યુસુફ મહેરઅલી, એક્સ્ક્યૂઝ મી...
yusuph maherali, ekskyujh mi
૧
...ફ્રી હો તો થોડીક વાત કરવી’તી.
બ્રોકરને ઓળખોને, ગુલાબદાસ? લાહોર અધિવેશનમાં
હતા, ખેરવાળી છાવણીમાં –? એ જ. ત્યાંના તમારા
સાથી ને પાડોશી. એમની ચૉપડીઓનો વાંચનારો છું.
એમની એક ચૉપડીમાં તમને મળવાનું થયું.
તમે મને ક્યાંથી ઓળખો?
અધિકૃત સ્મરણોનાં પુસ્તકોમાંની મુલાકાતોનું એવું જ હોય ને?
એકપક્ષી.
પણ જો મારી કવિતામાં તમે થોડી વાર આવો
તો વાતચીત થઈ શકે, અરસપરસ.
અહીં જોકે બધું છેક અછાન્દસ છે,
મુઘલાઈ તૂટ્યા પછીના હિન્દોસ્તાં જેવું,
અંગ્રેજો આવ્યા તે પહેલાના ઈન્ડિયા જેવું.
જાણે રાજ વિનાનો સમાજ : તમને, કદાચ, નક્કી ગમશે.
આવશો?
૨
જોકે આ ઇજન જોખમી છે, આજકાલ.
કોને માટે જોખમી?
બંને માટે, જનાબ!
તમને મારી કવિતામાં બોલાવવા બદલ, મારે માટે
ને મારી કવિતામાં આવવા બદલ, તમારે માટે
સમય એવો છે આજે કે જોખમો ઉઠાવવાં પડે.
ને કવિતા તો હમેશાં જોખમી જગ્યા જ ગણાયને, સત્યાગ્રહ જેવી?
તમે ટેવાયેલા છો? ઠીક તો.
હું યે ટેવાયેલો છું – વૅલકમ, યુસુફ.
૩
જગ્યા ગમી?
મહાત્માજીને કદાચ માફક ન આવે, એવી છે, જોકે.
કોક કોશિયો કદાચ કન્ફ્યૂઝ પણ થઈ જાય, કેટલીક વાતે, અહીં.
કોક કોશિયાને કંઈક નવું-નવું થયાની એક્સાઈટમેન્ટ પણ થાય.
શું? તમે પણ મહાત્માજી સાથે કેટલાક મતભેદ ધરાવતા’તા?
ને તોય એમને ચાહતા હતા? –અફકોર્સ.
મારે, મૂળ, એ અંગે જ આપને મળવું હતુ.
ને મારી કવિતા જેવી બીજી જગ્યા આજે મારી પાસે બીજી લગભગ
એકે બચી નથી.
જ્યાં મતભેદ અંગે ખૂલીને વાત થઈ શકે,
કે મનમેળ વિષે.
તો, આવો ત્યાં બેસીએ જરા નિરાંતે, અમારા અછાન્દસ આસન પર,
જ્યાં આરામ સે એલર્ટ રહી શકાય છે.
ને ચૉકન્ના રહ્યે રહ્યે પણ જરા લેટી શકાય છે.
─ બિરાજો.
૪
મૂંઝવણો તો, મહેરઅલી, મારી ઘણી છે, પણ,
ટુ સ્ટાર્ટ વિથ, એક મુદ્દો રજૂ કરું :
રાવી કિનારે, લાહોરની છાવણીમાં, ખેર સાહેબની
હાજરીમાં, તમે જે મુદ્દો ઊગવ્યો હતો, એ જ.
ગાંધી બાબત. એમના ઠરાવ બાબત, યાદ છે?
૫
ના, ના, યુસુફભાઈ, એ નહીં, ‘મુકમ્મિલ આઝાદી’ વાળો નહીં.
ના ના. એ તો ખરો જ. પૂર્ણ સ્વરાજ. જવાહરવાળું. સર માથા પર.
