યપોથીમાં કવિ:
બસ ચૂપ, નહીં તો અહીંથી ચાલવા માંડો...
kawih
bas choop raho, nahin to ahinthi chalwa manDo!
tame bolya wina rahesho nahin,
to jao manawmednimhin
‘dinta daridr’ par bhashan bhalene lakh bhanDo!
e tamara natyna sau nat ahin jota nathi jagi jashe!
ankho minchine kanik e shodhi rahyan,
wani wina pan koine e kanik sambodhi rahyan;
tyan choop jo rahesho, nathi shun lagatun
ke emanun mungun hriday je mangatun
e hath pan lagi jashe,
ne jo agar rahensho nahin to swapn jewun swapn pan
bhangi jashe?
pheriyoh
jo ke mane sau pheriyo khe chhe chhatan pharto nathi,
pan em to marun nasibe kyan phare chhe?
etle aa bheent pan kayarek to mari hwe irsha kare chhe
hun pharyathi em to Darto nathi,
pharawun ja mare hoy, sonapur
ahinthi matr chhe bas so ja Daglan door,
pan marto nathi
hun sat warsothi ahin aa bhintne teke
ubho rahun chhun, diwas khoyo nathi eke;
purani eni e aa bheent,
mare ek eni preet,
ne to pan ajani aaj lage, aaj phelan
matr jane swapnman dithi;
haju gai kal sudhi je adekhi, e hwe aDun
jue jane thatun ene ahinthi chalwa manDun;
dhare warsowras ewi chunani e chamak mithi,
ane warsowras kewun karachlithi wadhu chitray aa chaDun!
are, aa bheent par hun jhaD thaine shidne te na jhukyo?
sate wasanto wahi gai ne phool hun nahak chukyo!
andhloh
ke shun haju hun garbhmanthi nikalyo na bhaar
te mara janamne ketli chhe war?
ke shun jhaal pan jampi gai chhe chehman
te hun hwe wasto nathi muj dehman?
te kanik eni ankhthi aa ankhman chhe bhulthi jowai gayun?
jethi achanak aam marun tej bas khowai gayun
mein aa jagatni ketli kirti suniti swargman te
awwani lhayman ne lhayman
hun kikio bhuli gayo tyan kalpadrumni chhanyman!
tyare jagatanun roop jowanun mane kewun hatun sapnun!
hwe chashmun thawa chahe salagto aa suraj re toy sha khapnun?
unche mathun uthawi aabh same pan hwe dharawun nathi,
a ekmanthi e bija andharman sarawun nathi
ne kon kahe chhe chandrsurajtarla e sau jale?
e to palak andharanun haiyun hale!
mein joi lidho chhe jagatna sar
ke ahin tejani bhitar wasya andhar
hun to nindman chali rahyo, philsuk chhun, ewun kashun khesho nahin;
to andhlo chhun em kahine andhla rahesho nahin!
bhikharih
a hath je same dharyo
e hathne ghaDnarno pan hath
ena jetlo lachar ne pamar tharyo,
tyan kon kone apshe re sath?
karshe kon koni bandagi?
a wanhasye gujri gai chhe jindgi,
emanya haswanun mane ekad to jo ke malyun bhanun,
prabhuno ketlo te paD manun?
kho tame ene ghaDyo aa hath
jene aa jagat sarajyun? jagatno nath
kho chho? aa ja ne enun jagat ke hun ya te jeman wasun?
ne te chhatan te ‘na’ kaho to nahin hasun
‘ha’ to tame kayanthi kaho? jyan hath mein same dharyo
tewa ja te nanno saryon!
pan chandrasurajtarla
hun aa hatheliman ramaDun, koi to aapo bhala!
je kem ke hun kayarno eman wahun chhun ketlaye bharne,
sunkarne
waishya
hun to bhawobhaw stri hati,
ne koi bhawman sati;
aje hwe? jane nanami,
koi radha khe wali to koi rami!
deh chhe, dekhawDo? e to uparni chhe sugandho;
lagni? latkan kaho, ne chalshe khesho agar jo matr dhandho,
lok to kain kain male chhe, nit nawa;
pan ha, male chhe matr sau bhuli jawa
dinbhar na jotun koi mon samun,
chhatan rate na rahetu koi sarnamun,
tame walyo hashe kyarek kagalno Ducho,
talyo hashe je bariyethi bhaar, rasta par;
pawanne pyar te paDe upaDe je kadi nicho kadi uncho;
kahoji ketla chh sasta dar!
