ભાગ ૧લો :

૧

સરસ્વતીની આરાધના.

(રોલાવૃત્ત)

સરસ્વતી વરદાઈ, આઈ હૂં આવ્યો પાસે.

ભુઠો પડ્યો છૂં માત, વાત હૂંથી કયમ થાશે?

બાળક ભરઉલ્હાસ, આશ રાખી છૂં આવ્યો,

વિવેકનૂં નથિ ભાન, માન પૂજન નથિ લાવ્યો.

તવ પ્રસાદે થયાં રુડાં રામાયણ ભારત;

તેવું કરવે કાંઇ, આંહિ હૂં છૂં બહુ આરત

ઐં બીજથી સાધ્ય, આદ્યશક્તી વાગીશા;

પડે પાસ તવ પાય, થાય પ્હાણા પણ લીસા.

નજર મીઠિ તવ જોઉં, સ્હોઉં હૂં રણમાં શૂરો.,

કૃપા પ્રસાદી પાઉ થાઉં હૂં પંડિત પૂરો.

(આ) જીભ કહાડું છૂં બહાર, સાર મંતરનો લેવા;

ખડ્ગ ખમાશે કેમ, અરે ભૂલૂં છૂં સેવા!

હાથ મસ્તકે થાપ, જાપ તારો જપું ખોજે;

દોષ માવડી કાપ. આપ વર જાચૂં રોજે.

વિચાર તારા આલ, ચાલ તારાં વાહનની;

નર્મદ પર કર વ્હાલ, તાલ આવે ગાયનની.

ર

પ્રવેશક

હિંદુદેશના હાલ, થયા છે ભૂંડા આજે;

સત્તા મોટી ખોઈ, નીચું તે જોએ લાજે.

ઉડાવતો જે બ્હાર, થયો છે તે લાચારે,

ખાને જે આબાદ, ખરાબીમાં તે ભારે.

બ્રાહ્મણ પંડિત જેહ, ખપે છે મૂરખમાં તે;

ક્ષત્રી શૂરા જેહ, ખપે છે કાયરમાં તે.

વળી ઘણા નહિં એહ, રહી છે થોડી જાતો;

વૈશ્ય થયા નિર્વંશ, હશે સંકર કો ન્યાતો,

શૂદ્ર થયા છે વૈશ્ય, કમાઈને વેપારે;

પણ વિદ્યાવણ મૂઢ, દુઃખિ છે ગુરુને મારે.

રહ્યા એમ બે વર્ગ, શૂદ્ર ને બ્રાહ્મણકેરા;

મૂરખ બંને તોય, રેહ જ્યમ ગુરુ ને ચેલા.

રહ્યા એમ બે વર્ગ, તેહમાં પણ નઈ ન્યાતો;

પ્રાંત કર્મ અભિમાન, મૂર્ખતા કારણમાં તો.

પરસ્પરે નહિં સંપ, અદેખા મદથી પૂરા;

ઊંચ નીચના ભેદ, પાળવે રહે તે શૂરા.

વિપ્ર આળસૂ રેહ, ખાઈને ખોરૂં કરતા;

જન્મથિ પામી માન, નથી કોથી તે ડરતા;

ભાવિક ભોળા લોક, મૂર્ખ તે માને સાચૂં;

જે જે વિપ્રો કહે, કામ જેનું નહિઁ કાચૂં.

ભમાવિ ધુતવાકાજ, શાસ્ત્રનાં બ્હાનાં આપે,

ગુરૂતણૂં લઈ માન, રોપમાં પાપો કાપે.

પરંપરાથી માન, શુદ્ર તો દેતા આવ્યા;

પરંપરાથી માન, વિપ્ર તો લેતા આવ્યા.

બંને વ્હેમી મૂર્ખ, પરંતુ શૂદ્રો ઝાજા;

શૂદ્ર ખવાડે રોજ. ખાય ખાંતે મ્હારાજા.

ભોળાભાવિક એક, બિજા તો લુચ્ચાલોભી;

એક વળી ધનવાન, બિજા જુજ ભણતાં રોપી.

ભણિ નામાં હીસાબ, શૂદ્ર તો રહે સંતોષી;

કરતા કુળઉદ્યોગ, બાયલા જાણે ડોસી.

નહિં બીજો અભ્યાસ, કામ વેપારનું જોએ;

તેમાં પણ સાહસીક, કદી કોઇકજ હોએ.

લખે ન વાંચે તેહ, શુદ્ધ પુરૂં ના કોઇ;

ડાહ્યા પણ નહિં ચતુર, ઠગાઈ રહે તે રોઈ.

વરા કરીને મોટ, ધંનને ખરચી નાખે;

ભોળા આપી દાન; તૃપ્ત વિપ્રોને રાખે.

વિપ્રતણો તૃતિયાંશ, ભણેલો જો જોવાએ;

ભણ્યો ખરો નવ ગણ્યો, વ્હેમિ ધર્માંધ જ થાએ.

કરે આત્મવીચાર, ધર્મની વાતો ભાખે;

દેશલાભમાં કાંઈ, કાળ શ્રમ તે ના નાખે.

‘ભક્ત પેઠું બહું જ્યાંહ, સ્હેજ ઘર તો બહું વંઠયૂં.’

કેહેવત છે તે ખરી, એથિ સુખ પૂરૂં ન ગંઠ્યૂં;

મુકી પૃથ્વીની વાત, સ્વર્ગની કરવા માંડી;

થઈ બપોરે રાત, જુવાનીમાં વહુ રાંડી.

પરસ્પરે કરિ વાદ, શૂદ્રને બહૂ ભૂલાવ્યા;

અજ્ઞાની નિજ ભાઇ, સાથ લઈ ઊંચા થાપ્યા.

નહીં દેશની કોઇ, વાત જાણે નિજ ઘરની;

ગામ બ્હાર નવ જાય, સૂણે નહિ સાચી પરની.

એ રીતે સંબંધ, ગોર જજમાનતણો છે;

નવ તૂટે ઝટ બંધ, જુનો તે સખ્ત ઘણો છે.

વિપ્રશૂદ્રની રીત, ખરી હિતકારી તેવી.

કારણ તેનું આમ, ભણે નહિં પૂરા કોઈ,.

જોય ન સારાસાર, ઘણા જણ રહે છે મોહી.

ધર્મશાસ્ત્રનો વાંક, વાંક આગળના દ્વિજનો;

દેશકાળનો વાંક, વાંક હમણાંના જનનો.

શિખી શકે શું શૂદ્ર, શિખે અંતર શો બેમાં?

કરશે સેવા કોણ, વધુ શકતી તેઓમાં?

મના કરી કે શૂદ્ર, ભણે નહિં વિદ્યા કોઈ;

વેદશાસ્ત્રમાં ગંમ, હોય શી શૂં લે જોઈ?

રંક બચારા મૂર્ખ, થાય શી રીતે સામાં?

વૈશ્ય ક્ષત્રિયે લીધ, હકો સમજી પોતામાં.

વૈશ્ય ક્ષત્રિ બે જાત, રાજસંબંધે રહેતી;

થઈ જવનથી લોપ, પ્હાડની થઈ ગઈ રેતી.

ગયા એમ જજમાન, કોણ પૂછે ગોરોને?

વૃત્તિ ગયેથી રોય, આપવું શું મ્હોડાંને?

પેટ ફિકરથી રોજ, જવનની સેવા શોધી,

કર્યો ન વિદ્યાભ્યાસ, થયા વ્હેમી ને ક્રોધી,

પછી ઘણાકે ખૂબ શૂદ્ર પર જોર ચલાવ્યું.

બનાવી દઈ જજમાન, કામ પોતાનું કાઢ્યું.

દેશકાળને જોઈ, માણસો વરતે જે જે;

પામે સુખ સંપત્ત, માન ધન વિદ્યા સ્હેજે.

કેટલાક વિદ્વાન, હાલ સંસ્કૃતમાં છે તે;

દળદરમાં રીબાય, કોય પૂછે નહિં તેને;

નથી લોકનો વાંક, વાંક તે વિદ્વાનોનો;

જાય ન કાં પરદેશ, જહાં બહુ ખપ તેઓનો?

મુકી ધર્મનું મીષ, જાય પંડીતો અહિંના;

બિજા દેશનીમાંહિ, માન ધન પામે બહુ ત્હાં.

જ્હાં જેનું છે કામ, તહાં તે સૂખી સ્હોએ;

‘ધોબી તે શૂં કરે, જહાં જન નાગાં હોએ,

સંસ્કૃતની સાથ, ભણે બીજી ભાષાઓ;

એક દિશિ ના રહે, સૂખડૂં પાંમે તેઓ.