હકીકતે આજે યે એ અમારા સરમાથા પર જ બેઠું છે.
પૂર્ણ સ્વરાજ ─ અંદર નથી આવતું, પણ એ જવા દો,
લાંબી વાત છે, ને મારી કવિતાઓ ટૂંકી કરવા તરફ હવે મારું વલણ છે.
કેમ? કેમકે હવે કાગળ નથી મળતા, કવિતા
લખવા માટે, કેમકે ન્યૂઝપ્રિન્ટમાં જતા રહે છે.
૧૯૨૯માં રાવી તટે લાહોર અધિવેશનમાં ગાંધીએ પોતે જે ઠરાવ રજૂ
કરવા મથામણ કરવી પડી’તી, એ ઠરાવની વાત
આજે મારે તમારી સાથે આ જગ્યાએ કરવી છે, મહેરઅલી.
─ હા, તમને ઠીક યાદ આવ્યો, એ જ.
-
ડૉ. આલમે જેની ભારે ઠેકડી ઉડાવી’તી ને માંડમાંડ
જે પસાર થયો’તો, ગાંધીની બે આંખોની શરમે, એ જ
ઠરાવ : બૉમ્બ બ્લાસ્ટ અંગેનો.
૬
તમે ત્યારે તરુણ હતા, નહીં યુસુફ? ઊંચી પાતળી કાયા. ચમકતા દાંત,
ચમકતો ચહેરો, બોલકી આંખો, સ્મિત કરતા હોઠ, માથાની વચ્ચોવચ
પાડેલો સેંથો, બેઉ બાજુ કાળા ભમ્મર વાળ, વાંકડિયા બની પથરાઈ રહે.
જોતાવેંત ગમી જનાર આ માણસ!’ –તે, આ, તમે જ?
ઇતિહાસ કેવા બદલી નાખે છે આપણને
સહુને,
યુલુફ મહેરઅલી!
૭
હા, એ જ ઠરાવ, ગાંધીવાળો : વાઈસરૉયની ટ્રેઈન ઉપર કોઈ હિન્દી
ક્રાન્તિકારીએ બૉમ્બ નાખેલો, થોડા દિવસ પહેલાં,
ને હવે ગાંધીએ ઠરાવ મૂકેલો.
એ બૉમ્બ બ્લાસ્ટનો વિરોધ કરતો ઠરાવ, વાઈસરૉય તો, અલબત્ત,
બચી ગયેલા, પણ એ ઠરાવ લગભગ ઊડી ઊડી ગયેલો, નહીં?
તીખા તરુણોના ઉપહાસના બ્લાસટમાં, મહેરઅલી?
શું બોલ્યા’તા ડૉ. આલમ? મંચની જાહેર જગ્યામાંથી?
ને ખેરવાળી છાવણીમાં, આગલી સાંજે, તમારી અંગત જગ્યામાં, બ્રોકર
સાથે લાહોરી ચા પીતાં પીતાં, રાવીનું વહેણ જોતાં જોતાં, તમે તીખા
તોયે સાચા તરુણો.
શું બોલ્યા’તા?
પુછ્યું, પૂછ્યું પડ્યું તમને અહીં બોલાવીને મહેરઅલી કેમકે બ્રોકરના
પુસ્તકમાં નોંધ છે પણ વીગતો નથી. બીજે હશે કદાચ અધૂરી, કેમકે
ઇતિહાસ
રાવીના વહેણથી વે વધારે વેગીલો વહી જાય છે.
ભળી જાચ છે ભૂતકાળનાં કાળાં ખારાંઊસ પાણીમાં તરંગો વગરનો.
ને મારે આજે સાંભળવી છે
બધી જ વાતો,
જેમ ગાંધીની તેમ તમારી.
૮
આજે, વળી, બિરાદર, તાકીદથી તમને તેડું કર્યું છે આ,
તે એ કારણે કે એ ખારાં પાણીમાં જુવાળ જાગ્ચો છે.
