ફરી પેટાવો તાપણું
પોષની આ રાતને એમ પડકાર્યા વિના નથી જીતવા દેવી.
કબૂતરો અને ચકલાં ઠુંઠવાઈને મર્યાં પડ્યાં છે, રીંછો
લાંબા ઘારણમાં પોઢ્યા છે, ઝાડ ચિમળાઈ ગચાં છે, એ સાચું.
પણ ચિત્તાઓ, વાઘ, સિંહ અને ગરુડબાજ
હજી યે ટકી રહ્યા છે, એ ન ભુલાય.
ઠંડીના કાળા લોખંડની સાથે
પોતાની છાતીની બખોલમાંથી ચમકતો પથરો
કોણી સુધી હાથ ઘાલી નાભિ કનેથી ખેંચી કાઢી
ને ખટાક છરકતો અથડાવો એને ટાઢના લોઢા સાથે એવો
કે તણખ ઊઠે તાતી, રાતી-સફેદ.
વિચારવાનો વખત નથી આ, પેટાવો,
પેટાવો ઠુંઠવાયલા ઝાડને, પેટાવો લાકડા જેવા થઈ ગયેલાં
ચકલાનાં હાડપિંજરને, પેટાવો, પેટાવી દો આ આખી ય પાનખરને સડેલીને.
પોષની આ રાતને એમ પડકાર્યા વિના નથી જીતવા દેવી.
પવનનાં આંગળા ઘોંચી એ આપણાં હાડકાંની ભીતરની હકીકતો તપાસી લે છે.
રુવાડાંને અદૃશ્ય ચીપિયાઓથી ઝાલી, ઊભા કરી, ઉઘાડી પડી ગયેલી
ત્વચાને અડકીને તાપમાન માપી લે છે.
ઠંડાગાર આખા આકાશનો ભાર લાદીને કરોડરજ્જુને બેવડ વાળી દે છે.
ચહેરો ચૂંથી નાખે છે, આંગળે વાઢ મૂકે છે, શ્વાસ સસડાવી દે છે,
છતાં
છતાં ટકી રહ્યા છીએ!
હજી મારી નાખી શકી નથી આપણને આ રાત.
એટલે હજી (એની જીત થઈ હોય તો પણ) આપણી હાર થઈ નથી.
ફરી પેટાવો તાપણું રાતા રંગના ઝંડા જેવું. ઝળહળ લહેરાતું.
હયાતીને વીંઘીને આપણી આરપાર નીકળી જાચ છે
આના તીણા લાંબા શોધતા સોયા
ને તો ય આપણી અંદર ક્યાંક સળગતું, ધૂંધવાતું તણખાતું એક લાકડું
એને હાથ નથી લાગતું, ક્યાંક પેટી ઊઠેલું ક્યાંક ખોપડીમાં, કે પેટમાં,
કે જાંઘ વચ્ચે, કે આંખો વચ્ચે, કે જીભ ઉપર, કે ડુંટીમાં, કે ક્યાંક, ક્યાંક... ક્યાંક...
આ રાત
કેમ કરતાં બની ગઈ પોષની રાત? અષાઢની
અવાજો, તેજ ઝબકાર અને પાણીદાર આકાશવાળી ગીચ રાત કેમ કરતાં
બની જાચ છે વૈશાખની પડ્યા પવનવાળી ખાલીખમ મોટ્ટી
પહોળી તારા ઊભરાતી રાત? ને વળી એમ કેમ કરતાં
પલટાઈ જાચ છે આ ભૂખરા રંગના જંગલી ભૂંડ જેવી દાંતોડિયા
અને ટાઢા ગોળ નાકવાળી પોષની રાતમાં?
ના, નથી આ કોઈ અકસ્માત.
છે, આ યે છે રાતની એક સત્તા,
આ યે છે એક છે-કાર.
સ્વીકાર એના સત્ચને, ભાઈ, ને ટકરા એની સાથે
પૂરી જાણકારીથી.