ભણ્યો કમાએ જુજ, ઘણૂં અભણ્યો ડાહ્યો નર;

પ્રસંગ પર આધાર, ભણીને ગણવા ઊપર.

કુટે શાસ્ત્રિયો પેટ, પુરાણી મોજો મારે;

પુરાણિનો બહુ ખપ્પ, શૂદ્રમાં જારે તારે.

એ રીતે બે મૂર્ખ, વિપ્ર ને શૂદ્ર જણાએ;

ધરે અસલની રીત, નવૂં તે લે નહિં કાંએ.

વળગી રહે છે લોક, જુની વાતોને જારે;

કેમ દુખિ ના હોય, સમો બદલાયો તારે?

પૂર્વ લોક અજ્ઞાન, થયા ગ્રંથો તે યોગ્યજ;

પૃચ્છક જન છે હાલ, હવા ગ્રંથોએ યોગ્યજ;

કરિ પૂર્વને વર્જ, નવું રચવું અનુકુળ તે;

તોડિ નાખિ સહુ બંધ, છુટો લેવી ઘટતી તે.

છુટ બહુ લેવા કાજ જરુર ભણવાની જાણું;

એક વગરનું શૂન્ય, ભણ્યાવણ નર્મદ માનૂં;

૩

વિદ્યાસંબંધી પડતી

કરે ન કો અભ્યાસ, પૂરતો તન મન દઈને;

કામ જેટલૂ લેઈ, બેસિ રેહ સંતોષે તે.

કરે ન કો અભ્યાસ, કારખાનાં કયમ લાવે?

વિના હુનર વેપાર, દ્રવ્ય તે ક્યાંથી આવે?

વિના દ્રવ્ય તે કેમ, શાસ્ત્રનાં શોધન થાયે?

વધે જ વિદ્યા કેમ, કેમ જિજ્ઞાસા વાધે?

વધે પુસ્તકો કેમ, થાય વિદ્વાનો ભેગા;

બતાવતા ઉપાય, વ્હેમ પર મારી છેકા?

વળી ભણેલા કોક, હોય તે ફૂલાએ છે,

ભૂલી ફરજ નિત તેહ, મૂર્ખને ભટકાવે છે.

અજ્ઞાની ને અંધ, જંન બે સરખાં ચાલે.

જેમ દોરવે અન્ય, તેમ તે અહિતહિં હાલે.

ઘણો છેહ દે ચતુર, ભણ્યો નિજ, લાભેજ જોયે;

પડે ખાડમાં અંધ, બાપડાં જખમી રોયે.

પડે નહીં વિશ્વાસ, પરંતૂ કરવો પડતો;

અપંગડાં શૂ કરે, વાટમાં નડતાં દડ તો.

શ્હેર શેરની પઠે, ગામને ખાઈ જાયે;

ગામ ખવાડે રોજ, નહીં કંઈ તે મન આણે;

અભણ્યા કેરૂં ધંન, ભણ્યો તે લૂંટી લેતો.

જેમ ભમાવે છે એહ, તેમ તે મનમાં લ્હેતો.

મનુએ શિક્ષા દીધ. પક્ષપાતેજ ન ન્યાયે;

સરે વિપ્રનાં કાજ, બિજા પર સખ્તી થાયે.

કરે મશ્કરી ખૂબ, ભણ્યો મૂરખની રોજે;

ધિક્કારીને પડે, તૂટિને તે પર ફોજે.

અભણ્યો રહે ગૂલામ, ભણેલાને થઈ તાબે;

જેનામાં નહિં રામ, જન તે ધબ્બા ખાયે.

ધનમાનને કાજ, ભણ્યાએ પંથ ચલાવ્યા;

અભણ્યા ભોળા જંન, તેમણે માનજ આપ્યા.

#

ભાગ બીજો : પ્રેમશૌર્ય

(મારા નવા ઘરના દરવાજા ઉપર મેં પ્રેમશૌર્ય એ શબ્દો લખાવી તેની નીચે ગુલાબનું ફૂલ ને કલમ કહડાવ્યાં છે. એ ઉપરથી મેં એ વિષય ઉપર લખ્યું છે.[...] એ વિષય તૈયાર કરવામાં મેં ટાડનું રાજસ્થાન, ફારબસની રાસમાળા, ડફની મરાઠાની બખર, એલફીન્સ્ટન ને માર્શમનનું હિંદુસ્તાન વગેરે પુસ્તકો રાતદાહાડો બેસીને ઉપરઉપરથી વાંચ્યાં હતાં. -નર્મદ)

(રોલાવૃત)

નિર્ગુણને લહિ સગુણ, સ્મરી શ્રીરામતણા જય;

પ્રેમશોર્ય યશ ગાઊં, ભગાડી મનમાંથી ભય.

ઓગણિસ્સેં તેવીસ, કારતક સૂદ પ્રતીપદ;

પ્રેમશૌર્ય સબરસ, લાહું હૂં અહીં પદેપદ.

પ્રેમશૌર્યગુણ ગાઉં, અહીં તહિં યશ દેનારા;

દેશીજનને કાજ, દિસે જે થંડાગારા.

થંડા મોળા એહ, દિસે બહુ કાયર બ્હીકણ;

માર ખાય બહુ તેહ મુકી દઈ પૂરવનું પણ.

તન મન રોગી જંન, સનેપાતે બક્તા બહુ;

ખોઈ દેશ ને ધંન, રાંડવા ગંડૂ થઈ સહુ.

ઘણા ઘાથિ ઘાએલ થયા છો પૂરા ભાઈ;

હજિ કરવૂં છે જુદ્ધ, વ્હેમની સામાં ધાઇ.

ઘણું કહેવું ના જોગ, ગમે તેવા પણ મ્હારા;

ઉપાય કરવા જોગ, બને તેવા જે સારા.

હારિ બેસવૂં એ જ, રીત છે ઘણી નકારી;

દુખમાં ધીરજ આશ, પ્રથમ ધરવી છે સારી.

થવાનું તે તો થાય, તોય પણ ઉદ્યમ કરવો;

એ છે જંનસ્વભાવ, એથિ ભવસાગર તરવો.

મરો જિવો કે ખમો, તોય પણ ઉદ્યમ કરવા;

અપાય થાએ એહ, તોય એ કરવા ગરવા;

વૈદ્યરાજ બહુ મથી, ‘સાચવો’ એવું કહે જ્હાં;

દુબળો બુટ્ટી દિયે, ઉઠે સ્હેજે મરતૂં ત્હાં.

તેમ હું પામર રંક, સુઘાડું સ્હેજે મનને;

પ્રેમ શૌર્ય સદગૂણ, જિવાડે મરતા જનને.

માત્ર જિવાડે એમ, નહીં પણ પુષ્ટ કરે છે;

પછી હિંમત કે તેહ, જેથિ જન રણે લડે છે.

લડતાં પડતા કોક, ઘણા લે જસનો લ્હાવો;

પ્રેમશૌર્યમાં સત્વ, ઘણું છે પીઓ કહાવો.

કહાવો કહો કહો સુરા, સુરા પણ સુધા સમોવડ;

પિઓ પિઓ એ રસ, કસે લઇ જસ તડભડ,

પ્રેમવનાં શૂં અહીં, તહીં શું પ્રેમવનાંનૂં;

પ્રેમ પ્રેમમય જગત, પ્રેમથી મુક્તી માનું.

ઉત્પતિ સ્થિતિ તેહ, પ્રેમથી થયાં કરે છે;

પ્રેમ જગતનું તેજ, એથિ સહુ ચળકી રહે છે.

ઈચ્છા આકર્ષણ, મૂળ વેદાન્ત કહે છે;

હું કહું એ બે તત્ત્વ પ્રેમમાં નિત્ય રહે છે.

સાધુ સંત કવિ ભક્ત, જ્ઞાનિ તપ કરતો જોગી;

પ્રેમશૌર્યથી થાય, ચિદાનંદકેરો ભોગી.

ધર્મ અર્થ ને કામ, મોક્ષ એ મળતાં પ્રેમે;

મનવચકર્મે એહ, ખરો દાખવવો નેમે.

તુજ મુજ પ્રેમે જાય, થાય મ્હારૂં ને મ્હરૂં;

પછી સાહ્ય ને શૌર્ય, કરૂં શત્રુને મારૂં.

પ્રેમથકી છે શૌર્ય, શૌર્યથી પ્રેમ મચે છે;

સ્વર્ગ મૃત્યુ પાતાળ પ્રેમ શૌર્ય દીપે છે.

