મેં કહ્યું

હા.

ઈંડાં ફોડી પંખીઓ બહાર આવ્યાં, પરોઢનો કેસરી સૂરજ કેવડાની ડાળે ડોકાયો, મૂળ પાસેથી

કાળી ચીકણી માટી ઊઘડતા લીલા રંગની કૂંપળનું રૂપ ધરી વૃક્ષની આ તરફ આવી પહોંચી

ને સાથોસાથ વધસ્તંભ પર ઝૂકેલા ભરાઉ ખભા વચ્ચે જાડા રાતા લોહીના રગડા

બહાર આવ્યા.

હા પાડતાં પહેલાં હું કેટલું ખમચાયો હતો.

જાણ હતી મને એ શબ્દના ભયંકર સૌન્દર્યની.

હાડકા સુધી મૂળ ઘાલીને ગૂમડું થયું હોય ને પાકે જ નહીં ને પછી પાકે ને સફેદ મોં થાય ને

સણકે ને પછી લબકારા લે ને રાતમાં એક ખાનગી પીળો સૂરજ બની ઝળહળે ને આંખને

આંજી નાખે ને ગોગલ્સ તો મળે નહીં ને અનિદ્રા ને છેક છેલ્લે ફૂટે — એ ફૂટે તે હા.

હા તો અડધી–પડધી પડાય જ નહીં.

પેલી હા–ના વાળી હા તે જુદી જ.

હું તો આખરી હાની વાત કરું છું.

ઈંડુ ફોડીને માત્ર પરુના રેલા બહાર આવ્યા

મેં કહ્યું

હા.

ને આસપાસથી ખસી ગયા લોકો

હાથ પાછા ખેંચાઈ ગયા –

દોસ્તોએ લંબાવેલા હાથ

વેરીઓએ ઉગામેલા હાથ.

બહુ મોટી કિંમતે પાડી શકાય

આ હા–નાના પ્રદેશમાં.

જ્ઞાનનાં અફાટ નગરોની હારમાળાઓનો હું મુસાફર. પ્રવાસ–કથા જ નહીં,

ત્રણ ખંડોની સંસ્કૃતિની નિવાસકથા લખવાની હોય, મારે, અત્યારે,

ત્યારે

એવું કશુંક બન્યું કે શહેરના સીમાડા પાસેનું પાટિયું વંચાયું :

આશા રાખીએ છીએ કે નડિયાદ ગામમાં આપને સુખસગવડ મળ્યાં હશે.

ફરી પધારજો.

એ પાટિયાની બીજી તરફ જઈને મેં જોયું,

મને હતું કે ત્યાં યે, હમેશ મુજબ, એવું જ લખાણ હશે,

પેલી તરફના પેરિસ ગામ વતી, જેનો સીમાડો પેલી તરફથી આવનાર માટે પૂરો થાય.

પાટિયાની બીજી બાજુ

કોરીકટ.

પાટિયાની કોરી બાજુને મેં હા પાડી છે.

આના કરતાં નાનકડી નાનકડી હાઓ પાડી હોત તો સારું થાત, એમ ક્યારેક લાગી આવે.

નાનકડી હા પાડો ને ભલા–ભોળા લોકો દોડી આવે.

‘ફરિસ્તા ફરિસ્તા’, ‘સેવિયર કમ.’ ‘બચાવો, પ્રભુ’

ને માને કે બચી જશે

પવિત્ર, ભાઈચારાભર્યું.

કુદરતનું સૌંદર્ય કેમ નથી વર્ણવતા તમારી કવિતામાં? એમ

પૂછતા હતા હા-ના તાલુકાના એક શ્રીમંત ખેડૂત.

તો સાંભળો –

મેં હા પાડી છે – હિપોપોટેમસના ઝબકોળાવાથી કલહાસ્ય કરી ઊઠેલી નદીને, ને એ નદીની

ઉત્તરે બરફના પહાડમાં બેસતા હૂંફાળા ઉનાળાને.

હવે જે પૂર આવશે અત્રેના તાલુકાનાં ગામોને ધોઈ નાખતું,

એ પૂરની આડે કોઈ હાથ નહીં દઈ શકે.

