કુમાર ગંધર્વ પાસે એક મૂંગામંતર સમય વતી માગણી
kumar gandharw pase ek mungamantar samay wati magni
રાજરોગમાં સપડાયેલાં ફેફસાંવાળા, આ મૂંગામંતર થયેલા મારા સમયને
ફરીથી ગાતાં શીખવો, કુમાર ગંધર્વ.
ગઈ કાલે જેમણે તમને જણાવેલું, આજ એમણે જ અમનેયે કહી દીધું છે સાફસાફ
કે જો છોડી નહીં મોકળે ગળે ગાવાની લગન
તો ઝાઝું જીવી નહીં શકો હવે આ દુનિયામાં.
હેબતાઈ ગયેલો, કંઈક અવશ કંઈક આપમેળેએ ચુપ થયેલો
એવો આ સમયે પણ
કશુંક તો કહેવા માગે છે,
તમે તો જરૂર સમજી શકો એ વાતને, કોમકલી.
*
અમારેયે ફરીથી ગાવું છે,
તમે ગાઈ બતાવ્યું’તું એમ, ફરીથી.
ભલેને અમે લાયક ન હોઈએ પંડિત ભીમસેન જોશીની પ્રલંબ સુરાવટને,
નાનાં નાનાં પગલાં ભરી અમે પાર કરીશું લાંબા અંતર,
તમે પાર કરી બતાડ્યાં’તાં, એમ.
રાજનગરમાં ભલેને વસી ન શકીએ અમે, તોયે શોધી લઈશું અમે ગમે તેમ
પોતપોતાનું દેવાસ.
રાજરોગમાં સપડાયેલાં ફેફસાંવાળા, મૂંગામંતર થયેલા મારા સમયને
ફરીથી ગાતાં શીખવો, કુમાર ગંધર્વ.
*
રાજરોગમાં સપડાયેલાં ફેફસાંવાળા, મૂંગામંતર થયેલા મારા સમયને
પોતાના દેવાસમાં રહેતાં શીખવો, રાજનગરોથી દૂર.
થાય છે શું દેવાસમાં, કોમકલી; કઈ રીતે મરી જાય છે કુમાર, ને તોયે
કેમ કરીને જીવિત રહે છે ગંધર્વ;
તમે પોતે રચેલા રાગોમાં ગાઈને અમને એ બધું બતાડો.
કહો, કેમ તમારે ખપ નથી આવતું એકે ઘરાણું, કેમ બનાવી લીધું તમે
તમારું પોતાનું ઘર દરેક ઘરાણામાં,
ગાઈને સંભળાવો એ વાત, સંગીત સમારોહમાં નહીં,
પોતાના નિષ્ઠુર એકાંતમાં; જ્યાં જઈ આજ સાંભળીએ છીએ તમને અમે,
આજે બધી જગ્યાએ દેવાસ.
તો દરેક અદના આદમીની અમરતાનું ગુપ્ત રહસ્ય
આજે ફરી ગાઈને બતાવો અમને,
નવા મેળવેલા કંઠથી, શિવપુત્ર.
*
સાંભળ્યું છે કે તમે બીમાર હતા ત્યારે
ગાઈ શકતા નહોતા.
તમે બિછાનામાં પડ્યા પડ્યા સાંભળ્યે જતા’તા પંખીઓને,
પવનને, વૃક્ષોને અને દેવાસના સદય સૂકાપણાને.
અમનેયે શીખવોને કે એ રીતે કેમ કરીને સાંભળવું.
અમને જાણ છે કે આ સમૂહ સંચારના સમયમાં મનચાહ્યું સાંભળવું મુશ્કેલ છે.
પંખીઓનો કલરવ ખોઈ બેઠી છે અમારી હવા,
પોતાની જ ચારે તરફ ધૂણતી ઘૂમે છે અમારી હવા,
પોતાના જ જયઘોષની ગર્જના કરતી
ચક્રવાત બની વેલ-છોડ-વૃક્ષોને ઉખેડતી જાય છે.
દરેક દેવાસને ફાટ્યાં-વાદળાંના ધોધમાર વરસાદમાં લપેટી લે છે, હવે આ પ્રમત્ત હવા.
સુલતાનના રાજગજ જેવી, કબીરની તરફ આગળ વધતી ચાલી છે.