એવો કે રાવી, કાવેરી ને ગંગાસાગરના મુખમાં પેસી ગયાં છે
ભૂતકાળનાં અંધારા જળ ને બ્લાસ્ટ
થાય છે ટ્રેને ટ્રેને, રાવીથી ઇરાવતી સુધી, સલામત છે વાઈસરૉયો
આજે યે,
પણ બ્લાસ્ટ અટકતા નથી, અમારી ટ્રેનેટ્રેને ડિરેઈલ
થઈ જવા માંડ્ચા છે અમારા વિચારો.
૯
કાળા ભૂતકાળોમાં ગરજતાં પાણી જુવાળભેર ઘૂસી જાચ છે ઇતિહાસોની
બંધો બાંધેલી નદીઓમાં ને પછી ઇતિહાસો
અર્થ વિનાના અવાજો કરતા ભયંકર ઘૂસી જાય છે કવિતાના
તટો તોડીને ટાપુએ ટાપુએ અમારાં ઘરોમાં, ચૂલાઓમાં, પાણિયારે,
દિવસના દીવાનખાનામાં, રાતના સૂવાના ઓરડામાં.
તૂટી જાય છે છન્દો, સ્વરૂપો, પ્રબન્ધો, પ્રાસો; પલળીને
લોચો થઈ જાય છે મારી કવિતાને લખવા માટે માંડ
માંડ સાચવી રાખેલાં થોડાંક કોરાં પાનાં, ખારાં, ખારીલાં,
આંધળાં પાણી આ આવી પહોંચ્યાં,
યુસુફ મહેરઅલી, ઍક્સક્યૂઝ મી,
આ જગ્યા હવે સલામત નથી, તમારે માટે,
ફરગીવ મી, તમે જાઓ હવે,
જવાબ આપ્યા વગર જ,
જલદી
ઇતિહાસમાં.
૧૦
કેમકે ઇતિહાસો હવે જવાબો નથી આપતા, ઇતિહાસો તો
સવાલો પણ પડાવી લે છે મારી પાસેથી.
હવે, મહેરઅલી, મારે જ રજૂ કરવાનો છે ઠરાવ, નવેસરથી,
મારે જ ઉડાવી લેવાની છે ઠેકડી, નવેસરથી,
મારે જ મારી આંખે જોવાનું છે
કે રહી છે કે નહીં
બે આંખમાં હોય એટલી શરમ
અમારી આ કરોડો કાંઈ ન જોતી આંખોમાં
રાવીથી ઇરાવતી સુધી...
(૨૦૦૬)
1
phri ho to thoDik wat karwi’ti
brokarne olkhone, gulabdas? lahor adhiweshanman
hata, kherwali chhawniman –? e ja tyanna tamara
sathi ne paDoshi emni chaupDiono wanchnaro chhun
emni ek chaupDiman tamne malwanun thayun
tame mane kyanthi olkho?
adhikrit smarnonan pustkomanni mulakatonun ewun ja hoy ne?
ekpakshi
pan jo mari kawitaman tame thoDi war aawo
to watchit thai shake, arasapras
ahin joke badhun chhek achhandas chhe,
mughlai tutya pachhina hindostan jewun,
angrejo aawya te pahelana inDiya jewun
jane raj winano samaj ha tamne, kadach, nakki gamshe
awsho?
2
joke aa ijan jokhmi chhe, ajkal
kone mate jokhmi?
banne mate, janab!
tamne mari kawitaman bolawwa badal, mare mate
ne mari kawitaman aawwa badal, tamare mate
samay ewo chhe aaje ke jokhmo uthawwan paDe
ne kawita to hameshan jokhmi jagya ja ganayne, satyagrah jewi?
tame tewayela chho? theek to
hun ye tewayelo chhun – welkam, yusuph
3
jagya gami?
mahatmajine kadach maphak na aawe, ewi chhe, joke
kok koshiyo kadach kanphyujh pan thai jay, ketlik wate, ahin
kok koshiyane kanik nawun nawun thayani eksaitment pan thay
shun? tame pan mahatmaji sathe ketlak matbhed dharawta’ta?