ખોરડામાં ઝડપી આગ લાગે ને માણસો ભાગી છૂટે ને ગમાણમાં ખીલે બાંધેલાં જાનવર

સાંકળને ખેંચાખેંચ કરે ને ઝાળ નજીક ને નજીક આવતી જાય ને તાપ વધતો જાય ને તેજ

વધતું જાય ને આંખો મીંચાઈ જાય ત્યારે તંગ મીંચેલી આંખો સામે દેખાઈને જે કુદરત કહે

કે, ‘હા પાડ, જનાવર હા પાડ’,

એને મેં હા પાડી છે.

પછી એકાન્ત જોઈને ઈંડાં ફોડીને કોણ કોણ બહાર આવ્યું?

ચકોરનાં બચ્ચાં ને સમડીનાં બચ્ચાં.

પોયણાને ને કમળને બન્નેને ખીલવાની તમે એક જ હા કહો ત્ચારે

તમારા આકાશમાં કયો સમય હોવો જોઈએ, એ જાણો છો?

હા એ તો બોલનારનો છેલ્લોવેલ્લો શબ્દોચ્ચાર. હા પાડ્યા પછી માત્ર

મૌન.

(૧૯૭૫)

mein kahyun

ha

inDan phoDi pankhio bahar awyan, paroDhno kesari suraj kewDani Dale Dokayo, mool pasethi

kali chikni mati ughaDta lila rangni kumpalanun roop dhari wrikshni aa taraph aawi pahonchi

ne sathosath wadhastambh par jhukela bharau khabha wachche jaDa rata lohina ragDa

bahar aawya

ha paDtan pahelan hun ketalun khamchayo hato

jaan hati mane e shabdna bhayankar saundaryni

haDka sudhi mool ghaline gumaDun thayun hoy ne pake ja nahin ne pachhi pake ne saphed mon thay ne

sanke ne pachhi labkara le ne ratman ek khanagi pilo suraj bani jhalahle ne ankhne

anji nakhe ne gogals to male nahin ne anidra ne chhek chhelle phute — e phute te ha

ha to aDdhi–paDdhi paDay ja nahin

peli ha–na wali ha te judi ja

hun to akhri hani wat karun chhun

inDu phoDine matr paruna rela bahar aawya

mein kahyun

ha

ne aspasthi khasi gaya loko

hath pachha khenchai gaya –

dostoe lambawela hath

werioe ugamela hath

bahu moti kinmte paDi shakay

a ha–nana prdeshman

gyannan aphat nagroni harmalaono hun musaphar prawas–katha ja nahin,

tran khanDoni sanskritini niwasaktha lakhwani hoy, mare, atyare,

tyare

ewun kashunk banyun ke shaherna simaDa pasenun patiyun wanchayun ha

asha rakhiye chhiye ke naDiyad gamman aapne sukhasagwaD malyan hashe

phari padharjo

e patiyani biji taraph jaine mein joyun,

mane hatun ke tyan ye, hamesh mujab, ewun ja lakhan hashe,

peli taraphna peris gam wati, jeno simaDo peli taraphthi awnar mate puro thay

patiyani biji baju

korikat

patiyani kori bajune mein ha paDi chhe

ana kartan nanakDi nanakDi hao paDi hot to sarun that, em kyarek lagi aawe

nanakDi ha paDo ne bhala–bhola loko doDi aawe

‘pharista pharista’, ‘sewiyar kam ’ ‘bachawo, prabhu’

ne mane ke bachi jashe

pawitra, bhaicharabharyun

kudaratanun saundarya kem nathi warnawta tamari kawitaman? em

puchhta hata ha na talukana ek shrimant kheDut

to sambhlo –

mein ha paDi chhe – hipopotemasna jhabkolawathi kalhasya kari utheli nadine, ne e nadini

uttre baraphna pahaDman besta humphala unalane

hwe je poor awshe atrena talukanan gamone dhoi nakhatun,

e purni aaDe koi hath nahin dai shake

khorDaman jhaDpi aag lage ne manso bhagi chhute ne gamanman khile bandhelan janwar

sankalne khenchakhench kare ne jhaal najik ne najik awati jay ne tap wadhto jay ne tej

wadhatun jay ne ankho minchai jay tyare tang mincheli ankho same dekhaine je kudrat kahe

ke, ‘ha paD, janawar ha paD’,

ene mein ha paDi chhe

pachhi ekant joine inDan phoDine kon kon bahar awyun?