ગાંગરી ઊઠે હડબડ ઊભું થતું કોઈ
ઊંટ, જાડા હોઠ દાંત આડેથી તાણી ખેંચતું, લાંબી ફલાંગોમાં
પગ ચારે ફંગોળતું, મટોડિયા નદીનાં બંધતૂટ્યાં પૂર
જેવી મેલી જાજરમાન ખૂંઘ ઉછાળતું, થૂંક ઉરાડતું, ડોક લંબાવતું,
બચકાં ભરવા જે ઝડપાય તેને, ને ગાંગરતું ફરી ગાંગરતું,
ગંધારું જાણે ચીડિચું ઊંટ,
તેવી આ રાત એકલી આકાશના મેદાનમાં દોટ મૂકે છે ને
આઘાપાછા થઈ ગચા છે તડકો, સૂરજ ને ઉનાળો.
ત્યારે ખેંચ
એની પડખે દોડીને ચપળતાથી ખેંચ આ ઊંટડીના નાકમાં
પરોવેલું ને જમણે પડખે લબડતું ધુમાડાનું વળખાતું દોરડું
ખચાક ખેંચ એના ચીરાતા નાકમાંથી લાલ સૂરજનો
દફડો પૂરવના પરોઢિયે ઊભરાચ એવા જોરથી ખેંચ.
આ રાત
અકસ્માત નથી, ભૂલમાં નથી પડી, ભાગ છે
આ રાત ભાગ છે વરસનો.
ફાગણ જેવો, જેમ શ્રાવણ
તેમ પોષ, એક ભાગ છે વરસનો.
ભ્રમ નથી.
સાચ છે.
સ્વીકાર.
પડકાર.
છે એ ને છે તું યે, છે-છે-કાર.
ન જે-જે-કાર. બસ, છે-છે-કાર. વાર
લગાવ તોળીને તારું વજન આખું તારા પગના પહોંચા પર, ધારદાર.
પણ આ રાત અશરીરી, બસ હવા, ટાઢ, બે ડંકા, ને અંધકાર.
કઈ રીતે પડકારીશું આને,
આના સત્યને, આના સ્વરુપને?
જાણે
પાણીમાં ઠોકવાનો છે ખીલો,
છરો ભોંકવાનો છે જાણે ઝેરી ગેસના ગોટાની છાતીમાં,
જાણે બહેરા-બાવરા કરી નાખતા હાંકાના નગારિયા અવાજમાં વાઘણે
ડાચાના દાંત ને પંજાના પોલાદી નખ ખૂંપાવી દેવાના છે, પણ કઈ રીતે?
આ રાતનો જીવ આ અંધારાના અફાટ પીપળાની ડાળે ડાળે
ખીચોખીચાયેલા લીલાલીલા પોપટોના ઝુંઝુંડમાંથી કોઈ એક
પોપટની ડોકના મરોડમાં પેસી લપાચો છે ને એ મરોડને મરડીને એક
ફેરા મારી નાખવાની છે આ ચૂડેલ રાતને, પણ ક્યાં? ક્યાં? છે ક્યાં?
એ મરોડ? ક્યા પોપટની ઊડાઊડ કરી મૂકતા એક સરખા ઝુંડમાંથી
કઈ લીલાશમાં? કઈ રીતે તારવું એને અલગ આ અફાટ પીપળાના
અસંખ્ય ખડખડતા પાંદડાની આડશે ઉભરાતી બહુલતામાંથી? ક્યાં છે
આ માયાવી રાતનો જીવ?
ચાહે ત્ચાં હો, ચાહે તે હો, ચાહે તે થાઓ, ચાહે તે સમસ્યા પ્રહેલિકા આવો કથાકાશની
પણ ભ્રમ નથી, સાચ છે આ પોષની રાત, આપણી સામે
ને પોષની આ રાતને એમ પડકાર્યા વિના નથી જીતવા દેવી આજ.
વાગશે, ઉગમણે સીમાડે હમણાં જ વાગી ઊઠશે કુમકે આવતા
સૂરજનારાયણના ઘોડાના ડાબલા,
દેખાશે, બે ગાઉ દૂરની હમણાં જ દેખા દેશે ફાગણની હોળીના
હૂંફાળા ભડકા,
મહેકશે. બસ આ જરા વારમાં મહેકી ઊઠશે ઊના ઊના ભોજનની
છાતીભરીને સોડમ.