ne toy emne chahta hata? –aphkors
mare, mool, e ange ja aapne malawun hatu
ne mari kawita jewi biji jagya aaje mari pase biji lagbhag
eke bachi nathi
jyan matbhed ange khuline wat thai shake,
ke manmel wishe
to, aawo tyan besiye jara nirante, amara achhandas aasan par,
jyan aram se elart rahi shakay chhe
ne chaukanna rahye rahye pan jara leti shakay chhe
─ birajo
4
munjhawno to, maherali, mari ghani chhe, pan,
tu start with, ek muddo raju karun ha
rawi kinare, lahorni chhawniman, kher sahebni
hajriman, tame je muddo ugawyo hato, e ja
gandhi babat emna tharaw babat, yaad chhe?
5
na, na, yusuphbhai, e nahin, ‘mukammil ajhadi’ walo nahin
na na e to kharo ja poorn swaraj jawaharwalun sar matha par
hakikte aaje ye e amara sarmatha par ja bethun chhe
poorn swaraj ─ andar nathi awatun, pan e jawa do,
lambi wat chhe, ne mari kawitao tunki karwa taraph hwe marun walan chhe
kem? kemke hwe kagal nathi malta, kawita
lakhwa mate, kemke nyujhaprintman jata rahe chhe
1929man rawi tate lahor adhiweshanman gandhiye pote je tharaw raju
karwa mathaman karwi paDi’ti, e tharawni wat
aje mare tamari sathe aa jagyaye karwi chhe, maherali
─ ha, tamne theek yaad aawyo, e ja
Dau aalme jeni bhare thekDi uDawi’ti ne manDmanD
je pasar thayo’to, gandhini be ankhoni sharme, e ja
tharaw ha baumb blast angeno
6
tame tyare tarun hata, nahin yusuph? unchi patli kaya chamakta dant,
chamakto chahero, bolki ankho, smit karta hoth, mathani wachchowach
paDelo sentho, beu baju kala bhammar wal, wankaDiya bani pathrai rahe
jotawent gami janar aa manas!’ –te, aa, tame ja?
itihas kewa badli nakhe chhe apanne
sahune,
yuluph maherali!
7
ha, e ja tharaw, gandhiwalo ha waisarauyni trein upar koi hindi
krantikariye baumb nakhelo, thoDa diwas pahelan,
ne hwe gandhiye tharaw mukelo
e baumb blastno wirodh karto tharaw, waisrauy to, albatt,
bachi gayela, pan e tharaw lagbhag uDi uDi gayelo, nahin?
tikha tarunona uphasna blasatman, maherali?
shun bolya’ta Dau alam? manchni jaher jagyamanthi?
ne kherwali chhawniman, aagli sanje, tamari angat jagyaman, brokar
sathe lahori cha pitan pitan, rawinun wahen jotan jotan, tame tikha
toye sacha taruno
shun bolya’ta?
