1
નગર અયોધ્યા ઉત્તરે, ને દખ્ખણ નગરી લંક
વચ્ચે સદસદ્જ્યોત વિહોણું વન પથરાયું રંક.
ધવલ ધર્મજ્યોતિ, અધર્મનો જ્યોતિ રાતોચોળ
વનમાં લીલો અંધકાર, વનવાસી ખાંખાંખોળ.
શબર વાંદરાં રીંછ હંસ વળી હરણ સાપ ખીશકોલાં
શુક-પોપટ સસલાં શિયાળ વરુ મોર વાઘ ને હોલાં.
વનનો લીલો અંધકાર જેમ કહે તેમ સૌ કરે
ચરે, ફરે, રતિ કરે, ગર્ભને ધરે, અવતરે, મરે.
દર્પણ સમ જલ હોય તોય નવ કોઈ જુએ નિજ મુખ
બસ, તરસ લાગતાં અનુભવે પાણી પીધાનું સુખ.
જેમ આવે તેમ જીવ્યા કરે કૈં વધુ ન જાણે રંકઃ
ક્યાં ઉપર અયોધ્યા ઉત્તરે, ક્યાં દૂર દખ્ખણે લંક.
2
વનમાં વિવિધ વનસ્પતિ, એની નોખી નોખી મઝા
વિવિધ રસોની લ્હાણ લો, તો એમાં નહીં પાપ નહીં સજા.
પોપટ શોધે મરચીને, મધ પતંગિયાંની ગોત.
આંબો આપે કેરી, દેહની ડાળો ફળતી મોત.
કેરી ચાખે કોકિલા અને જઈ ઘટા સંતાય.
મૃત્યુફળના ભોગી ગીધો બપોરમાં દેખાય.
જુઓ તો જાણે વગરવિચારે બેઠાં રહે બહુ કાળ.
જીવનમરણ વચ્ચેની રેખાની પકડીને ડાળ.
ડોક ફરે ડાબી, જમણી: પણ એમની એમ જ કાય.
(જાણે) એકને બીજી બાજુ વચ્ચે ભેદ નહીં પકડાય.
જેમનાં ભારેખમ દેહોને માંડ ઊંચકે વાયુ
એવાં ગીધોની વચ્ચે એક ગીધ છે : નામ જટાયુ.
3
આમ તો બીજું કંઈ નહીં, પણ એને બહુ ઊડવાની ટેવ
પ્હોર ચડ્યો ના ચડ્યો જટાયુ ચડ્યો જુઓ તતખેવ.
ઊંચે ઊંચે જાય ને આઘે આઘે જુએ વનમાં
(ત્યાં) ઊના વાયુ વચ્ચે એને થયા કરે કંઈક મનમાં.
ઊની ઊની હવા ને જાણે હૂંફાળી એકલતા
કિશોર પંખી એ ઊડે ને એને વિચાર આવે ભલતા.
વિચાર આવે અવનવા, એ ગોળગોળ મૂંઝાય
ને ઊની ઊની એકલતામાં અધ્ધર ચડતો જાય.
જનમથી જ જે ગીધ છે એની આમે ઝીણી આંખ
એમાં પાછી ઉમેરાઈ આ સતપત કરતી પાંખ.
માતા પૂછે બાપનેઃ આનું શું ય થશે, તમે કેવ
આમ તો બીજું કંઈ નહીં પણ આને બહુ ઊડવાની ટેવ.
4
ઊડતાં ઊડતાંક વર્ષો વીત્યાં ને હજી ઊડે એ ખગ
પણ ભોળુ છે એ પંખીડું ને આ વન તો છે મોટો ઠગ!
(જ્યમ) અધરાધરમાં જાય જટાયું સહજભાવથી સાવ
(ત્યમ) જુએ તો નીચે વધ્યે જાય છે વનનો પણ ઘેરાવ.