પ્રેમ શૌર્ય ના હોત, જગત ના તેજી મારત;

સ્વાભાવિકને કેમ, પુષ્ટ ના કરવાં આરત?

મનુશાદેહમાં પ્રેમ, દેશનો સહુથી ઊંચો;

સમજિ દાખવે જેહ, તે જ નર જાણો ઊંચો;

ગયૂં ગમે ત્હાં હોય, ઘેર આવ્વું જન તાકે;

એવો ઘર પર પ્રેમ, મ્હારું મ્હારું સહુ ભાખે.

એમ ન કહે જે જંન, માતબર હોએ ઝાઝૂં;

પશુ પણ નહિં પાપાણ, હુનાથી હૂં તો દાઝૂં.

એવાંને ધિઃકાર, માન આપે ત્હેને પણ;

પલીત રાખસ તેહ, વસે નહિં કોઇને મન.

નીજ ભૂમિ છે માત, પ્રેમ તેસૂં સ્વાભાવિક;

થોડા જાણે હોય, ન જાણે ત્હેને તો ધિક.

દેશ-ભક્તિ-અભિમાન, જેહ રાખે તે માણસ;

ઢોર ન જાણે કાંઇ, ભણે માણસ શૂં જસ જસ?

છે સઘળા નિજ ભાઈ, દેશ ભૂમિ સહુની મા.

હોય જહાં એ સમજ, થાય ત્યાં જસની સીમા;

સુખી દેશ કહેવાય, હોય જો સુખિયાં ઘર જન;

સુખિયાં ઘર જન તહાં, જહાં પ્રેમી શૂરાં મન.

પ્રેમશૌર્યની વાત, સૂણવી કરવી ભાવે;

(પણ) બ્હાર કહાડતાં તેહ, જનો ઝાઝા અળસાએ.

કાયર બ્હીકણ થાય, પછી ઝાઝા રીબાએ;

એવી હાલત હાલ, લોકમાં તો દેખાએ.

કરડે માકણ જૂ, વળી કાંટો બહુ સાલે;

તોય કરે ન ઉપાય, મરે વ્હેમોને ભાલે.

ઈશ્વરથી નવ ડરે, શાસ્ત્રશિક્ષાથી પણ તે;

વ્હેમ લાજથી ડરે, એહવાં જનનાં મન છે.

સુધારવી સ્થિતિ નીજ, એહ આજ્ઞા ઈશ્વરની;

સ્વભાવ સહુનો તેમ, તેવિ ઇચ્છા મુનિવરની.

એમ છતે દુખ ખમે, વ્હેમનાં બંધનથી જે;

કાં ન ગણાએ તુચ્છ, દાસ નીચા પશુથી તે?

તજતાં વ્હેમી વર્ગ, લહો જનમોત જ આવ્યૂં;

ધિ:ક ધિઃક નર નાર, રિબાવ્યું જો છે ભાવ્યૂં.

ઇશે આપ્યું શૌર્ય, દુખમાંથી નીકળવા;

નીકળતાં ખમિ દુ:ખ નીકળે સુખમાં ફરવા.

મરવાથી જો બિહે, જાય નહિં રણમાં કોઈ;

લોકમારથી ડરે, રહે જન રોજ જ રોઈ;

ખમો શરીરે દુઃખ, રિબાઓ ધન વણ વારૂ;

ખપો ઘેલમાં તોય, મરો સદ્કીર્તી સારૂ.

મૂર્ખ હતા શું તેહ, ટહાડ તડકો બહુ વેઠી;

તજી ધંન પ્રિય જંન, નાખિ રણમાં દેહ હેઠી.

ઉપદેશક શું મૂર્ખ, ખમ્યાં દુખ ઝાઝાં જેણે;

કર્યો જંનને બોધ, નહિં ધન છે બહુ તેને.

તજતાં વ્હેમો જંન, વેઠશે દુખ દારુણ પણ;

પ્હેલ કરતાં તેહ, સૂણશે સંધેથી ‘ધંન'.

સમજુક શૂરો તેહ, દુઃખને લેસ ગણે નહિં;

દુ:ખ ખમે તે શૂર, માન પામે અંતે સહિ.

સમજે નહિં જન તેહ, દોષ સાહસનો બોલે;

પણ ફળ જવ શુભ જોય, વાહ કહિ આંખો ખોલે.

જસમાં જીવવું ઠીક, ઘણા એવા મળિ આવે;

જસમાં મરવું તેહ, અંશિ થોડાંને ભાવે.

મરણ મનુશને છે જ, ગમે ત્યારે પણ ભાઇ;

મરવું ન યશમાં કેમ, બતાવીને મર્દાઈ?

મર્દ તેહનું નામ, સમો આવ્યો કે ચાલે;

કનક કામિની તજી, સજી રણમાં જઈ હાલે.

મર્દ તેહનૂં નામ, ડરે નહિં રણે જવાથી;

હોંસે ચ્હડે તોખાર, ડગે નહિં રિપૂ મળ્યાથી.

મર્દ તેહનૂં નામ, મરે પણ પણ નવ મૂકે;

ધીર ધરી શૂરભેર, તાક્યું નીશાન ન ચૂકે.

મર્દ તેહનૂં નામ, સિંગથી શૂર વધારે;

તોપ ભડાકા કરે, તેમ તે ધસે પુકારે;

મર્દ તેહનૂં નામ, ચળકતાં શસ્ત્રો જોઈ;

ઉછળી કરતો હાથ, કીર્તિ ઉજળી પર મ્હોઈ.

મર્દ તેહનૂં નામ, લોહીની નદિયો દેખી;

ધડ માથા ને હાડ, કાંપતો નહિં જે ટેકી.

મર્દ તેહનૂં નામ, સાથિ સામૂં નવ જોએ;

જુક્તિ સાથ બળથકી, લડતો રૂડો સ્હોએ.

મર્દ તેહનું નામ, રડે નહિં ઘાવ લિધાથી;

પડ્યો પડ્યો પણ કહે, હાડ શત્રૂને અહાંથી.

મર્દ તેહનૂં નામ, ભોગવે શ્રમે રળેલૂં;

સિંહ સરીખો તેહ, ખાય નહિં ઘાસ પડેલૂં.

મર્દ તેહનૂં નામ, દેશિ સારૂ લડિ મરતો;

જુગ જુગ જાગે જાગ, નામ પોતાનું કરતો.

ઉઠો ઉઠો રે ભાઈ, ડરો નહિ વ્હેમ મમતથી;

મારીને લપડાક, છુટા પડિ રહો ગંમતથી.

એક એક પછિ એક, એમ મંડળ વધિ જાએ;

પ્રથમ એ પામે દુ:ખ, કોઈ સાથી નવ થાએ.

એક વીરનૂં કામ, સાથી સહુ સ્હેજે મળતા;

પણ તે કહાં છે રામ, હાય વ્હેમો બહુ નડતા.

કદી મળ્યો નહિ સાથ, તો શું બ્હી જોયાં કરવું;

પ્રભુ સમરી ને હામ, ભિડી સહુનું દુઃખ હરવૂં.

સૂધૂં કરતાં ઉધૂં, કદી વેળાએ થાએ;

જ્ઞાનિ ન કહાડે વાંક, દૈવનો વાંક મનાએ.

ઉપરા ઉપરી હાર, તમે ખાધી છે ભારે;

થયાછ બહુ કમજોર, કારિ લાગ્યા છે ઘા રે.

વાત ખરી છે તોયે, બેસ શું રોયાં કરવૂં;

શુરવીરનૂં કામ, ફરીથી લડતાં મરવું.

મળે જો લડતાં યશ, સફળ સઘળો શ્રમ થાએ;

મરણ થાય તોપણ, જગત સહુ કીર્તિ ગાએ.

હાર જીત છે બાજી, જાણિ એ મરદો રાચે;

રણ શોધતાં રેહ, મરણ જેને તુછ સાચે.

સુઘડ સુંદરી નાર, મર્દ પર થાય ફિદા બહુ;

જંગગર્દ જે મર્દ, તેહસૂં પરણે તે સહુ.

જેણે લીધા ઘાવ, તેહને જન બહુ ગાએ;

ગુલામડા કાએર, ધિઃકથી મુઆ ગણાએ.

ધિઃક ન થાએ ભાઈ, જગતમાં તમને માટે.

જુઓ જુઓ નિજ હાલ, કહૂં છૂં સારાં માટે.

રોજ રિબાઓ છો જ, સ્વદેશી પરદેશીથી;

છુટની વાતોમાંહ્ય, કેમ રહો છો સુસ્તીથી?

બાળક બૈરાં વૃદ્ધ, ગણાએ જે લાચારે.