પણ
જો કદાચ
એમ ના યે બન્યું
ને વખત છે ને
આપણા આ તાપણાને બુઝાતું રોકવા ન રહ્યું લાકડાનું છેલ્લું છોડિયું યે
તો ઊગજો
ઊગજો ખંભાની ઉપર સહજપણે સળગી શકતો
માથા કરતાં ય મથોડું ઊંચો ઊઠતો નાચતા નરસૈંયાનો અણનમ હાથ.
પણ પોષની આ રાત
ને નથી જીતવા દેવી આજ...
(૧૩- ૧૪ જાન્યુઆરી, ૧૯૮૫)
phari petawo tapanun
poshni aa ratne em paDkarya wina nathi jitwa dewi
kabutro ane chaklan thunthwaine maryan paDyan chhe, rinchho
lamba gharanman poDhya chhe, jhaD chimlai gachan chhe, e sachun
pan chittao, wagh, sinh ane garuDbaj
haji ye taki rahya chhe, e na bhulay
thanDina kala lokhanDni sathe
potani chhatini bakholmanthi chamakto pathro
koni sudhi hath ghali nabhi kanethi khenchi kaDhi
ne khatak chharakto athDawo ene taDhna loDha sathe ewo
ke tanakh uthe tati, rati saphed
wicharwano wakhat nathi aa, petawo,
petawo thunthwayla jhaDne, petawo lakDa jewa thai gayelan
chaklanan haDpinjarne, petawo, petawi do aa aakhi ya panakharne saDeline
poshni aa ratne em paDkarya wina nathi jitwa dewi
pawannan angla ghonchi e apnan haDkanni bhitarni hakikto tapasi le chhe
ruwaDanne adrishya chipiyaothi jhali, ubha kari, ughaDi paDi gayeli
twchane aDkine tapaman mapi le chhe
thanDagar aakha akashno bhaar ladine karoDrajjune bewaD wali de chhe
chahero chunthi nakhe chhe, angle waDh muke chhe, shwas sasDawi de chhe,
chhatan
chhatan taki rahya chhiye!
haji mari nakhi shaki nathi apanne aa raat
etle haji (eni jeet thai hoy to pan) aapni haar thai nathi
phari petawo tapanun rata rangna jhanDa jewun jhalhal laheratun
hayatine winghine aapni arpar nikli jach chhe
ana tina lamba shodhta soya
ne to ya aapni andar kyank salagatun, dhundhwatun tankhatun ek lakaDun
ene hath nathi lagatun, kyank peti uthelun kyank khopDiman, ke petman,
ke jaangh wachche, ke ankho wachche, ke jeebh upar, ke Duntiman, ke kyank, kyank kyank
a raat
kem kartan bani gai poshni raat? ashaDhni
awajo, tej jhabkar ane panidar akashwali geech raat kem kartan
bani jach chhe waishakhni paDya pawanwali khalikham motti
paholi tara ubhrati raat? ne wali em kem kartan
paltai jach chhe aa bhukhra rangna jangli bhoonD jewi dantoDiya
ane taDha gol nakwali poshni ratman?
na, nathi aa koi akasmat
chhe, aa ye chhe ratni ek satta,
a ye chhe ek chhe kar
swikar ena satchne, bhai, ne takra eni sathe
puri jankarithi
gangri uthe haDbaD ubhun thatun koi
unt, jaDa hoth dant aDethi tani khenchatun, lambi phalangoman
pag chare phangolatun, matoDiya nadinan bandhtutyan poor
jewi meli jajarman khoongh uchhalatun, thoonk uraDatun, Dok lambawatun,
bachkan bharwa je jhaDpay tene, ne gangaratun phari gangaratun,
gandharun jane chiDichun unt,
tewi aa raat ekli akashna medanman dot muke chhe ne
aghapachha thai gacha chhe taDko, suraj ne unalo
tyare khench
eni paDkhe doDine chapaltathi khench aa untDina nakman
parowelun ne jamne paDkhe labaDatun dhumaDanun walkhatun doraDun
khachak khench ena chirata nakmanthi lal surajno
daphDo purawna paroDhiye ubhrach ewa jorthi khench
a raat
akasmat nathi, bhulman nathi paDi, bhag chhe
a raat bhag chhe warasno
phagan jewo, jem shrawan
tem posh, ek bhag chhe warasno
bhram nathi
sach chhe
swikar
paDkar
chhe e ne chhe tun ye, chhe chhe kar
na je je kar bas, chhe chhe kar war
lagaw toline tarun wajan akhun tara pagna pahoncha par, dharadar
pan aa raat ashriri, bas hawa, taDh, be Danka, ne andhkar
kai rite paDkarishun aane,
ana satyne, aana swarupne?