હેબતાઈ ગયાં છીએ અમે,
એક મૂંગોમંતર સમય શરૂ થઈ ગયો છે સારી સૃષ્ટિમાં.
‘कौन ठगवा नगरिया लूटल हो’, એ સવાલ પૂછો, આ ચીંથરું થઈ ગયેલાં ફેફસાંઓનો,
ફુત્કાર ભર્યા આરોહી સૂરમાં, કોમકલી કુમાર.
*
રાજરોગમાં સપડાયેલાં ફેફસાંવાળા આ મૂંગામંતર થયેલા મારા સમયે
બીજુંયે કશુંક શીખવાનું છે, તમારી પાસેથી.
શીખવાનું છે તમારી પાસેથે ધૈર્ય, શિવપુત્ર,
છ છ વરસોનું તમારું દેવાસી ધૈર્ય.
ગણતાં શીખવો અમને માનવ સ્વરના વિવિધ લયો, જેમ
શીખવ્યું હશે પંડિત દેવધરે તમને.
કહો અમને છ વરસના કેટલા હોય મહિના, ત્યારે? ત્યારે
એક મહિનાના કેટલા હોય દિવસ, દેવાસમાં? એક
દિવસના કેટલા કલાક, દર કલાકની કેટલી પળો? કઈ
રીતે વીતાવવી એ એક પળ,
હાલાહલ અને અમરત બન્નેમાં એકસાથે ઘોળેલી પળ?
ક્યારે આવી પહોંચી ધૈર્યપટના વણાટમાં એક કુમાર ગંધર્વના મૃત્યુની પળ? ક્યારે આવી, વાર લગાડીને, બીજા કુમાર ગંધર્વના જન્મની પળ? કઈ રીતે કરવામાં આવે છે એ પટની કબીરી બુનાઈ?
ભણાવો મારા અધીર સમયને તમારા એ છ વરસોનું ધૈર્ય.
*
રાજરોગમાં સપડાયેલાં ફેફસાંવાળા મારા સમયને ક્ષયથી અક્ષય સુધી જવાનો માર્ગ બતાવો, ચિર કુમાર.
દુકાળની ચપેટમાં આવી ગયો છે આજનો આ તરસ્યો તરસ્યો હ્રાસોન્મુખ સમય,
અને ભોગોન્મુખ ભાગદોડનું દ્રુત નૃત્ય બહુતાલ છે.
સંભળાવો એમાં જ તમારા જળભર્યા કંઠે
વિલંબિત એક તાલમાં તમે જાતે બનાવેલો રાગ ગાંધી મલ્હાર,
*
તમારા પોતાના રાગ ગાંધી મલ્હારમાં, વિલંબિત એક તાલમાં, કરુણાથી,
સહુને સંભળાવો, ‘तुम हो धीर’.
અમારા ઘરના ઘરમાં આવી, ગાઈને અમને સંભળાવો, ઘરાણાઓથી દૂર, ‘तुम हो धीर . . .’
કબીરની જલભરી બાની સંભળાવો અમને રાગ ગાંધી મલ્હારમાં, વિલંબિત એક તાલમાં, ‘धीर’.
અવિલંબિત સબ કુછ કબજે કરવાનું શિખવાડાય છે અમારા સમયને આજે.
અનેક ઘરાણાં મચી પડ્યાં છે બહુતાલ ચહુદિશ પોતપોતાના રાગનું સમૂહગાન અમારી પાસે કરાવવામાં.
એવા મૂંગા સમયને મંદ મંદ સ્વરે કુછ ગુનગુનાના સિખાઓ, સિર્ફ, પોતપોતાના દેવાસમાં.
*
રાજરોગમાં સપડાયેલાં ફેફસાંવાળો મારો સમય પણ ચાહે છે
ભલેને નાના નાના પગલે ચાલીને તોયે એક લાંબે લાંબે રસ્તે ચાલવું, પોતાની
ખુદની તાકાતથી;
ને પોતાની તરાહે,
એણે પોતાનો ખુદનો રાગ ફરી ગાવો છે.
કઈ છે સાધના, કયો છે રિયાઝ, ઔષધ કયું, કયો ઉપચાર,
કહો, કોમકલી કુમાર, અમર ગંધર્વ.