દાસપણાંમાં તેહ, પિડાએ છે રે ભારે.

ભાંય ધંનની સાથ, સહૂ સુખસતા ગઈ ને;

જોયાં કરવૂં જોગ સાથ, આપણે મરદે બ્હીને?

સ્વતંત્રતા ને હક્ક, ના જ ખોવાં હૂંપણથી;

એ માણસોનો ધર્મ, લહો સાચું દૃઢ મનથી.

‘નહીં ખોઈશું હમે, હમારા હક જિવ જાતે;'

લડી રાખશૂં તેહ, છોકરાંઓને માટે.

‘સાચવશૂં ધરિ ટેક, મરીશું સાચવતાં કે;'

‘લડે છોકરાં તેમ લડી તે હક લઈ રાખે.’

ઠામ ઠામ હરદમ, ભણાશે એવું ક્યારે?

દરબારોની વાત, ઝાઝિ ચરચાશે ત્યારે.

વધશે બહુ વેપાર, ભણ્યા જન થાશે જ્યારે;

તન મન થાશે પુષ્ટ, મુકાશે વ્હેમો ત્યારે.

સ્વતંત્રતાને કાજ, શૌર્ય ના કહાડે જે કો;

પામે નહિ કદિ સૂખ, અહીં તહિં સાચૂં તે કો.

વિના શૌર્ય નહિં તુટે, જાતિનાં બંધન મ્હોટાં;

વિના શૌર્ય નહિં ઘટે, પુજાના ઠાઠો ખોટા.

વિના શૌર્ય નહિં વધે, સ્નેહ સાચા દેશીમાં;

વિના શૌર્ય નહિ ઐક્ય, થાય કોદી દેશીમાં.

વિના વાણીનું ઐક્ય, વિના કહું ઐક્ય ધરમનૂં;

રાજઐક્ય વણ જોર, નકામું દેશીજનનૂં.

કરવા સારૂ ઐક્ય, પ્રેમ ને શૌર્ય ગજાવો;

ફેરફાર કરિ દઈ, પછી સ્થિરતામાં આવો.

પ્હેલે વિદ્યાભ્યાસ, કરો શ્રમ લઈને ભાઈ;

સમજી સારાસાર, સારને લેજો સ્હાઈ.

સદવસ્તૂનું ગ્રહણ, કરંતા વિઘનો નડશે;

પ્રેમિ શૂર ત્યાં થજો, એટલે રસ્તો જડશે.

સત્ય વાત પર પ્રેમ, રાખિને રહેશો દૃઢ થઈ;

સત્સુખકેરા ભોગ, ભલા ભોગવશો સહુ સહિ.

વ્હેમયવનની સાથ, સુધારાદિત્ય લડે છે;

ભર્ત ખંડમાં જુદ્ધ, કહૂં ચોમેર મચે છે.

વ્હેમી બહુ ગુજરાત, તહાં સૂધારા પક્ષી;

સેનાનીમાં એક, કવી નર્મદ છે લક્ષી.

પ્રેમશૌર્યમાં મગ્ન, હાલ કડખેદ બન્યો છે;

ઝંપલાવવા રણે, વાલ તે જોઈ રહ્યો છે.

દાખવવાને હાથ, નથી રણરંગભૂમી કો;

દેશ-સમય-જનરંગ, જોઉ છું મૂળે ફીકો.

નથી સેન તૈયાર, એક પણ વાતે હમણાં;

નથી પ્રેમ ને નેમ, શૌર્યનાં તો છે સમણાં.

તો પછિ હોએ કેમ, ભલાં હિંમત ને સાહસ?

એમ રહૂં છૂં હાલ, લડ્યા વણ હોએ શો જસ?

ભાગ ૩જો : આશા

(રોલાવૃત.)

પ્રેમશૌર્યથી લડી, રળો સદકીર્તી સ્થાઈ;

પૂર્વકાંડમાં કહ્યું, ઉઠો વ્હેલા સહુ ભાઈ.

ભલો ઉંચો ઉદ્દેશ, કીર્તિ કિલ્લો લેવાનો;

કૃતાર્થ જેથી અહીં, પછી થઈયે ઝટ માનો.

હતો તમારો દેશ, નથી તે આજ તમારો.

દાસપણામાં સૂખ, કુલીનો શૂં વિચારો.

ગમે તેહવો ત્રાસ, દેશિ રાજ્યોથી હોએ;

નીજ વડિલોનો લહી, ઝાઝું તો જન નવ રોએ.

કુસંપ ઘરમાં હોય. તોય સહુ ભેગા થાએ;

જારે ઘર હક સૂખ, લૂટવા પરજન આવે.

એ સ્વાભાવિક તોય, અંગબળ મળે ન તેથી;

કુસંપ નિકળ્યો બ્હાર, ફાવ્યું ત્રીજાનૂં જેથી.

દેશિરાજથી સૂખ, દેશિ પરજાને હોએ;

તનમનધનબળ તેહ, સર્વના સંધે સ્હોએ.

પ્રેમ શૌર્ય છે શસ્ત્ર, કીર્તિ કિલ્લો લેવાનાં;

ગાતાં ગુણ બળ તેહ, ભર્યાં છે ઝાઝાં પાનાં.

રામબાણ એ શસ્ત્ર, કીર્તિ અર્થે વાપરતાં;

આશાને લહિ વાઘ, જીતો ઉસકરૈ લડતાં.

અમર અમર છે આશ, મનુષપ્રાણીને જારે;

હારિ બેસવું કેમ, કેમ ના લડવૂં ત્યારે.

નથી લોભ ઉદ્દેશ, ભલો છે ખોયૂં લેવે;

આશ ફળે નવ કેમ, મુકી મિથ્યા શું દેવે?

કદી ફળી નહિ તોય, લાભ શૂં નથી બિજા રે;

એથી જીવે જંન કરે છે કામો ભારે.

ફળે ન જનને તોય, ફળે તેના વારસને;

ફળે ન એને તોય, ફળે એના વારસને.

સદઉદ્દેશે આશ, ફળે કોદી સિદ્ધાંતે;

કાં નવ કરવો શ્રંમ, મોત થાતાં લગિં ખાંતે.

ઓ આ આવ્યો યશ, એમ ભણકારા થાએ;

એથી ચડતું શૂર, લડતાં યશો સુહાએ.

હાર થાય તેથકી, મળે નહિ ઝટ સુખ સાજે;

તોપણ મોટો લાભ, જગતમાં કીર્તિ ગાજે.

*

દિવસ હતો છે રાત, વળી પાછો દી ઉગશે;

તનમનધનબળ તેહ, ફરીથી બ્હાર નિકળશે.

કસરત કરશે પુરુષ, નિરોગી પુષ્ટ થશે બહુ;

સ્ત્રિયો તેમની સાથ, હવા રૂડી લેશે સહુ.

વિદ્યા કળા અનેક, ઉદ્યમે વધતાં જાશેઃ

ધંન આવશે તેમ, દેશિઓ સૂખી થાશે.

કરવો વિદ્યાભ્યાસ, ઉંચી સંગતિમાં રહેવૂં;

ચડવાના ઊપાય, જેથિ સુખ ઊંચું લેવું.

કુટુંબ ઉજળૂં સ્હોય, ક્લેશ કંકાસ દિસે નહિ;

પ્રેમી નર ને નાર, સુખે બહુ કામ કરે સહિ.

બાળલગ્ન નહિં થાય, સ્વયંવરથી પરણાશે;

સમજૂ સ્ત્રીથી બાળ, સુઘડ રીતે ઉછરાશે.

નીતિબંધનો તૂટે પરસ્પર જમવું થાશે;

મૈત્રી વધશે તેમ, સંપથી બહુ રહેવાશે.

જશે જંન પરદેશ, નવું ત્હાં જઇને જોશે;

આવિને નિજ દેશ, શોભતો કરશે હોંસે.

જાતિભેદ ટળિ જશે, પંથ પાખંડી ઘટશે;

એક ધર્મના સર્વ, હિંદુઓ તારે બનશે.

નિરાકાર જગનાથ, તેહને ધ્યાને પુજાશે;

ગાશે શક્તિ અગાધ, જંન ઠાઠોને તજશે.

ભય બહુ રાખી રોજ, જગતના નીમો જોઈ;

સત્સંગી જન થશે, ભૂલશે નહિ તે મોહી.

ગ્રંથો વધશે તેમ, કુલીન થઇ યશ લેવાશે;

ઊંચાં સુખમાં પછી, આપણાથી રહેવાશે.