હાથવા ઊંચો ઊડે જટાયુ તો વાંચવા ઠેકે વન
તુલસી, તગર, તમાલ, તાલ તરુ જોજનનાં જોજન.
ને એય ઠીક છે. વન તો છે આ ભોળિયાભાઈની માઃ
લીલોછમ અંધાર જે દેખાડે તે દેખીએ, ભા!
હસીખુશીને રહો ને ભૂલી જાતા ન પેલી શરત,
કે વનનાં વાસી વનના છેડા પાર દેખના મત
5
એક વખત, વર્ષો પછી, પ્રૌઢ, જટાયુ, મુખી,
કેવળ ગજકેસરી શબનાં ભોજન જમનારો, સુખી.
વન વચ્ચે, મધ્યાહ્ન નભે, કૈં ભક્ષ્ય શોધમાં ભમતો'તો
ખર બિડાલ મૃગ શૃગાલ શબ દેખાય, તોય ના નમતો’તો
તો ભૂખ ધકેલ્યો ઊડ્યો ઊંચે ને એણે જોયું ચોગરદમ
વન શિયાળ સસલે ભર્યું ભાદર્યું, પણ એને લાગ્યું ખાલીખમ
એ ખાલીપાની ઢીંક વાગી, એ થથરી ઊઠ્યો થરથર
વન ના-ના કહેતું રહ્યું, જટાયુ અવશ ઊછળ્યો અધ્ધર.
ત્યાં ઠેકમાં ચારેકોર તુલસી તગર તમાલ ને તાલ,
સૌ નાનાં નાનાં મરણભર્યાં એને લાગ્યાં સાવ બેહાલ.
અને એ જ અસાવધ પળે એણે લીધા કયા હવાના કેડા
કે ફક્ત એક જ વીંઝી પાંખ, હોં, ને જટાયુએ દીઠા વનના છેડા.
6
નગર અયોધ્યા ઉત્તરે ને દક્ષિણ નગરી લંક
બેય સામટાં આવ્યાં, જોતો રહ્યો જટાયુ રંક.
પળ તો એણે કહ્યું કે જે-તે થયું છે કેવળ બ્હાર
પણ ત્યાં જ તો પીંછે પીંછે ફૂટ્યો બેય નગરનો ભાર
નમી પડ્યો એ ભાર નીચે ને વનવાસી એ રાંક
જાણી ચૂક્યો પોતાનો એક નામ વિનાનો વાંક.
દહમુહ-ભુવન-ભયંકર, ત્રિભુવન-સુંદર-સીતારામ
—નિર્બળ ગીધને લાધ્યું એનું અશક્ય જેવું કામ.
ઊંચા પવનો વચ્ચે ઊડતો હતો હાંફળો હજી
ત્યાં તો સોનામૃગ, રાઘવ, હે લક્ષ્મણ, રેખા સ્વાંગને સજી
રાવણ આવ્યો, સીતા ઊંચક્યાં, દોડ્યો, ને ગીધ તુરંત
એક યુદ્ધે, મચ્યો, એક યુદ્ધે મચ્યો, એક યુદ્ધે મચ્યો,
હા હા ! હા હા ! હાર્યો, જીવનનો હવે ઢૂંકડો અંત.
7
દખ્ખણવાળો દૂર અલોપ, હે તું ઉત્તરવાળા! આવ
તુલસી તગર તમાલ તાલ વચ્ચે એકલો છું સાવ.
દયા જાણી કૈંક ગીધ આવ્યાં છે અંધારાંને લઈ,
પણ હું શું બોલું છું તે એમને નથી સમજાતું કંઈ.
ઝટ કર ઝટ કર, રાઘવા! હવે મને મૌનનો કેફ ચડે,
આ વાચા ચાલે એટલામાં મારે તને કંઈ કહેવાનું છે.
તું તો સમયનો સ્વામી છે, ક્યારેક આવવાનો એ સહી,
પણ હું તો વનેચર મર્ત્ય છું-હવે ઝાઝું ટકીશ નહીં.