* * *
(સમા, વડોદરા,)
11 એપ્રિલ, 2023.
rajrogman sapDayelan phephsanwala, aa mungamantar thayela mara samayne
pharithi gatan shikhwo, kumar gandharw
gai kale jemne tamne janawelun, aaj emne ja amneye kahi didhun chhe saphsaph
ke jo chhoDi nahin mokle gale gawani lagan
to jhajhun jiwi nahin shako hwe aa duniyaman
hebtai gayelo, kanik awash kanik apmelee chup thayelo
ewo aa samye pan
kashunk to kahewa mage chhe,
tame to jarur samji shako e watne, komakli
*
amareye pharithi gawun chhe,
tame gai batawyun’tun em, pharithi
bhalene ame layak na hoie panDit bhimasen joshini prlamb surawatne,
nanan nanan paglan bhari ame par karishun lamba antar,
tame par kari bataDyan’tan, em
rajanagarman bhalene wasi na shakiye ame, toye shodhi laishun ame game tem
potpotanun dewas
rajrogman sapDayelan phephsanwala, mungamantar thayela mara samayne
pharithi gatan shikhwo, kumar gandharw
*
rajrogman sapDayelan phephsanwala, mungamantar thayela mara samayne
potana dewasman rahetan shikhwo, rajanagrothi door
thay chhe shun dewasman, komakli; kai rite mari jay chhe kumar, ne toye
kem karine jiwit rahe chhe gandharw;
tame pote rachela ragoman gaine amne e badhun bataDo
kaho, kem tamare khap nathi awatun eke gharanun, kem banawi lidhun tame
tamarun potanun ghar darek gharanaman,
gaine sambhlawo e wat, sangit samarohman nahin,
potana nishthur ekantman; jyan jai aaj sambhliye chhiye tamne ame,
aje badhi jagyaye dewas
to darek adna admini amartanun gupt rahasya
aje phari gaine batawo amne,
nawa melwela kanththi, shiwputr
*
sambhalyun chhe ke tame bimar hata tyare
gai shakta nahota
tame bichhanaman paDya paDya sambhalye jata’ta pankhione,
pawanne, wrikshone ane dewasna saday sukapnane
amneye shikhwone ke e rite kem karine sambhalawun
amne jaan chhe ke aa samuh sancharna samayman manchahyun sambhalawun mushkel chhe
pankhiono kalraw khoi bethi chhe amari hawa,
potani ja chare taraph dhunti ghume chhe amari hawa,
potana ja jayghoshni garjana karti
chakrawat bani wel chhoD wrikshone ukheDti jay chhe
darek dewasne phatyan wadlanna dhodhmar warsadman lapeti le chhe, hwe aa pramatt hawa
sultanna rajgaj jewi, kabirni taraph aagal wadhti chali chhe
hebtai gayan chhiye ame,
ek mungomantar samay sharu thai gayo chhe sari srishtiman
‘kaun thagwa nagariya lutal ho’, e sawal puchho, aa chintharun thai gayelan phephsanono,
phutkar bharya arohi surman, komakli kumar
*
rajrogman sapDayelan phephsanwala aa mungamantar thayela mara samye
bijunye kashunk shikhwanun chhe, tamari pasethi
shikhwanun chhe tamari pasethe dhairya, shiwputr,
chh chh warsonun tamarun dewasi dhairya
gantan shikhwo amne manaw swarna wiwidh layo, jem
shikhawyun hashe panDit dewadhre tamne
kaho amne chh warasna ketla hoy mahina, tyare? tyare
ek mahinana ketla hoy diwas, dewasman? ek
diwasna ketla kalak, dar kalakni ketli palo? kai
rite witawwi e ek pal,
halahal ane amrat banneman eksathe gholeli pal?
kyare aawi pahonchi dhairyapatna wanatman ek kumar gandharwna mrityuni pal? kyare aawi, war lagaDine, bija kumar gandharwna janmni pal? kai rite karwaman aawe chhe e patni kabiri bunai?