કમાવવા આવિયા, અંગરેજો અંહિયાં જે;

હાલ કરે છે રાજ, આપણાં તે નીરાંતે.

હિતૂ આપણા તેહ, ખાંતથી શિખવે છે તે;

ક્યારે થઇયે સર્વ, સમજતા છુટશૂં છે તે!

નથી આપણે યોગ્ય, રાજ કરવે હમણાં રે;

સુખ કરે તે રાજ, આપિ હક પ્રજાતણા રે.

ખરૂં કહેવું તો એ જ, પ્રદેશી દેશી બદલે;

કારભારી થઈ, રાજ દેશીનૂં ચલવે.

નથી હરામી તેહ, આપણો હક દઈ દેશે.

એમ કરતાં કદી, લોભમાં હક નહિ દેશે;

સામા થઇશું તોય, ખોટું ઈશ્વર નહિં કહેશે.

ફાવ્યા તો છે ઠીક, સોંપ્યું તે પાછું મળશે;

નવ ફાવ્યા તોપણ, કંઈ પણ તેમાં વળશે.

ઇંગ્લેંડથી છુટી, અહીં નિત રાજ ચલવશે;

રાણિવંશજો તેથિ, આપણી સંપત વધશે.

મોગલાઈની પઠે, અંગરેજી અહિં રેશે;

તેથી તન મન ધંન, દેશિના દીપી રહેશે.

એ આશા મુજ ફળો, આશ છે. સદ્દઉદ્દેશ;

ઈશ્વર કરજે સાહ્ય, ફરી ફરીએ શુભ વેશે!

જડી બુટ્ટી છે આશ, બેન મૂર્છીત સજીવન;

ઉદ્યમ છે અનુપાન, તાજુ કરિ દેવું તનમન.

પછિ અનુભવવાં, શસ્ર, પ્રેમ ને શૌર્યતણાં તે;

કીર્તી કિલ્લે ધજા, ઉડવવી નીત નીરાંતે.

જંન ગમે તે કહો, લાગ્યું તેવું દરસાવ્યું;

નર્મદ જોયે પ્રશ્ન, ટાણું તો ઢુંકડે આવ્યું

(સુરત તા. ૯ મીથી તે ૧૭ મી ડીસંબર ૧૮૬૬ સુધી)

***

(૩ ભાગની કુલ ૧પ૦૦ જેટલી પંક્તિઓના આ દીર્ઘ કાવ્યમાંથી મુખ્ય અંશોનું ચયન કર્યું છે. -સંપાદક)

bhag 1lo ha

1

saraswtini aradhana

(rolawritt)

saraswati wardai, aai hoon aawyo pase

bhutho paDyo chhoon mat, wat hunthi kayam thashe?

balak bharulhas, aash rakhi chhoon aawyo,

wiweknun nathi bhan, man pujan nathi lawyo

taw prsade thayan ruDan ramayan bharat;

tewun karwe kani, aanhi hoon chhoon bahu aarat

ain bijthi sadhya, adyshakti wagisha;

paDe pas taw pay, thay phana pan lisa

najar mithi taw joun, shoun hoon ranman shuro,

kripa prasadi pau thaun hoon panDit puro

(a) jeebh kahaDun chhoon bahar, sar mantarno lewa;

khaDg khamashe kem, are bhulun chhoon sewa!

hath mastke thap, jap taro japun khoje;

dosh mawDi kap aap war jachun roje

wichar tara aal, chaal taran wahanni;

narmad par kar whaal, tal aawe gayanni

ra

praweshak

hindudeshna haal, thaya chhe bhunDa aaje;

satta moti khoi, nichun te joe laje

uDawto je bhaar, thayo chhe te lachare,

khane je abad, kharabiman te bhare

brahman panDit jeh, khape chhe murakhman te;

kshatri shura jeh, khape chhe kayarman te

wali ghana nahin eh, rahi chhe thoDi jato;

waishya thaya nirwansh, hashe sankar ko nyato,

shoodr thaya chhe waishya, kamaine wepare;

pan widyawan mooDh, dukhi chhe gurune mare

rahya em be warg, shoodr ne brahmankera;

murakh banne toy, reh jyam guru ne chela

rahya em be warg, tehman pan nai nyato;

prant karm abhiman, murkhata karanman to

paraspre nahin samp, adekha madthi pura;

unch nichna bhed, palwe rahe te shura

wipr aalsu reh, khaine khorun karta;

janmathi pami man, nathi kothi te Darta;

bhawik bhola lok, moorkh te mane sachun;

je je wipro kahe, kaam jenun nahin kachun

bhamawi dhutwakaj, shastrnan bhanan aape,

gurutnun lai man, ropman papo kape

paramprathi man, shudr to deta awya;

paramprathi man, wipr to leta aawya

banne whemi moorkh, parantu shudro jhaja;

shoodr khawaDe roj khay khante mharaja

bholabhawik ek, bija to luchchalobhi;

ek wali dhanwan, bija juj bhantan ropi

bhani naman hisab, shoodr to rahe santoshi;

karta kuludyog, bayala jane Dosi

nahin bijo abhyas, kaam weparanun joe;

teman pan sahsik, kadi koikaj hoe

lakhe na wanche teh, shuddh purun na koi;

Dahya pan nahin chatur, thagai rahe te roi

wara karine mot, dhannne kharchi nakhe;

bhola aapi dan; tript wiprone rakhe

wipratno tritiyansh, bhanelo jo jowaye;

bhanyo kharo naw ganyo, whemi dharmandh ja thaye

kare atmwichar, dharmni wato bhakhe;

deshlabhman kani, kal shram te na nakhe

‘bhakt pethun bahun jyanh, shej ghar to bahun wanthyun ’

kehewat chhe te khari, ethi sukh purun na ganthyun;

muki prithwini wat, swargni karwa manDi;

thai bapore raat, juwaniman wahu ranDi

paraspre kari wad, shudrne bahu bhulawya;

agyani nij bhai, sath lai uncha thapya

nahin deshni koi, wat jane nij gharni;

gam bhaar naw jay, sune nahi sachi parni

e rite sambandh, gor jajmanatno chhe;

naw tute jhat bandh, juno te sakht ghano chhe

wiprshudrni reet, khari hitkari tewi

karan tenun aam, bhane nahin pura koi,

joy na sarasar, ghana jan rahe chhe mohi

dharmshastrno wank, wank agalna dwijno;

deshkalno wank, wank hamnanna janno

shikhi shake shun shoodr, shikhe antar sho beman?

karshe sewa kon, wadhu shakti teoman?

mana kari ke shoodr, bhane nahin widya koi;

wedshastrman ganm, hoy shi shoon le joi?

rank bachara moorkh, thay shi rite saman?

waishya kshatriye leedh, hako samji potaman

waishya kshatri be jat, rajsambandhe raheti;

thai jawanthi lop, phaDni thai gai reti

gaya em jajman, kon puchhe gorone?

writti gayethi roy, apawun shun mhoDanne?

pet phikarthi roj, jawanni sewa shodhi,

karyo na widyabhyas, thaya whemi ne krodhi,

pachhi ghanake khoob shoodr par jor chalawyun

banawi dai jajman, kaam potanun kaDhyun

deshkalne joi, manso warte je je;

pame sukh sampatt, man dhan widya sheje

ketlak widwan, haal sanskritman chhe te;

daladarman ribay, koy puchhe nahin tene;

nathi lokno wank, wank te widwanono;

jay na kan pardesh, jahan bahu khap teono?

muki dharmanun meesh, jay panDito ahinna;

bija deshnimanhi, man dhan pame bahu than

jhan jenun chhe kaam, tahan te sukhi shoe;

‘dhobi te shoon kare, jahan jan nagan hoe,

sanskritni sath, bhane biji bhashao;

ek dishi na rahe, sukhDun panme teo

bhanyo kamaye juj, ghanun abhanyo Dahyo nar;

prsang par adhar, bhanine ganwa upar

kute shastriyo pet, purani mojo mare;

puranino bahu khapp, shudrman jare tare

e rite be moorkh, wipr ne shoodr janaye;

dhare asalni reet, nawun te le nahin kane

walgi rahe chhe lok, juni watone jare;

kem dukhi na hoy, samo badlayo tare?

poorw lok agyan, thaya grantho te yogyaj;

prichchhak jan chhe haal, hawa granthoe yogyaj;

kari purwne warj, nawun rachawun anukul te;

toDi nakhi sahu bandh, chhuto lewi ghatti te

chhut bahu lewa kaj jarur bhanwani janun;

ek wagaranun shunya, bhanyawan narmad manun;