jane
paniman thokwano chhe khilo,
chharo bhonkwano chhe jane jheri gesna gotani chhatiman,
jane bahera bawra kari nakhta hankana nagariya awajman waghne
Dachana dant ne panjana poladi nakh khumpawi dewana chhe, pan kai rite?
a ratno jeew aa andharana aphat piplani Dale Dale
khichokhichayela lilalila poptona jhunjhunDmanthi koi ek
popatni Dokna maroDman pesi lapacho chhe ne e maroDne marDine ek
phera mari nakhwani chhe aa chuDel ratne, pan kyan? kyan? chhe kyan?
e maroD? kya popatni uDauD kari mukata ek sarkha jhunDmanthi
kai lilashman? kai rite tarawun ene alag aa aphat piplana
asankhya khaDakhaDta pandDani aDshe ubhrati bahultamanthi? kyan chhe
a mayawi ratno jeew?
chahe tchan ho, chahe te ho, chahe te thao, chahe te samasya prahelika aawo kathakashni
pan bhram nathi, sach chhe aa poshni raat, aapni same
ne poshni aa ratne em paDkarya wina nathi jitwa dewi aaj
wagshe, ugamne simaDe hamnan ja wagi uthshe kumke aawta
surajnarayanna ghoDana Dabla,
dekhashe, be gau durni hamnan ja dekha deshe phaganni holina
humphala bhaDka,
mahekshe bas aa jara warman maheki uthshe una una bhojanni
chhatibhrine soDam
pan
jo kadach
em na ye banyun
ne wakhat chhe ne
apna aa tapnane bujhatun rokwa na rahyun lakDanun chhellun chhoDiyun ye
to ugjo
ugjo khambhani upar sahajapne salgi shakto
matha kartan ya mathoDun uncho uthto nachta narsainyano annam hath
pan poshni aa raat
ne nathi jitwa dewi aaj
(13 14 janyuari, 1985)
phari petawo tapanun
poshni aa ratne em paDkarya wina nathi jitwa dewi
kabutro ane chaklan thunthwaine maryan paDyan chhe, rinchho
lamba gharanman poDhya chhe, jhaD chimlai gachan chhe, e sachun
pan chittao, wagh, sinh ane garuDbaj
haji ye taki rahya chhe, e na bhulay
thanDina kala lokhanDni sathe
potani chhatini bakholmanthi chamakto pathro
koni sudhi hath ghali nabhi kanethi khenchi kaDhi
ne khatak chharakto athDawo ene taDhna loDha sathe ewo
ke tanakh uthe tati, rati saphed
wicharwano wakhat nathi aa, petawo,
petawo thunthwayla jhaDne, petawo lakDa jewa thai gayelan
chaklanan haDpinjarne, petawo, petawi do aa aakhi ya panakharne saDeline
poshni aa ratne em paDkarya wina nathi jitwa dewi
pawannan angla ghonchi e apnan haDkanni bhitarni hakikto tapasi le chhe
ruwaDanne adrishya chipiyaothi jhali, ubha kari, ughaDi paDi gayeli
twchane aDkine tapaman mapi le chhe
thanDagar aakha akashno bhaar ladine karoDrajjune bewaD wali de chhe
chahero chunthi nakhe chhe, angle waDh muke chhe, shwas sasDawi de chhe,
chhatan
chhatan taki rahya chhiye!
haji mari nakhi shaki nathi apanne aa raat
etle haji (eni jeet thai hoy to pan) aapni haar thai nathi
phari petawo tapanun rata rangna jhanDa jewun jhalhal laheratun
hayatine winghine aapni arpar nikli jach chhe
ana tina lamba shodhta soya
ne to ya aapni andar kyank salagatun, dhundhwatun tankhatun ek lakaDun
ene hath nathi lagatun, kyank peti uthelun kyank khopDiman, ke petman,
ke jaangh wachche, ke ankho wachche, ke jeebh upar, ke Duntiman, ke kyank, kyank kyank
a raat
kem kartan bani gai poshni raat? ashaDhni
awajo, tej jhabkar ane panidar akashwali geech raat kem kartan
bani jach chhe waishakhni paDya pawanwali khalikham motti
paholi tara ubhrati raat? ne wali em kem kartan
paltai jach chhe aa bhukhra rangna jangli bhoonD jewi dantoDiya
ane taDha gol nakwali poshni ratman?