salamat chhe tamara mhelni bhinte
maDheli ko chhabi jewi kunwari kanyaka nitye;
amari jat jiwe chhe, prabhuni maherbanithi
sada jiwshe ja dharti par,
najar sau nankhshe ne tyan lagi to roj ‘pharti’ par?
patiyo
pane sau lokani najuk pani enthne olangti, aDti nathi;
ne em e sauni najar mari pare paDti nathi
dakhkhanu bhani? na, e disha to jamatni;
shun em mani koinun mon e bhani rahetun nathi?
e to hwe paththar, hwe shano mani?
shun em mani koi kharta tarlane lekhman letun nathi?
muj bolne pan koi kane kem nahin dharatun hashe?
a bolni chopas
wintlai walyo chhe rogiyano shwas
te ethi jatun ne awatun aa lok shun Daratun hashe?
a hawa par emanun kain chalatun jo hotne
to shwas kayanthi hot mara pranman?
pan em to kone jityun chhe motne?
ne aa hawaye koiniye watne kayare lidhi chhe dhyanman?
a lok to lachar (ne kayare nata?)
ne shi hathili chhe hawa, hun etle jiwi rahyo
kohi gayun chhe pot kayanun chhatan
majbut e bakhiya waDe siwi rahyo
swgatokti
merin street, paDkhethi andhlo pasar thay chhe, ene joine pheriyoh
a andhlo chhe te chhatan
pharto phare chhe bepta!
girgam roD, paDkhethi bhikhari pasar thay chhe, ene sambhline andhlo
a kon chhe? jeni najar tophan machwe,
ha ne hatheliman rupalun aa jagat nachwe!
kolaba, paDkhethi weshya pasar thay chhe ene joine bhikharih
are, aa deh par chhe ketli dolat!
dasma bhagni mari kane jo hotne to aam na bolat!
epolo, paDkhethi patiyo pasar thay chhe, ene joine weshya
aho, shi khushansibi! koiniye aankh jayan rokay na,
chhuri sami bhonkay na!
boribandar, paDkhethi kawi pasar thay chhe, ene joine patiyoh
weshya, bhikhari, andhlo ne pheriyo,
kho, kem lage chhe mane sau aa janamnan werio?
madhrat, ekantman eni kawypothiman kawih
bas choop, nahin to ahinthi chalwa manDo
kawih
bas choop raho, nahin to ahinthi chalwa manDo!
tame bolya wina rahesho nahin,
to jao manawmednimhin
‘dinta daridr’ par bhashan bhalene lakh bhanDo!
e tamara natyna sau nat ahin jota nathi jagi jashe!
ankho minchine kanik e shodhi rahyan,
wani wina pan koine e kanik sambodhi rahyan;
tyan choop jo rahesho, nathi shun lagatun
ke emanun mungun hriday je mangatun
e hath pan lagi jashe,
ne jo agar rahensho nahin to swapn jewun swapn pan
bhangi jashe?
pheriyoh
jo ke mane sau pheriyo khe chhe chhatan pharto nathi,
pan em to marun nasibe kyan phare chhe?
etle aa bheent pan kayarek to mari hwe irsha kare chhe
hun pharyathi em to Darto nathi,
pharawun ja mare hoy, sonapur
ahinthi matr chhe bas so ja Daglan door,
pan marto nathi
hun sat warsothi ahin aa bhintne teke
ubho rahun chhun, diwas khoyo nathi eke;
purani eni e aa bheent,
mare ek eni preet,
ne to pan ajani aaj lage, aaj phelan
matr jane swapnman dithi;
haju gai kal sudhi je adekhi, e hwe aDun
jue jane thatun ene ahinthi chalwa manDun;
dhare warsowras ewi chunani e chamak mithi,
ane warsowras kewun karachlithi wadhu chitray aa chaDun!
are, aa bheent par hun jhaD thaine shidne te na jhukyo?
sate wasanto wahi gai ne phool hun nahak chukyo!
andhloh
ke shun haju hun garbhmanthi nikalyo na bhaar
te mara janamne ketli chhe war?
ke shun jhaal pan jampi gai chhe chehman
te hun hwe wasto nathi muj dehman?
te kanik eni ankhthi aa ankhman chhe bhulthi jowai gayun?
jethi achanak aam marun tej bas khowai gayun
mein aa jagatni ketli kirti suniti swargman te
awwani lhayman ne lhayman
hun kikio bhuli gayo tyan kalpadrumni chhanyman!
tyare jagatanun roop jowanun mane kewun hatun sapnun!
hwe chashmun thawa chahe salagto aa suraj re toy sha khapnun?