3

widyasambandhi paDti

kare na ko abhyas, purto tan man daine;

kaam jetlu lei, besi reh santoshe te

kare na ko abhyas, karkhanan kayam lawe?

wina hunar wepar, drawya te kyanthi aawe?

wina drawya te kem, shastrnan shodhan thaye?

wadhe ja widya kem, kem jigyasa wadhe?

wadhe pustako kem, thay widwano bhega;

batawta upay, whem par mari chheka?

wali bhanela kok, hoy te phulaye chhe,

bhuli pharaj nit teh, murkhne bhatkawe chhe

agyani ne andh, jann be sarkhan chale

jem dorwe anya, tem te ahitahin hale

ghano chheh de chatur, bhanyo nij, labhej joye;

paDe khaDman andh, bapDan jakhmi roye

paDe nahin wishwas, parantu karwo paDto;

apangDan shu kare, watman naDtan daD to

shher sherni pathe, gamne khai jaye;

gam khawaDe roj, nahin kani te man aane;

abhanya kerun dhann, bhanyo te lunti leto

jem bhamawe chhe eh, tem te manman lheto

manue shiksha deedh pakshpatej na nyaye;

sare wiprnan kaj, bija par sakhti thaye

kare mashkri khoob, bhanyo murakhni roje;

dhikkarine paDe, tutine te par phoje

abhanyo rahe gulam, bhanelane thai tabe;

jenaman nahin ram, jan te dhabba khaye

dhanmanne kaj, bhanyaye panth chalawya;

abhanya bhola jann, temne manaj aapya

#

bhag bijo ha premshaurya

(mara nawa gharna darwaja upar mein premshaurya e shabdo lakhawi teni niche gulabanun phool ne kalam kahDawyan chhe e uparthi mein e wishay upar lakhyun chhe [ ] e wishay taiyar karwaman mein taDanun rajasthan, pharabasni rasmala, Daphni marathani bakhar, elphinstan ne marshamananun hindustan wagere pustako ratdahaDo besine uparauparthi wanchyan hatan narmad)

(rolawrit)

nirgunne lahi sagun, smri shriramatna jay;

premshorya yash gaun, bhagaDi manmanthi bhay

ognissen tewis, kartak sood prtipad;

premshaurya sabras, lahun hoon ahin padepad

premshaurygun gaun, ahin tahin yash denara;

deshijanne kaj, dise je thanDagara

thanDa mola eh, dise bahu kayar bhikan;

mar khay bahu teh muki dai purawanun pan

tan man rogi jann, sanepate bakta bahu;

khoi desh ne dhann, ranDwa ganDu thai sahu

ghana ghathi ghayel thaya chho pura bhai;

haji karwun chhe juddh, whemni saman dhai

ghanun kahewun na jog, game tewa pan mhara;

upay karwa jog, bane tewa je sara

hari beswun e ja, reet chhe ghani nakari;

dukhman dhiraj aash, pratham dharwi chhe sari

thawanun te to thay, toy pan udyam karwo;

e chhe jannaswbhaw, ethi bhawsagar tarwo

maro jiwo ke khamo, toy pan udyam karwa;

apay thaye eh, toy e karwa garwa;

waidyraj bahu mathi, ‘sachwo’ ewun kahe jhan;

dublo butti diye, uthe sheje martun than

tem hun pamar rank, sughaDun sheje manne;

prem shaurya sadgun, jiwaDe marta janne

matr jiwaDe em, nahin pan pusht kare chhe;

pachhi hinmat ke teh, jethi jan rane laDe chhe

laDtan paDta kok, ghana le jasno lhawo;

premshauryman satw, ghanun chhe pio kahawo

kahawo kaho kaho sura, sura pan sudha samowaD;

pio pio e ras, kase lai jas taDbhaD,

premawnan shoon ahin, tahin shun premawnannun;

prem premamay jagat, premthi mukti manun

utpati sthiti teh, premthi thayan kare chhe;

prem jagatanun tej, ethi sahu chalki rahe chhe

ichchha akarshan, mool wedant kahe chhe;

hun kahun e be tattw premman nitya rahe chhe

sadhu sant kawi bhakt, gyani tap karto jogi;

premshaurythi thay, chidanandkero bhogi

dharm arth ne kaam, moksh e maltan preme;

manawachkarme eh, kharo dakhawwo neme

tuj muj preme jay, thay mharun ne mhroon;

pachhi sahya ne shaurya, karun shatrune marun

premathki chhe shaurya, shaurythi prem mache chhe;

swarg mrityu patal prem shaurya dipe chhe

prem shaurya na hot, jagat na teji marat;

swabhawikne kem, pusht na karwan arat?

manushadehman prem, deshno sahuthi uncho;

samaji dakhwe jeh, te ja nar jano uncho;

gayun game than hoy, gher awwun jan take;

ewo ghar par prem, mharun mharun sahu bhakhe

em na kahe je jann, matbar hoe jhajhun;

pashu pan nahin papan, hunathi hoon to dajhun

ewanne dhikar, man aape thene pan;

palit rakhas teh, wase nahin koine man

neej bhumi chhe mat, prem tesun swabhawik;

thoDa jane hoy, na jane thene to dhik

desh bhakti abhiman, jeh rakhe te manas;

Dhor na jane kani, bhane manas shoon jas jas?

chhe saghla nij bhai, desh bhumi sahuni ma

hoy jahan e samaj, thay tyan jasni sima;

sukhi desh kaheway, hoy jo sukhiyan ghar jan;

sukhiyan ghar jan tahan, jahan premi shuran man

premshauryni wat, sunwi karwi bhawe;

(pan) bhaar kahaDtan teh, jano jhajha alsaye

kayar bhikan thay, pachhi jhajha ribaye;

ewi haalat haal, lokman to dekhaye

karDe makan ju, wali kanto bahu sale;

toy kare na upay, mare whemone bhale

ishwarthi naw Dare, shastrshikshathi pan te;

whem lajthi Dare, ehwan jannan man chhe

sudharwi sthiti neej, eh aagya ishwarni;

swbhaw sahuno tem, tewi ichchha muniwarni

em chhate dukh khame, whemnan bandhanthi je;

kan na ganaye tuchchh, das nicha pashuthi te?

tajtan whemi warg, laho janmot ja awyun;

dhihak dhika nar nar, ribawyun jo chhe bhawyun

ishe apyun shaurya, dukhmanthi nikalwa;

nikaltan khami duhakh nikle sukhman pharwa

marwathi jo bihe, jay nahin ranman koi;

lokmarthi Dare, rahe jan roj ja roi;

khamo sharire dukha, ribao dhan wan waru;

khapo ghelman toy, maro sadkirti saru

moorkh hata shun teh, tahaD taDko bahu wethi;

taji dhann priy jann, nakhi ranman deh hethi

updeshak shun moorkh, khamyan dukh jhajhan jene;

karyo jannne bodh, nahin dhan chhe bahu tene

tajtan whemo jann, wethshe dukh darun pan;

phel kartan teh, sunshe sandhethi ‘dhann

samjuk shuro teh, dukhane les gane nahin;

duhakh khame te shoor, man pame ante sahi

samje nahin jan teh, dosh sahasno bole;

pan phal jaw shubh joy, wah kahi ankho khole

jasman jiwawun theek, ghana ewa mali aawe;

jasman marawun teh, anshi thoDanne bhawe

maran manushne chhe ja, game tyare pan bhai;

marawun na yashman kem, batawine mardai?