bhanawo mara adhir samayne tamara e chh warsonun dhairya
*
rajrogman sapDayelan phephsanwala mara samayne kshaythi akshay sudhi jawano marg batawo, chir kumar
dukalni chapetman aawi gayo chhe aajno aa tarasyo tarasyo hrasonmukh samay,
ane bhogonmukh bhagdoDanun drut nritya bahutal chhe
sambhlawo eman ja tamara jalbharya kanthe
wilambit ek talman tame jate banawelo rag gandhi malhar,
*
tamara potana rag gandhi malharman, wilambit ek talman, karunathi,
sahune sambhlawo, ‘tum ho dheer’
amara gharna gharman aawi, gaine amne sambhlawo, gharanaothi door, ‘tum ho dheer ’
kabirni jalabhri bani sambhlawo amne rag gandhi malharman, wilambit ek talman, ‘dheer’
awilambit sab kuch kabje karwanun shikhwaDay chhe amara samayne aaje
anek gharanan machi paDyan chhe bahutal chahudish potpotana raganun samuhagan amari pase karawwaman
ewa munga samayne mand mand swre kuch gungunana sikhao, sirph, potpotana dewasman
*
rajrogman sapDayelan phephsanwalo maro samay pan chahe chhe
bhalene nana nana pagle chaline toye ek lambe lambe raste chalawun, potani
khudni takatthi;
ne potani tarahe,
ene potano khudno rag phari gawo chhe
kai chhe sadhana, kayo chhe riyajh, aushadh kayun, kayo upchaar,
kaho, komakli kumar, amar gandharw
* * *
(sama, waDodra,)
11 epril, 2023
rajrogman sapDayelan phephsanwala, aa mungamantar thayela mara samayne
pharithi gatan shikhwo, kumar gandharw
gai kale jemne tamne janawelun, aaj emne ja amneye kahi didhun chhe saphsaph
ke jo chhoDi nahin mokle gale gawani lagan
to jhajhun jiwi nahin shako hwe aa duniyaman
hebtai gayelo, kanik awash kanik apmelee chup thayelo
ewo aa samye pan
kashunk to kahewa mage chhe,
tame to jarur samji shako e watne, komakli
*
amareye pharithi gawun chhe,
tame gai batawyun’tun em, pharithi
bhalene ame layak na hoie panDit bhimasen joshini prlamb surawatne,
nanan nanan paglan bhari ame par karishun lamba antar,
tame par kari bataDyan’tan, em
rajanagarman bhalene wasi na shakiye ame, toye shodhi laishun ame game tem
potpotanun dewas
rajrogman sapDayelan phephsanwala, mungamantar thayela mara samayne
pharithi gatan shikhwo, kumar gandharw
*
rajrogman sapDayelan phephsanwala, mungamantar thayela mara samayne
potana dewasman rahetan shikhwo, rajanagrothi door
thay chhe shun dewasman, komakli; kai rite mari jay chhe kumar, ne toye
kem karine jiwit rahe chhe gandharw;
tame pote rachela ragoman gaine amne e badhun bataDo
kaho, kem tamare khap nathi awatun eke gharanun, kem banawi lidhun tame
tamarun potanun ghar darek gharanaman,
gaine sambhlawo e wat, sangit samarohman nahin,
potana nishthur ekantman; jyan jai aaj sambhliye chhiye tamne ame,
aje badhi jagyaye dewas
to darek adna admini amartanun gupt rahasya
aje phari gaine batawo amne,
nawa melwela kanththi, shiwputr
*
sambhalyun chhe ke tame bimar hata tyare
gai shakta nahota
tame bichhanaman paDya paDya sambhalye jata’ta pankhione,
pawanne, wrikshone ane dewasna saday sukapnane
amneye shikhwone ke e rite kem karine sambhalawun
amne jaan chhe ke aa samuh sancharna samayman manchahyun sambhalawun mushkel chhe
pankhiono kalraw khoi bethi chhe amari hawa,
potani ja chare taraph dhunti ghume chhe amari hawa,
potana ja jayghoshni garjana karti
chakrawat bani wel chhoD wrikshone ukheDti jay chhe
darek dewasne phatyan wadlanna dhodhmar warsadman lapeti le chhe, hwe aa pramatt hawa
sultanna rajgaj jewi, kabirni taraph aagal wadhti chali chhe
hebtai gayan chhiye ame,
ek mungomantar samay sharu thai gayo chhe sari srishtiman
‘kaun thagwa nagariya lutal ho’, e sawal puchho, aa chintharun thai gayelan phephsanono,
phutkar bharya arohi surman, komakli kumar
*
rajrogman sapDayelan phephsanwala aa mungamantar thayela mara samye
bijunye kashunk shikhwanun chhe, tamari pasethi
shikhwanun chhe tamari pasethe dhairya, shiwputr,
chh chh warsonun tamarun dewasi dhairya
gantan shikhwo amne manaw swarna wiwidh layo, jem
shikhawyun hashe panDit dewadhre tamne
kaho amne chh warasna ketla hoy mahina, tyare? tyare
ek mahinana ketla hoy diwas, dewasman? ek
diwasna ketla kalak, dar kalakni ketli palo? kai
rite witawwi e ek pal,
halahal ane amrat banneman eksathe gholeli pal?