puchhyun, puchhyun paDyun tamne ahin bolawine maherali kemke brokarna
pustakman nondh chhe pan wigto nathi bije hashe kadach adhuri, kemke
itihas
rawina wahenthi we wadhare wegilo wahi jay chhe
bhali jach chhe bhutkalnan kalan kharanus paniman tarango wagarno
ne mare aaje sambhalwi chhe
badhi ja wato,
jem gandhini tem tamari
8
aje, wali, biradar, takidthi tamne teDun karyun chhe aa,
te e karne ke e kharan paniman juwal jagcho chhe
ewo ke rawi, kaweri ne gangasagarna mukhman pesi gayan chhe
bhutkalnan andhara jal ne blast
thay chhe trene trene, rawithi irawati sudhi, salamat chhe waisarauyo
aje ye,
pan blast atakta nathi, amari trenetrene Direil
thai jawa manDcha chhe amara wicharo
9
kala bhutkaloman garajtan pani juwalbher ghusi jach chhe itihasoni
bandho bandheli nadioman ne pachhi itihaso
arth winana awajo karta bhayankar ghusi jay chhe kawitana
tato toDine tapue tapue amaran gharoman, chulaoman, paniyare,
diwasna diwankhanaman, ratna suwana orDaman
tuti jay chhe chhando, swrupo, prbandho, praso; palline
locho thai jay chhe mari kawitane lakhwa mate manD
manD sachwi rakhelan thoDank koran panan, kharan, kharilan,
andhlan pani aa aawi pahonchyan,
yusuph maherali, eksakyujh mi,
a jagya hwe salamat nathi, tamare mate,
phargiw mi, tame jao hwe,
jawab aapya wagar ja,
jaldi
itihasman
10
kemke itihaso hwe jawabo nathi aapta, itihaso to
sawalo pan paDawi le chhe mari pasethi
hwe, maherali, mare ja raju karwano chhe tharaw, nawesarthi,
mare ja uDawi lewani chhe thekDi, nawesarthi,
mare ja mari ankhe jowanun chhe
ke rahi chhe ke nahin
be ankhman hoy etli sharam
amari aa karoDo kani na joti ankhoman
rawithi irawati sudhi
(2006)
1
phri ho to thoDik wat karwi’ti
brokarne olkhone, gulabdas? lahor adhiweshanman
hata, kherwali chhawniman –? e ja tyanna tamara
sathi ne paDoshi emni chaupDiono wanchnaro chhun
emni ek chaupDiman tamne malwanun thayun
tame mane kyanthi olkho?
adhikrit smarnonan pustkomanni mulakatonun ewun ja hoy ne?
ekpakshi
pan jo mari kawitaman tame thoDi war aawo
to watchit thai shake, arasapras
ahin joke badhun chhek achhandas chhe,
mughlai tutya pachhina hindostan jewun,
angrejo aawya te pahelana inDiya jewun
jane raj winano samaj ha tamne, kadach, nakki gamshe
awsho?
2
joke aa ijan jokhmi chhe, ajkal
kone mate jokhmi?
banne mate, janab!
tamne mari kawitaman bolawwa badal, mare mate
ne mari kawitaman aawwa badal, tamare mate
samay ewo chhe aaje ke jokhmo uthawwan paDe
ne kawita to hameshan jokhmi jagya ja ganayne, satyagrah jewi?
tame tewayela chho? theek to
hun ye tewayelo chhun – welkam, yusuph
3
jagya gami?
mahatmajine kadach maphak na aawe, ewi chhe, joke
kok koshiyo kadach kanphyujh pan thai jay, ketlik wate, ahin
kok koshiyane kanik nawun nawun thayani eksaitment pan thay
shun? tame pan mahatmaji sathe ketlak matbhed dharawta’ta?
ne toy emne chahta hata? –aphkors
mare, mool, e ange ja aapne malawun hatu
ne mari kawita jewi biji jagya aaje mari pase biji lagbhag
eke bachi nathi
jyan matbhed ange khuline wat thai shake,
ke manmel wishe
to, aawo tyan besiye jara nirante, amara achhandas aasan par,
jyan aram se elart rahi shakay chhe
ne chaukanna rahye rahye pan jara leti shakay chhe
─ birajo
4
munjhawno to, maherali, mari ghani chhe, pan,
tu start with, ek muddo raju karun ha
rawi kinare, lahorni chhawniman, kher sahebni
hajriman, tame je muddo ugawyo hato, e ja
gandhi babat emna tharaw babat, yaad chhe?