mard tehanun nam, samo aawyo ke chale;

kanak kamini taji, saji ranman jai hale

mard tehnun nam, Dare nahin rane jawathi;

honse chhDe tokhar, Dage nahin ripu malyathi

mard tehnun nam, mare pan pan naw muke;

dheer dhari shurbher, takyun nishan na chuke

mard tehnun nam, singthi shoor wadhare;

top bhaDaka kare, tem te dhase pukare;

mard tehnun nam, chalaktan shastro joi;

uchhli karto hath, kirti ujli par mhoi

mard tehnun nam, lohini nadiyo dekhi;

dhaD matha ne haD, kampto nahin je teki

mard tehnun nam, sathi samun naw joe;

jukti sath balathki, laDto ruDo shoe

mard tehanun nam, raDe nahin ghaw lidhathi;

paDyo paDyo pan kahe, haD shatrune ahanthi

mard tehnun nam, bhogwe shrme ralelun;

sinh sarikho teh, khay nahin ghas paDelun

mard tehnun nam, deshi saru laDi marto;

jug jug jage jag, nam potanun karto

utho utho re bhai, Daro nahi whem mamatthi;

marine lapDak, chhuta paDi raho ganmatthi

ek ek pachhi ek, em manDal wadhi jaye;

pratham e pame duhakh, koi sathi naw thaye

ek wirnun kaam, sathi sahu sheje malta;

pan te kahan chhe ram, hay whemo bahu naDta

kadi malyo nahi sath, to shun bhi joyan karwun;

prabhu samari ne ham, bhiDi sahunun dukha harwun

sudhun kartan udhun, kadi welaye thaye;

gyani na kahaDe wank, daiwno wank manaye

upra upri haar, tame khadhi chhe bhare;

thayachh bahu kamjor, kari lagya chhe gha re

wat khari chhe toye, bes shun royan karwun;

shurwirnun kaam, pharithi laDtan marawun

male jo laDtan yash, saphal saghlo shram thaye;

maran thay topan, jagat sahu kirti gaye

haar jeet chhe baji, jani e mardo rache;

ran shodhtan reh, maran jene tuchh sache

sughaD sundri nar, mard par thay phida bahu;

janggard je mard, tehsun parne te sahu

jene lidha ghaw, tehne jan bahu gaye;

gulamDa kayer, dhikathi mua ganaye

dhika na thaye bhai, jagatman tamne mate

juo juo nij haal, kahun chhoon saran mate

roj ribao chho ja, swadeshi pardeshithi;

chhutni watomanhya, kem raho chho sustithi?

balak bairan wriddh, ganaye je lachare

dasapnanman teh, piDaye chhe re bhare

bhanya dhannni sath, sahu sukhasta gai ne;

joyan karwun jog sath, aapne marde bhine?

swtantrta ne hakk, na ja khowan humpanthi;

e mansono dharm, laho sachun driDh manthi

‘nahin khoishun hame, hamara hak jiw jate;

laDi rakhshun teh, chhokranone mate

‘sachawshun dhari tek, marishun sachawtan ke;

‘laDe chhokran tem laDi te hak lai rakhe ’

tham tham hardam, bhanashe ewun kyare?

darbaroni wat, jhajhi charchashe tyare

wadhshe bahu wepar, bhanya jan thashe jyare;

tan man thashe pusht, mukashe whemo tyare

swtantrtane kaj, shaurya na kahaDe je ko;

pame nahi kadi sookh, ahin tahin sachun te ko

wina shaurya nahin tute, jatinan bandhan mhotan;

wina shaurya nahin ghate, pujana thatho khota

wina shaurya nahin wadhe, sneh sacha deshiman;

wina shaurya nahi aikya, thay kodi deshiman

wina waninun aikya, wina kahun aikya dharamnun;

rajaikya wan jor, nakamun deshijannun

karwa saru aikya, prem ne shaurya gajawo;

pherphar kari dai, pachhi sthirtaman aawo

phele widyabhyas, karo shram laine bhai;

samji sarasar, sarne lejo shai

sadwastunun grhan, karanta wighno naDshe;

premi shoor tyan thajo, etle rasto jaDshe

satya wat par prem, rakhine rahesho driDh thai;

satsukhkera bhog, bhala bhogawsho sahu sahi

whemayawanni sath, sudharaditya laDe chhe;

bhart khanDman juddh, kahun chomer mache chhe

whemi bahu gujrat, tahan sudhara pakshi;

senaniman ek, kawi narmad chhe lakshi

premshauryman magn, haal kaDkhed banyo chhe;

jhamplawwa rane, wal te joi rahyo chhe

dakhawwane hath, nathi ranrangbhumi ko;

desh samay janrang, jou chhun mule phiko

nathi sen taiyar, ek pan wate hamnan;

nathi prem ne nem, shaurynan to chhe samnan

to pachhi hoe kem, bhalan hinmat ne sahas?

em rahun chhoon haal, laDya wan hoe sho jas?

bhag 3jo ha aasha

(rolawrit )

premshaurythi laDi, ralo sadkirti sthai;

purwkanDman kahyun, utho whela sahu bhai

bhalo uncho uddesh, kirti killo lewano;

kritarth jethi ahin, pachhi thaiye jhat mano

hato tamaro desh, nathi te aaj tamaro

dasapnaman sookh, kulino shoon wicharo

game tehwo tras, deshi rajyothi hoe;

neej waDilono lahi, jhajhun to jan naw roe

kusamp gharman hoy toy sahu bhega thaye;

jare ghar hak sookh, lutwa parjan aawe

e swabhawik toy, angbal male na tethi;

kusamp nikalyo bhaar, phawyun trijanun jethi

deshirajthi sookh, deshi parjane hoe;

tanamanadhanbal teh, sarwna sandhe shoe

prem shaurya chhe shastr, kirti killo lewanan;

gatan gun bal teh, bharyan chhe jhajhan panan

ramban e shastr, kirti arthe wapartan;

ashane lahi wagh, jito usakarai laDtan

amar amar chhe aash, manushapranine jare;

hari besawun kem, kem na laDwun tyare

nathi lobh uddesh, bhalo chhe khoyun lewe;

ash phale naw kem, muki mithya shun dewe?

kadi phali nahi toy, labh shoon nathi bija re;

ethi jiwe jann kare chhe kamo bhare

phale na janne toy, phale tena warasne;

phale na ene toy, phale ena warasne

saduddeshe aash, phale kodi siddhante;

kan naw karwo shranm, mot thatan lagin khante

o aa aawyo yash, em bhankara thaye;

ethi chaDatun shoor, laDtan yasho suhaye

haar thay tethki, male nahi jhat sukh saje;

topan moto labh, jagatman kirti gaje

*

diwas hato chhe raat, wali pachho di ugshe;

tanamanadhanbal teh, pharithi bhaar nikalshe

kasrat karshe purush, nirogi pusht thashe bahu;

striyo temani sath, hawa ruDi leshe sahu

widya kala anek, udyme wadhtan jashe

dhann awshe tem, deshio sukhi thashe

karwo widyabhyas, unchi sangatiman rahewun;

chaDwana upay, jethi sukh unchun lewun

kutumb ujlun shoy, klesh kankas dise nahi;

premi nar ne nar, sukhe bahu kaam kare sahi

ballagn nahin thay, swyanwarthi parnashe;

samju strithi baal, sughaD rite uchhrashe

nitibandhno tute paraspar jamawun thashe;

maitri wadhshe tem, sampthi bahu rahewashe

jashe jann pardesh, nawun than jaine joshe;

awine nij desh, shobhto karshe honse

jatibhed tali jashe, panth pakhanDi ghatshe;

ek dharmna sarw, hinduo tare banshe

nirakar jagnath, tehne dhyane pujashe;

gashe shakti agadh, jann thathone tajshe

bhay bahu rakhi roj, jagatna nimo joi;

satsangi jan thashe, bhulshe nahi te mohi

grantho wadhshe tem, kulin thai yash lewashe;

unchan sukhman pachhi, apnathi rahewashe

kamawwa awiya, angrejo anhiyan je;

haal kare chhe raj, apnan te nirante

hitu aapna teh, khantthi shikhwe chhe te;

kyare thaiye sarw, samajta chhutshun chhe te!

nathi aapne yogya, raj karwe hamnan re;

sukh kare te raj, aapi hak prjatna re

kharun kahewun to e ja, prdeshi deshi badle;

karbhari thai, raj deshinun chalwe

nathi harami teh, aapno hak dai deshe

em kartan kadi, lobhman hak nahi deshe;

sama thaishun toy, khotun ishwar nahin kaheshe

phawya to chhe theek, sompyun te pachhun malshe;

naw phawya topan, kani pan teman walshe

inglenDthi chhuti, ahin nit raj chalawshe;

raniwanshjo tethi, aapni sampat wadhshe

moglaini pathe, angreji ahin reshe;

tethi tan man dhann, deshina dipi raheshe

e aasha muj phalo, aash chhe sadduddesh;

ishwar karje sahya, phari phariye shubh weshe!

jaDi butti chhe aash, ben murchhit sajiwan;

udyam chhe anupan, taju kari dewun tanman

pachhi anubhawwan, shasr, prem ne shauryatnan te;

kirti kille dhaja, uDawwi neet nirante

jann game te kaho, lagyun tewun darsawyun;

narmad joye parashn, tanun to DhunkDe awyun

(surat ta 9 mithi te 17 mi Disambar 1866 sudhi)

***

(3 bhagni kul 1pa00 jetli panktiona aa deergh kawymanthi mukhya anshonun chayan karyun chhe sampadak)

bhag 1lo ha

1

saraswtini aradhana

(rolawritt)

saraswati wardai, aai hoon aawyo pase

bhutho paDyo chhoon mat, wat hunthi kayam thashe?