kyare aawi pahonchi dhairyapatna wanatman ek kumar gandharwna mrityuni pal? kyare aawi, war lagaDine, bija kumar gandharwna janmni pal? kai rite karwaman aawe chhe e patni kabiri bunai?
bhanawo mara adhir samayne tamara e chh warsonun dhairya
*
rajrogman sapDayelan phephsanwala mara samayne kshaythi akshay sudhi jawano marg batawo, chir kumar
dukalni chapetman aawi gayo chhe aajno aa tarasyo tarasyo hrasonmukh samay,
ane bhogonmukh bhagdoDanun drut nritya bahutal chhe
sambhlawo eman ja tamara jalbharya kanthe
wilambit ek talman tame jate banawelo rag gandhi malhar,
*
tamara potana rag gandhi malharman, wilambit ek talman, karunathi,
sahune sambhlawo, ‘tum ho dheer’
amara gharna gharman aawi, gaine amne sambhlawo, gharanaothi door, ‘tum ho dheer ’
kabirni jalabhri bani sambhlawo amne rag gandhi malharman, wilambit ek talman, ‘dheer’
awilambit sab kuch kabje karwanun shikhwaDay chhe amara samayne aaje
anek gharanan machi paDyan chhe bahutal chahudish potpotana raganun samuhagan amari pase karawwaman
ewa munga samayne mand mand swre kuch gungunana sikhao, sirph, potpotana dewasman
*
rajrogman sapDayelan phephsanwalo maro samay pan chahe chhe
bhalene nana nana pagle chaline toye ek lambe lambe raste chalawun, potani
khudni takatthi;
ne potani tarahe,
ene potano khudno rag phari gawo chhe
kai chhe sadhana, kayo chhe riyajh, aushadh kayun, kayo upchaar,
kaho, komakli kumar, amar gandharw
* * *
(sama, waDodra,)
11 epril, 2023
કુમાર ગંધર્વ. (1924 – 1992), કર્ણાટક.) મૂળ નામ : શિવપુત્ર સિધ્ધરામૈયા કોમકલીમઠ. ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતના મહાન ગાયક. શૈશવથી અદ્ભુત સંગીત-કૌશલ, ઊગતી યુવાનીમાં તો ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતના વિખ્યાત કલાકાર રૂપે વ્યાપક સ્વીકૃતિ. પણ એ જ વરસોમાં ટીબી. (‘રાજરોગ’)થી ગ્રસ્ત. ફેફસાંનો રોગ. ડૉક્ટરોએ કહી દીધું કે એ હવે ગાઈ નહીં શકે. મધ્યપ્રદેશના દેવાસ ગામમાં, ત્યાંની સૂકી હવાથી ફાયદો થશે, એ ખ્યાલે નિવાસ. ત્યાં છ વર્ષોના લાંબા, આકરા, મૂક સંઘર્ષ પછી સ્વાસ્થ્યપ્રાપ્તિ અને ફરી 1953માં કુમાર ગંધર્વનો, એમની પોતીકી, નવી ગાન-તરાહનો, અજોડ, જાહેર કાર્યક્રમ. ‘રાગ ગાંધી મલ્હાર’ એ તો કુમાર ગંધર્વે રચેલો નવો રાગ.
સ્રોત
- પુસ્તક : એતદ્ (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 3)
- સંપાદક : કમલ વોરા, નૌશિલ મહેતા
- પ્રકાશક : ક્ષિતિજ સંશોધન પ્રકાશન કેંદ્ર
- વર્ષ : 2003