હવે તરણાં ય વાગે છે તલવાર થઈ મારા બહુ દુ:ખે છે ઘા
આ કેડા વિનાના વનથી કેટલું છેટું હશે અયોધ્યા?
આ અણસમજુ વન વચ્ચે શું મારે મરવાનું છે આમ?
–નથી દશાનન દક્ષિણે અને ઉત્તરમાં નથી રામ.
1
nagar ayodhya uttre, ne dakhkhan nagri lank
wachche sadsadjyot wihonun wan pathrayun rank
dhawal dharmajyoti, adharmno jyoti ratochol
wanman lilo andhkar, wanwasi khankhankhol
shabar wandran reenchh hans wali haran sap khishkolan
shuk popat saslan shiyal waru mor wagh ne holan
wanno lilo andhkar jem kahe tem sau kare
chare, phare, rati kare, garbhne dhare, awatre, mare
darpan sam jal hoy toy naw koi jue nij mukh
bas, taras lagtan anubhwe pani pidhanun sukh
jem aawe tem jiwya kare kain wadhu na jane rank
kyan upar ayodhya uttre, kyan door dakhkhne lank
2
wanman wiwidh wanaspati, eni nokhi nokhi majha
wiwidh rasoni lhan lo, to eman nahin pap nahin saja
popat shodhe marchine, madh patangiyanni got
ambo aape keri, dehani Dalo phalti mot
keri chakhe kokila ane jai ghata santay
mrityuphalna bhogi gidho baporman dekhay
juo to jane wagarawichare bethan rahe bahu kal
jiwanamran wachcheni rekhani pakDine Dal
Dok phare Dabi, jamnih pan emni em ja kay
(jane) ekne biji baju wachche bhed nahin pakDay
jemnan bharekham dehone manD unchke wayu
ewan gidhoni wachche ek geedh chhe ha nam jatayu
3
am to bijun kani nahin, pan ene bahu uDwani tew
phor chaDyo na chaDyo jatayu chaDyo juo tatkhew
unche unche jay ne aaghe aaghe jue wanman
(tyan) una wayu wachche ene thaya kare kanik manman
uni uni hawa ne jane humphali ekalta
kishor pankhi e uDe ne ene wichar aawe bhalta
wichar aawe awanwa, e golgol munjhay
ne uni uni ekaltaman adhdhar chaDto jay
janamthi ja je geedh chhe eni aame jhini aankh
eman pachhi umerai aa satpat karti pankh
mata puchhe bapne anun shun ya thashe, tame kew
am to bijun kani nahin pan aane bahu uDwani tew
4
uDtan uDtank warsho wityan ne haji uDe e khag
pan bholu chhe e pankhiDun ne aa wan to chhe moto thag!
(jyam) adhradharman jay jatayun sahajbhawthi saw
(tyam) jue to niche wadhye jay chhe wanno pan gheraw
hathwa uncho uDe jatayu to wanchwa theke wan
tulsi, tagar, tamal, tal taru jojannan jojan
ne ey theek chhe wan to chhe aa bholiyabhaini ma
lilochham andhar je dekhaDe te dekhiye, bha!