5
na, na, yusuphbhai, e nahin, ‘mukammil ajhadi’ walo nahin
na na e to kharo ja poorn swaraj jawaharwalun sar matha par
hakikte aaje ye e amara sarmatha par ja bethun chhe
poorn swaraj ─ andar nathi awatun, pan e jawa do,
lambi wat chhe, ne mari kawitao tunki karwa taraph hwe marun walan chhe
kem? kemke hwe kagal nathi malta, kawita
lakhwa mate, kemke nyujhaprintman jata rahe chhe
1929man rawi tate lahor adhiweshanman gandhiye pote je tharaw raju
karwa mathaman karwi paDi’ti, e tharawni wat
aje mare tamari sathe aa jagyaye karwi chhe, maherali
─ ha, tamne theek yaad aawyo, e ja
Dau aalme jeni bhare thekDi uDawi’ti ne manDmanD
je pasar thayo’to, gandhini be ankhoni sharme, e ja
tharaw ha baumb blast angeno
6
tame tyare tarun hata, nahin yusuph? unchi patli kaya chamakta dant,
chamakto chahero, bolki ankho, smit karta hoth, mathani wachchowach
paDelo sentho, beu baju kala bhammar wal, wankaDiya bani pathrai rahe
jotawent gami janar aa manas!’ –te, aa, tame ja?
itihas kewa badli nakhe chhe apanne
sahune,
yuluph maherali!
7
ha, e ja tharaw, gandhiwalo ha waisarauyni trein upar koi hindi
krantikariye baumb nakhelo, thoDa diwas pahelan,
ne hwe gandhiye tharaw mukelo
e baumb blastno wirodh karto tharaw, waisrauy to, albatt,
bachi gayela, pan e tharaw lagbhag uDi uDi gayelo, nahin?
tikha tarunona uphasna blasatman, maherali?
shun bolya’ta Dau alam? manchni jaher jagyamanthi?
ne kherwali chhawniman, aagli sanje, tamari angat jagyaman, brokar
sathe lahori cha pitan pitan, rawinun wahen jotan jotan, tame tikha
toye sacha taruno
shun bolya’ta?
puchhyun, puchhyun paDyun tamne ahin bolawine maherali kemke brokarna
pustakman nondh chhe pan wigto nathi bije hashe kadach adhuri, kemke
itihas
rawina wahenthi we wadhare wegilo wahi jay chhe
bhali jach chhe bhutkalnan kalan kharanus paniman tarango wagarno
ne mare aaje sambhalwi chhe
badhi ja wato,
jem gandhini tem tamari
8
aje, wali, biradar, takidthi tamne teDun karyun chhe aa,
te e karne ke e kharan paniman juwal jagcho chhe
ewo ke rawi, kaweri ne gangasagarna mukhman pesi gayan chhe
bhutkalnan andhara jal ne blast
thay chhe trene trene, rawithi irawati sudhi, salamat chhe waisarauyo
aje ye,
pan blast atakta nathi, amari trenetrene Direil
thai jawa manDcha chhe amara wicharo
9
kala bhutkaloman garajtan pani juwalbher ghusi jach chhe itihasoni
bandho bandheli nadioman ne pachhi itihaso
arth winana awajo karta bhayankar ghusi jay chhe kawitana
tato toDine tapue tapue amaran gharoman, chulaoman, paniyare,
diwasna diwankhanaman, ratna suwana orDaman
tuti jay chhe chhando, swrupo, prbandho, praso; palline
locho thai jay chhe mari kawitane lakhwa mate manD
manD sachwi rakhelan thoDank koran panan, kharan, kharilan,
andhlan pani aa aawi pahonchyan,
yusuph maherali, eksakyujh mi,
a jagya hwe salamat nathi, tamare mate,
phargiw mi, tame jao hwe,
jawab aapya wagar ja,
jaldi
itihasman
10
kemke itihaso hwe jawabo nathi aapta, itihaso to
sawalo pan paDawi le chhe mari pasethi
hwe, maherali, mare ja raju karwano chhe tharaw, nawesarthi,
mare ja uDawi lewani chhe thekDi, nawesarthi,
mare ja mari ankhe jowanun chhe
ke rahi chhe ke nahin
be ankhman hoy etli sharam
amari aa karoDo kani na joti ankhoman
rawithi irawati sudhi
(2006)
સ્રોત
- પુસ્તક : વખાર (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 111)
- સર્જક : સિતાંશુ યશશ્ચન્દ્ર
- પ્રકાશક : આર. આર. શેઠની કંપની
- વર્ષ : 2009