મ્હારો હતો મધુર સુહૃદ એક હંસ,
એને હતો ન કદિ કોઈશું વૈરભાવ;
એ મિત્રની છવિ હજી નયને તરે છે,
સૌહાર્દ એ હૃદયનું હજિ ઊભરાય.
જેણે બતાવિ મધુરી લહરી રાતની
સસ્નેહ ને લહરિમાં શિખવ્યૂં ખિલંતાં,
જેણે ઉપાડિ ધરિયો રસના સરે તે,
કાલે હર્યો સુહૃદ એ મુજ સંગમાંથી.
એને હણ્યો હણ્યં હણાયું શરીર માત્ર
છે નામ વ્યાપ્યું, ન હણાયું, સહુ સ્થલોમાં:
ને મૃત્યુના જ શિરપેં ધરિ પાય ગાજે,
વિચાર ને હૃદયરાગ યુવાન થાતાં.
એણે શ્રી વિષ્ણુ તણું નામ હરી ધર્યું ’તું
ને પૂર્ણ ચંદ્ર ઉપજાવિ શિરે ધર્યો ’તો;
ને જ્ઞાનને નવનવીન સ્રજી સ્રજાવી
એના વતી જ સહુ જીવિત પોષતો એ.
એવો હણ્યો જ મુજ સુહૃદ મૃત્યુ પાપે,
એવો હણ્યો પરમ બાંધવ આપણો એ;
ભાગે પડ્યૂં રસિકને રડવાનું હાવાં,
વ્હેવા જતો અતુટિતા જલઘાર દ્યો સૌ.
એ ઊર્ધ્વગામિ દ્વિજમાં દ્વિજરાજ રૂપ,
સંમાન સર્વ વિબુધોમહિં પામનારો;
બ્રહ્માનિ શારદનિ સ્નેહપ્રસાદી ધારી
એ સાથમાં વિચરતો રસલોક સૌમાં.
ઔદાર્યની સરિત બ્હાળિ જહાં વહે છે,
અન્યોન્યને વળગિ મત્સ્ય જહાં જિવે છે,
વ્યાપાર જ્યાં સદયવૃત્તિતણો જ ચાલે,
તે દિવ્ય સ્થાન હતું વ્હાલું અતીવ એને.
એ સ્થાનનો અતિ પરિજય ધારિધારી
સૌ અન્યને પણ ઉપાડિ જતો ત્યહાં એ
હૂં યે સુભાગિ વળગી કર એહને ને
એ સ્થાનનૂં સુભગ દર્શન પામિયો ’તો,
કલ્લોલ ત્યાં રતિતણા વનનો સુણ્યો ’તો;
ગર્જન્ત પ્રેમ અનિલે ચડિ હૂં ઉડ્યો ’તો;
પાર્થિવ પાશથકિ મુક્ત શકે થયો ’તો;
એ લ્હેરમાં ઉપકૃતિ કથવી ભુલ્યો ’તો.
આજે હવે ઉર ઝભ્રાયું ઊંડા જ ઘાવે,
ચાલ્યો હુલાસ, ઘટ ઘેરિ રહી નિરાશા;
એ આર્દ્ર ઊર ધરતો ખગરાજ ખોયો,
વ્હેવા જ તો અતુટિતા જલધાર દ્યો સૌ.
જ્યાંથી સુભાગ્ય મળ્યું શારદ સંગતીનૂં,
તે લ્હેર શૂં ઉર થયું રમતૂં જ જ્યાંથી,
ત્યાંથી ઉરે રસનું અર્થપણૂં પ્રમાણ્યૂ,
પાર્થિવ અર્થ ન જ પ્રાપ્ય રહ્યો ઉરે તે.
ઔદાર્યની સરિતની થઈ જ્યાંથિ ઝાંખી,
અન્યોન્ય શૂં વળગિ મત્સ્ય જિવ્યું જ જાણ્યાં,
ત્યાંથી અભેદ ધરિ ઊર બન્યું પ્રપૂર્ણ,
આચાર એ જ થકિ વિશ્વ ટકંતું ભાસ્યૂં.
છે પ્રાણિમાત્ર શિર અંતિમ આ જ લેખ,
વ્હાલાં ત્યજી દઈ જ એકલ છે જવાનું,
દેખાય વિશ્વ મહિં આવું અનુભવેથી,
એવો અનુભવ રડેલ જ પૂર્વજો યે.
વ્હેવા જતો અતુટિતા જલાધાર દ્યો સૌ:
રોતાં જવૂં જ: રડતાં પ્રિય મૂકવાં જો:
એ મિત્ર એ બલિ થયો ક્રુર કાલનો છે,
એનો તથાપિ રસબોધ હતો જ જૂદો.
એના મતે હતું જ વિશ્વ તમામ કાળે
આનંદથી સભર, એ થકિ ઊભરાતૂં;
ને રાગ અંતર વિષે પ્રકટ્યા પછી ના
શોકોર્મિના પ્રલયને સહનાવું કો દી.
એના મતે ન હતું કાળસમૂં કશૂં કૈં,
આવાહિ હર્ષ પડતો ઝુકિ ધર્મમાં એ;
સંબંધ વ્યક્તિ બહુ યે સહ ધારતો ,
ખાંડો થયો જ ન હતો પણ ઊરરાગ.
એ મિત્રની હતિ જ પ્રકૃતિ એવિ ખાસ,
એનાથિ દુ:ખ નયને નિરખાતું ના જ:
દુ:ખીનું દુ:ખ હરવાનિ સ્વીકારિ દીક્ષા
એ યજ્ઞમાં જિવિત-આહુતિ અર્પતો ’તો.
આર્દ્રાર્દ્ર એ નયનમાં ઉભરાવિ ભાવ
વિસ્તારિ પાંખ નિજ આશ્રયિને ધરંતો;
દુ:ખીનું દુ:ખ સઉ તુર્ત શમંતું ક્યાંય,
-વિશ્વે વસ્યો વદન હર્ષ છવાઈ રહેતો!
[સંપાદકીય નોંધ : કલાપીના લાઠી ખાતેના મેનેજર પ્રાણજીવન ભાઈના પુત્ર એટલે ‘જટિલપ્રાણ’ - જટાશંકર પ્રાણજીવન. જટિલ પોતાનું તખલ્લુસ ક્યારેક ‘રસાત્મા’ પણ વાપરતા. ૧૮૮૭-૮૮ની આસપાસ કવિ હરિ હર્ષદ ધ્રુવ અમરેલી હતા ત્યારે જટિલનો એમની જોડે પરિચય થયો હતો, જે પછી ગાઢ બન્યો હતો.]
સ્રોત
- પુસ્તક : આપણી કવિતાસમૃદ્ધિ (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 53)
- સંપાદક : બલવંતરાય કલ્યાણરાય ઠાકોર
- પ્રકાશક : ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી
- વર્ષ : 1931