hasikhushine raho ne bhuli jata na peli sharat,
ke wannan wasi wanna chheDa par dekhana mat
5
ek wakhat, warsho pachhi, prauDh, jatayu, mukhi,
kewal gajkesri shabnan bhojan jamnaro, sukhi
wan wachche, madhyahn nabhe, kain bhakshya shodhman bhamtoto
khar biDal mrig shrigal shab dekhay, toy na namto’to
to bhookh dhakelyo uDyo unche ne ene joyun chogardam
wan shiyal sasle bharyun bhadaryun, pan ene lagyun khalikham
e khalipani Dheenk wagi, e thathri uthyo tharthar
wan na na kahetun rahyun, jatayu awash uchhalyo adhdhar
tyan thekman charekor tulsi tagar tamal ne tal,
sau nanan nanan maranbharyan ene lagyan saw behal
ane e ja asawadh pale ene lidha kaya hawana keDa
ke phakt ek ja winjhi pankh, hon, ne jatayue ditha wanna chheDa
6
nagar ayodhya uttre ne dakshin nagri lank
bey samtan awyan, joto rahyo jatayu rank
pal to ene kahyun ke je te thayun chhe kewal bhaar
pan tyan ja to pinchhe pinchhe phutyo bey nagarno bhaar
nami paDyo e bhaar niche ne wanwasi e rank
jani chukyo potano ek nam winano wank
dahmuh bhuwan bhayankar, tribhuwan sundar sitaram
—nirbal gidhne ladhyun enun ashakya jewun kaam
uncha pawno wachche uDto hato hamphlo haji
tyan to sonamrig, raghaw, he lakshman, rekha swangne saji
rawan aawyo, sita unchakyan, doDyo, ne geedh turant
ek yuddhe, machyo, ek yuddhe machyo, ek yuddhe machyo,
ha ha ! ha ha ! haryo, jiwanno hwe DhunkDo ant
7
dakhkhanwalo door alop, he tun uttarwala! aaw
tulsi tagar tamal tal wachche eklo chhun saw
daya jani kaink geedh awyan chhe andharanne lai,
pan hun shun bolun chhun te emne nathi samjatun kani
jhat kar jhat kar, raghwa! hwe mane maunno keph chaDe,
a wacha chale etlaman mare tane kani kahewanun chhe
tun to samayno swami chhe, kyarek awwano e sahi,
pan hun to wanechar martya chhun hwe jhajhun takish nahin
hwe tarnan ya wage chhe talwar thai mara bahu duhkhe chhe gha
a keDa winana wanthi ketalun chhetun hashe ayodhya?
a anasamaju wan wachche shun mare marwanun chhe aam?
–nathi dashanan dakshine ane uttarman nathi ram
1
nagar ayodhya uttre, ne dakhkhan nagri lank
wachche sadsadjyot wihonun wan pathrayun rank
dhawal dharmajyoti, adharmno jyoti ratochol
wanman lilo andhkar, wanwasi khankhankhol
shabar wandran reenchh hans wali haran sap khishkolan
shuk popat saslan shiyal waru mor wagh ne holan
wanno lilo andhkar jem kahe tem sau kare
chare, phare, rati kare, garbhne dhare, awatre, mare
darpan sam jal hoy toy naw koi jue nij mukh
bas, taras lagtan anubhwe pani pidhanun sukh
jem aawe tem jiwya kare kain wadhu na jane rank
kyan upar ayodhya uttre, kyan door dakhkhne lank
2
wanman wiwidh wanaspati, eni nokhi nokhi majha
wiwidh rasoni lhan lo, to eman nahin pap nahin saja
popat shodhe marchine, madh patangiyanni got
ambo aape keri, dehani Dalo phalti mot
keri chakhe kokila ane jai ghata santay
mrityuphalna bhogi gidho baporman dekhay
juo to jane wagarawichare bethan rahe bahu kal
jiwanamran wachcheni rekhani pakDine Dal
Dok phare Dabi, jamnih pan emni em ja kay
(jane) ekne biji baju wachche bhed nahin pakDay
jemnan bharekham dehone manD unchke wayu
ewan gidhoni wachche ek geedh chhe ha nam jatayu
3
am to bijun kani nahin, pan ene bahu uDwani tew
phor chaDyo na chaDyo jatayu chaDyo juo tatkhew
unche unche jay ne aaghe aaghe jue wanman
(tyan) una wayu wachche ene thaya kare kanik manman
uni uni hawa ne jane humphali ekalta
kishor pankhi e uDe ne ene wichar aawe bhalta
wichar aawe awanwa, e golgol munjhay
ne uni uni ekaltaman adhdhar chaDto jay
janamthi ja je geedh chhe eni aame jhini aankh
eman pachhi umerai aa satpat karti pankh
mata puchhe bapne anun shun ya thashe, tame kew
am to bijun kani nahin pan aane bahu uDwani tew
4
uDtan uDtank warsho wityan ne haji uDe e khag
pan bholu chhe e pankhiDun ne aa wan to chhe moto thag!