unche mathun uthawi aabh same pan hwe dharawun nathi,
a ekmanthi e bija andharman sarawun nathi
ne kon kahe chhe chandrsurajtarla e sau jale?
e to palak andharanun haiyun hale!
mein joi lidho chhe jagatna sar
ke ahin tejani bhitar wasya andhar
hun to nindman chali rahyo, philsuk chhun, ewun kashun khesho nahin;
to andhlo chhun em kahine andhla rahesho nahin!
bhikharih
a hath je same dharyo
e hathne ghaDnarno pan hath
ena jetlo lachar ne pamar tharyo,
tyan kon kone apshe re sath?
karshe kon koni bandagi?
a wanhasye gujri gai chhe jindgi,
emanya haswanun mane ekad to jo ke malyun bhanun,
prabhuno ketlo te paD manun?
kho tame ene ghaDyo aa hath
jene aa jagat sarajyun? jagatno nath
kho chho? aa ja ne enun jagat ke hun ya te jeman wasun?
ne te chhatan te ‘na’ kaho to nahin hasun
‘ha’ to tame kayanthi kaho? jyan hath mein same dharyo
tewa ja te nanno saryon!
pan chandrasurajtarla
hun aa hatheliman ramaDun, koi to aapo bhala!
je kem ke hun kayarno eman wahun chhun ketlaye bharne,
sunkarne
waishya
hun to bhawobhaw stri hati,
ne koi bhawman sati;
aje hwe? jane nanami,
koi radha khe wali to koi rami!
deh chhe, dekhawDo? e to uparni chhe sugandho;
lagni? latkan kaho, ne chalshe khesho agar jo matr dhandho,
lok to kain kain male chhe, nit nawa;
pan ha, male chhe matr sau bhuli jawa
dinbhar na jotun koi mon samun,
chhatan rate na rahetu koi sarnamun,
tame walyo hashe kyarek kagalno Ducho,
talyo hashe je bariyethi bhaar, rasta par;
pawanne pyar te paDe upaDe je kadi nicho kadi uncho;
kahoji ketla chh sasta dar!
salamat chhe tamara mhelni bhinte
maDheli ko chhabi jewi kunwari kanyaka nitye;
amari jat jiwe chhe, prabhuni maherbanithi
sada jiwshe ja dharti par,
najar sau nankhshe ne tyan lagi to roj ‘pharti’ par?
patiyo
pane sau lokani najuk pani enthne olangti, aDti nathi;
ne em e sauni najar mari pare paDti nathi
dakhkhanu bhani? na, e disha to jamatni;
shun em mani koinun mon e bhani rahetun nathi?
e to hwe paththar, hwe shano mani?
shun em mani koi kharta tarlane lekhman letun nathi?
muj bolne pan koi kane kem nahin dharatun hashe?
a bolni chopas
wintlai walyo chhe rogiyano shwas
te ethi jatun ne awatun aa lok shun Daratun hashe?
a hawa par emanun kain chalatun jo hotne
to shwas kayanthi hot mara pranman?
pan em to kone jityun chhe motne?
ne aa hawaye koiniye watne kayare lidhi chhe dhyanman?
a lok to lachar (ne kayare nata?)
ne shi hathili chhe hawa, hun etle jiwi rahyo
kohi gayun chhe pot kayanun chhatan
majbut e bakhiya waDe siwi rahyo
swgatokti
merin street, paDkhethi andhlo pasar thay chhe, ene joine pheriyoh
a andhlo chhe te chhatan
pharto phare chhe bepta!
girgam roD, paDkhethi bhikhari pasar thay chhe, ene sambhline andhlo
a kon chhe? jeni najar tophan machwe,
ha ne hatheliman rupalun aa jagat nachwe!
kolaba, paDkhethi weshya pasar thay chhe ene joine bhikharih
are, aa deh par chhe ketli dolat!
dasma bhagni mari kane jo hotne to aam na bolat!
epolo, paDkhethi patiyo pasar thay chhe, ene joine weshya
aho, shi khushansibi! koiniye aankh jayan rokay na,
chhuri sami bhonkay na!
boribandar, paDkhethi kawi pasar thay chhe, ene joine patiyoh
weshya, bhikhari, andhlo ne pheriyo,
kho, kem lage chhe mane sau aa janamnan werio?
madhrat, ekantman eni kawypothiman kawih
bas choop, nahin to ahinthi chalwa manDo
સ્રોત
- પુસ્તક : આધુનિક ગુજરાતી કવિતા (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 35)
- સંપાદક : સુરેશ દલાલ, જયા મહેતા
- પ્રકાશક : સાહિત્ય અકાદમી
- વર્ષ : 1989