chakornan bachchan ne samDinan bachchan

poynane ne kamalne bannene khilwani tame ek ja ha kaho tchare

tamara akashman kayo samay howo joie, e jano chho?

ha e to bolnarno chhellowello shabdochchar ha paDya pachhi matr

maun

(1975)

mein kahyun

ha

inDan phoDi pankhio bahar awyan, paroDhno kesari suraj kewDani Dale Dokayo, mool pasethi

kali chikni mati ughaDta lila rangni kumpalanun roop dhari wrikshni aa taraph aawi pahonchi

ne sathosath wadhastambh par jhukela bharau khabha wachche jaDa rata lohina ragDa

bahar aawya

ha paDtan pahelan hun ketalun khamchayo hato

jaan hati mane e shabdna bhayankar saundaryni

haDka sudhi mool ghaline gumaDun thayun hoy ne pake ja nahin ne pachhi pake ne saphed mon thay ne

sanke ne pachhi labkara le ne ratman ek khanagi pilo suraj bani jhalahle ne ankhne

anji nakhe ne gogals to male nahin ne anidra ne chhek chhelle phute — e phute te ha

ha to aDdhi–paDdhi paDay ja nahin

peli ha–na wali ha te judi ja

hun to akhri hani wat karun chhun

inDu phoDine matr paruna rela bahar aawya

mein kahyun

ha

ne aspasthi khasi gaya loko

hath pachha khenchai gaya –

dostoe lambawela hath

werioe ugamela hath

bahu moti kinmte paDi shakay

a ha–nana prdeshman

gyannan aphat nagroni harmalaono hun musaphar prawas–katha ja nahin,

tran khanDoni sanskritini niwasaktha lakhwani hoy, mare, atyare,

tyare

ewun kashunk banyun ke shaherna simaDa pasenun patiyun wanchayun ha

asha rakhiye chhiye ke naDiyad gamman aapne sukhasagwaD malyan hashe

phari padharjo

e patiyani biji taraph jaine mein joyun,

mane hatun ke tyan ye, hamesh mujab, ewun ja lakhan hashe,

peli taraphna peris gam wati, jeno simaDo peli taraphthi awnar mate puro thay

patiyani biji baju

korikat

patiyani kori bajune mein ha paDi chhe

ana kartan nanakDi nanakDi hao paDi hot to sarun that, em kyarek lagi aawe

nanakDi ha paDo ne bhala–bhola loko doDi aawe

‘pharista pharista’, ‘sewiyar kam ’ ‘bachawo, prabhu’

ne mane ke bachi jashe

pawitra, bhaicharabharyun

kudaratanun saundarya kem nathi warnawta tamari kawitaman? em

puchhta hata ha na talukana ek shrimant kheDut

to sambhlo –

mein ha paDi chhe – hipopotemasna jhabkolawathi kalhasya kari utheli nadine, ne e nadini

uttre baraphna pahaDman besta humphala unalane

hwe je poor awshe atrena talukanan gamone dhoi nakhatun,

e purni aaDe koi hath nahin dai shake

khorDaman jhaDpi aag lage ne manso bhagi chhute ne gamanman khile bandhelan janwar

sankalne khenchakhench kare ne jhaal najik ne najik awati jay ne tap wadhto jay ne tej

wadhatun jay ne ankho minchai jay tyare tang mincheli ankho same dekhaine je kudrat kahe

ke, ‘ha paD, janawar ha paD’,

ene mein ha paDi chhe

pachhi ekant joine inDan phoDine kon kon bahar awyun?

chakornan bachchan ne samDinan bachchan

poynane ne kamalne bannene khilwani tame ek ja ha kaho tchare

tamara akashman kayo samay howo joie, e jano chho?

ha e to bolnarno chhellowello shabdochchar ha paDya pachhi matr

maun

(1975)