(jyam) adhradharman jay jatayun sahajbhawthi saw
(tyam) jue to niche wadhye jay chhe wanno pan gheraw
hathwa uncho uDe jatayu to wanchwa theke wan
tulsi, tagar, tamal, tal taru jojannan jojan
ne ey theek chhe wan to chhe aa bholiyabhaini ma
lilochham andhar je dekhaDe te dekhiye, bha!
hasikhushine raho ne bhuli jata na peli sharat,
ke wannan wasi wanna chheDa par dekhana mat
5
ek wakhat, warsho pachhi, prauDh, jatayu, mukhi,
kewal gajkesri shabnan bhojan jamnaro, sukhi
wan wachche, madhyahn nabhe, kain bhakshya shodhman bhamtoto
khar biDal mrig shrigal shab dekhay, toy na namto’to
to bhookh dhakelyo uDyo unche ne ene joyun chogardam
wan shiyal sasle bharyun bhadaryun, pan ene lagyun khalikham
e khalipani Dheenk wagi, e thathri uthyo tharthar
wan na na kahetun rahyun, jatayu awash uchhalyo adhdhar
tyan thekman charekor tulsi tagar tamal ne tal,
sau nanan nanan maranbharyan ene lagyan saw behal
ane e ja asawadh pale ene lidha kaya hawana keDa
ke phakt ek ja winjhi pankh, hon, ne jatayue ditha wanna chheDa
6
nagar ayodhya uttre ne dakshin nagri lank
bey samtan awyan, joto rahyo jatayu rank
pal to ene kahyun ke je te thayun chhe kewal bhaar
pan tyan ja to pinchhe pinchhe phutyo bey nagarno bhaar
nami paDyo e bhaar niche ne wanwasi e rank
jani chukyo potano ek nam winano wank
dahmuh bhuwan bhayankar, tribhuwan sundar sitaram
—nirbal gidhne ladhyun enun ashakya jewun kaam
uncha pawno wachche uDto hato hamphlo haji
tyan to sonamrig, raghaw, he lakshman, rekha swangne saji
rawan aawyo, sita unchakyan, doDyo, ne geedh turant
ek yuddhe, machyo, ek yuddhe machyo, ek yuddhe machyo,
ha ha ! ha ha ! haryo, jiwanno hwe DhunkDo ant
7
dakhkhanwalo door alop, he tun uttarwala! aaw
tulsi tagar tamal tal wachche eklo chhun saw
daya jani kaink geedh awyan chhe andharanne lai,
pan hun shun bolun chhun te emne nathi samjatun kani
jhat kar jhat kar, raghwa! hwe mane maunno keph chaDe,
a wacha chale etlaman mare tane kani kahewanun chhe
tun to samayno swami chhe, kyarek awwano e sahi,
pan hun to wanechar martya chhun hwe jhajhun takish nahin
hwe tarnan ya wage chhe talwar thai mara bahu duhkhe chhe gha
a keDa winana wanthi ketalun chhetun hashe ayodhya?
a anasamaju wan wachche shun mare marwanun chhe aam?
–nathi dashanan dakshine ane uttarman nathi ram
સ્રોત
- પુસ્તક : આપણી કવિતાસમૃદ્ધિ (ઉત્તરાર્ધ) (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 335)
- સંપાદક : ચન્દ્રકાન્ત ટોપીવાળા
- પ્રકાશક : ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ
- વર્ષ : 2004