na, nathi aa koi akasmat
chhe, aa ye chhe ratni ek satta,
a ye chhe ek chhe kar
swikar ena satchne, bhai, ne takra eni sathe
puri jankarithi
gangri uthe haDbaD ubhun thatun koi
unt, jaDa hoth dant aDethi tani khenchatun, lambi phalangoman
pag chare phangolatun, matoDiya nadinan bandhtutyan poor
jewi meli jajarman khoongh uchhalatun, thoonk uraDatun, Dok lambawatun,
bachkan bharwa je jhaDpay tene, ne gangaratun phari gangaratun,
gandharun jane chiDichun unt,
tewi aa raat ekli akashna medanman dot muke chhe ne
aghapachha thai gacha chhe taDko, suraj ne unalo
tyare khench
eni paDkhe doDine chapaltathi khench aa untDina nakman
parowelun ne jamne paDkhe labaDatun dhumaDanun walkhatun doraDun
khachak khench ena chirata nakmanthi lal surajno
daphDo purawna paroDhiye ubhrach ewa jorthi khench
a raat
akasmat nathi, bhulman nathi paDi, bhag chhe
a raat bhag chhe warasno
phagan jewo, jem shrawan
tem posh, ek bhag chhe warasno
bhram nathi
sach chhe
swikar
paDkar
chhe e ne chhe tun ye, chhe chhe kar
na je je kar bas, chhe chhe kar war
lagaw toline tarun wajan akhun tara pagna pahoncha par, dharadar
pan aa raat ashriri, bas hawa, taDh, be Danka, ne andhkar
kai rite paDkarishun aane,
ana satyne, aana swarupne?
jane
paniman thokwano chhe khilo,
chharo bhonkwano chhe jane jheri gesna gotani chhatiman,
jane bahera bawra kari nakhta hankana nagariya awajman waghne
Dachana dant ne panjana poladi nakh khumpawi dewana chhe, pan kai rite?
a ratno jeew aa andharana aphat piplani Dale Dale
khichokhichayela lilalila poptona jhunjhunDmanthi koi ek
popatni Dokna maroDman pesi lapacho chhe ne e maroDne marDine ek
phera mari nakhwani chhe aa chuDel ratne, pan kyan? kyan? chhe kyan?
e maroD? kya popatni uDauD kari mukata ek sarkha jhunDmanthi
kai lilashman? kai rite tarawun ene alag aa aphat piplana
asankhya khaDakhaDta pandDani aDshe ubhrati bahultamanthi? kyan chhe
a mayawi ratno jeew?
chahe tchan ho, chahe te ho, chahe te thao, chahe te samasya prahelika aawo kathakashni
pan bhram nathi, sach chhe aa poshni raat, aapni same
ne poshni aa ratne em paDkarya wina nathi jitwa dewi aaj
wagshe, ugamne simaDe hamnan ja wagi uthshe kumke aawta
surajnarayanna ghoDana Dabla,
dekhashe, be gau durni hamnan ja dekha deshe phaganni holina
humphala bhaDka,
mahekshe bas aa jara warman maheki uthshe una una bhojanni
chhatibhrine soDam
pan
jo kadach
em na ye banyun
ne wakhat chhe ne
apna aa tapnane bujhatun rokwa na rahyun lakDanun chhellun chhoDiyun ye
to ugjo
ugjo khambhani upar sahajapne salgi shakto
matha kartan ya mathoDun uncho uthto nachta narsainyano annam hath
pan poshni aa raat
ne nathi jitwa dewi aaj
(13 14 janyuari, 1985)
સ્રોત
- પુસ્તક : વખાર (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 12)
- સર્જક : સિતાંશુ યશશ્ચન્દ્ર
- પ્રકાશક : આર. આર. શેઠની કંપની
- વર્ષ : 2009