balak bharulhas, aash rakhi chhoon aawyo,

wiweknun nathi bhan, man pujan nathi lawyo

taw prsade thayan ruDan ramayan bharat;

tewun karwe kani, aanhi hoon chhoon bahu aarat

ain bijthi sadhya, adyshakti wagisha;

paDe pas taw pay, thay phana pan lisa

najar mithi taw joun, shoun hoon ranman shuro,

kripa prasadi pau thaun hoon panDit puro

(a) jeebh kahaDun chhoon bahar, sar mantarno lewa;

khaDg khamashe kem, are bhulun chhoon sewa!

hath mastke thap, jap taro japun khoje;

dosh mawDi kap aap war jachun roje

wichar tara aal, chaal taran wahanni;

narmad par kar whaal, tal aawe gayanni

ra

praweshak

hindudeshna haal, thaya chhe bhunDa aaje;

satta moti khoi, nichun te joe laje

uDawto je bhaar, thayo chhe te lachare,

khane je abad, kharabiman te bhare

brahman panDit jeh, khape chhe murakhman te;

kshatri shura jeh, khape chhe kayarman te

wali ghana nahin eh, rahi chhe thoDi jato;

waishya thaya nirwansh, hashe sankar ko nyato,

shoodr thaya chhe waishya, kamaine wepare;

pan widyawan mooDh, dukhi chhe gurune mare

rahya em be warg, shoodr ne brahmankera;

murakh banne toy, reh jyam guru ne chela

rahya em be warg, tehman pan nai nyato;

prant karm abhiman, murkhata karanman to

paraspre nahin samp, adekha madthi pura;

unch nichna bhed, palwe rahe te shura

wipr aalsu reh, khaine khorun karta;

janmathi pami man, nathi kothi te Darta;

bhawik bhola lok, moorkh te mane sachun;

je je wipro kahe, kaam jenun nahin kachun

bhamawi dhutwakaj, shastrnan bhanan aape,

gurutnun lai man, ropman papo kape

paramprathi man, shudr to deta awya;

paramprathi man, wipr to leta aawya

banne whemi moorkh, parantu shudro jhaja;

shoodr khawaDe roj khay khante mharaja

bholabhawik ek, bija to luchchalobhi;

ek wali dhanwan, bija juj bhantan ropi

bhani naman hisab, shoodr to rahe santoshi;

karta kuludyog, bayala jane Dosi

nahin bijo abhyas, kaam weparanun joe;

teman pan sahsik, kadi koikaj hoe

lakhe na wanche teh, shuddh purun na koi;

Dahya pan nahin chatur, thagai rahe te roi

wara karine mot, dhannne kharchi nakhe;

bhola aapi dan; tript wiprone rakhe

wipratno tritiyansh, bhanelo jo jowaye;

bhanyo kharo naw ganyo, whemi dharmandh ja thaye

kare atmwichar, dharmni wato bhakhe;

deshlabhman kani, kal shram te na nakhe

‘bhakt pethun bahun jyanh, shej ghar to bahun wanthyun ’

kehewat chhe te khari, ethi sukh purun na ganthyun;

muki prithwini wat, swargni karwa manDi;

thai bapore raat, juwaniman wahu ranDi

paraspre kari wad, shudrne bahu bhulawya;

agyani nij bhai, sath lai uncha thapya

nahin deshni koi, wat jane nij gharni;

gam bhaar naw jay, sune nahi sachi parni

e rite sambandh, gor jajmanatno chhe;

naw tute jhat bandh, juno te sakht ghano chhe

wiprshudrni reet, khari hitkari tewi

karan tenun aam, bhane nahin pura koi,

joy na sarasar, ghana jan rahe chhe mohi

dharmshastrno wank, wank agalna dwijno;

deshkalno wank, wank hamnanna janno

shikhi shake shun shoodr, shikhe antar sho beman?

karshe sewa kon, wadhu shakti teoman?

mana kari ke shoodr, bhane nahin widya koi;

wedshastrman ganm, hoy shi shoon le joi?

rank bachara moorkh, thay shi rite saman?

waishya kshatriye leedh, hako samji potaman

waishya kshatri be jat, rajsambandhe raheti;

thai jawanthi lop, phaDni thai gai reti

gaya em jajman, kon puchhe gorone?

writti gayethi roy, apawun shun mhoDanne?

pet phikarthi roj, jawanni sewa shodhi,

karyo na widyabhyas, thaya whemi ne krodhi,

pachhi ghanake khoob shoodr par jor chalawyun

banawi dai jajman, kaam potanun kaDhyun

deshkalne joi, manso warte je je;

pame sukh sampatt, man dhan widya sheje

ketlak widwan, haal sanskritman chhe te;

daladarman ribay, koy puchhe nahin tene;

nathi lokno wank, wank te widwanono;

jay na kan pardesh, jahan bahu khap teono?

muki dharmanun meesh, jay panDito ahinna;

bija deshnimanhi, man dhan pame bahu than

jhan jenun chhe kaam, tahan te sukhi shoe;

‘dhobi te shoon kare, jahan jan nagan hoe,

sanskritni sath, bhane biji bhashao;

ek dishi na rahe, sukhDun panme teo

bhanyo kamaye juj, ghanun abhanyo Dahyo nar;

prsang par adhar, bhanine ganwa upar

kute shastriyo pet, purani mojo mare;

puranino bahu khapp, shudrman jare tare

e rite be moorkh, wipr ne shoodr janaye;

dhare asalni reet, nawun te le nahin kane

walgi rahe chhe lok, juni watone jare;

kem dukhi na hoy, samo badlayo tare?

poorw lok agyan, thaya grantho te yogyaj;

prichchhak jan chhe haal, hawa granthoe yogyaj;

kari purwne warj, nawun rachawun anukul te;

toDi nakhi sahu bandh, chhuto lewi ghatti te

chhut bahu lewa kaj jarur bhanwani janun;

ek wagaranun shunya, bhanyawan narmad manun;

3

widyasambandhi paDti

kare na ko abhyas, purto tan man daine;

kaam jetlu lei, besi reh santoshe te

kare na ko abhyas, karkhanan kayam lawe?

wina hunar wepar, drawya te kyanthi aawe?

wina drawya te kem, shastrnan shodhan thaye?

wadhe ja widya kem, kem jigyasa wadhe?

wadhe pustako kem, thay widwano bhega;

batawta upay, whem par mari chheka?

wali bhanela kok, hoy te phulaye chhe,

bhuli pharaj nit teh, murkhne bhatkawe chhe

agyani ne andh, jann be sarkhan chale

jem dorwe anya, tem te ahitahin hale

ghano chheh de chatur, bhanyo nij, labhej joye;

paDe khaDman andh, bapDan jakhmi roye

paDe nahin wishwas, parantu karwo paDto;

apangDan shu kare, watman naDtan daD to

shher sherni pathe, gamne khai jaye;

gam khawaDe roj, nahin kani te man aane;

abhanya kerun dhann, bhanyo te lunti leto

jem bhamawe chhe eh, tem te manman lheto

manue shiksha deedh pakshpatej na nyaye;

sare wiprnan kaj, bija par sakhti thaye

kare mashkri khoob, bhanyo murakhni roje;

dhikkarine paDe, tutine te par phoje

abhanyo rahe gulam, bhanelane thai tabe;

jenaman nahin ram, jan te dhabba khaye

dhanmanne kaj, bhanyaye panth chalawya;

abhanya bhola jann, temne manaj aapya

#

bhag bijo ha premshaurya

(mara nawa gharna darwaja upar mein premshaurya e shabdo lakhawi teni niche gulabanun phool ne kalam kahDawyan chhe e uparthi mein e wishay upar lakhyun chhe [ ] e wishay taiyar karwaman mein taDanun rajasthan, pharabasni rasmala, Daphni marathani bakhar, elphinstan ne marshamananun hindustan wagere pustako ratdahaDo besine uparauparthi wanchyan hatan narmad)

(rolawrit)

nirgunne lahi sagun, smri shriramatna jay;

premshorya yash gaun, bhagaDi manmanthi bhay

ognissen tewis, kartak sood prtipad;

premshaurya sabras, lahun hoon ahin padepad

premshaurygun gaun, ahin tahin yash denara;

deshijanne kaj, dise je thanDagara

thanDa mola eh, dise bahu kayar bhikan;

mar khay bahu teh muki dai purawanun pan

tan man rogi jann, sanepate bakta bahu;

khoi desh ne dhann, ranDwa ganDu thai sahu

ghana ghathi ghayel thaya chho pura bhai;

haji karwun chhe juddh, whemni saman dhai

ghanun kahewun na jog, game tewa pan mhara;