પ્રાણિયા ગોરનો સોમલો પેલો પંડિત થઈને આવ્યો,

બાર વરસ કાશીમાં રહીને પદવી લાંબી લાવ્યો!

પ્રાણદત્ત–સુત સોમદત્ત હું ધર્મશાસ્ત્ર–માર્તંડ,

તર્કમણિ ને કાવ્યતીર્થ હું વેદમૂર્તિ અખંડ!

સંસ્કૃતમય ભાષા એ બોલે, અલંકાર–સમૃદ્ધ,

જાગ્યો એવું નહિ બોલે એ, બોલે ‘અહં પ્રબુદ્ધ!’

પાણીને કહે જલ, વાસણને પાત્ર, દૂધને દુગ્ધ,

ઘીને ઘૃત, સાકરને શર્કરા, સાંભળનારા મુગ્ધ!

માથે ચકરી પાઘડી મૂકે, ખભે રેશમી ખેસ,

ચાખડીઓ પગમાં, ને બંડી! એ પંડિતનો વેશ!

તમે ‘મજામાં’ બોલો તો પંડિતજી કહેશે ‘કુશલ’,

તમે કહો સાંબેલું તો પંડિતજી કહેશે ‘મુશલ!’

તમે કહો સાઇકલ તો પંડિત દ્વિચક્રી કહેવાના,

તમે કહો રેલ્વે તો પંડિત અગ્નિરથ કહેવાના!

આગબોટને અગ્નિપોત, ને ’પ્લેનને વાયુયાન,

સાહેબને ગૌરાંગ કહે, ઑફિસને કર્મસ્થાન!

એક સમે પંડિત જતા’તા ગામ, વાટમાં ભૂલ્યા,

કોઈ અભણ નારીના ઘરની સામે આવી પૂગ્યા!

થાક ભૂખ લાગ્યાં’તાં ભારે, તરસે જાતા પ્રાણ,

કહે બાઈને: ‘અત્ર પ્રાપ્ય છે અન્ન અને જલપાન?’

આંખો ફાડી બાઈ જોઈ રહી કોણ હશે આ પ્રાણી?

વેશ એનો માણસનો દેખું, બોલી નહિ વરતાણી!

તોયે કહે: હે ભાઈ અજાણ્યા, બેસ, જરી પી પાણી,

પંડિત કહે: ‘નહિ પાણી, જલ! –છે ભ્રષ્ટા તારી વાણી!’

બાઈ બીજું ના સમજી, સમજી ‘નહિ પાણી’ બે બોલ,

તે બોલી: ‘તો દૂધ પીઓ જરી નાખી સાકર ગોળ!’

પંડિત બોલ્યો: ‘નહિ દૂધ, રે દુગ્ઘ કહો! નહિ સાકર–

કહો શર્કરા!–દુગ્ધશર્કરા! અહો મધુરસ–આકર!’

‘નહિ દૂધ, નહિ સાકર!’ એટલું સમજી બાઈ બીચારી,

એને થયું: ‘આ બાપડાને કંઈ લાગુ પડી બીમારી!’

તે બોલી: ‘કંઈ દવા દારૂ જોઈએ તો કહેજો, ભાઈ,

ભૂતને યે ખંખેરી કાઢે એવો મારો જમાઈ!’

‘જમાઈ જમાઈ કિમ્ બોલો, નારી, જમાઈ નહિ, જમાતા!

સ્વયં શુદ્ધ અભિધાનહીન તે નહિ જ્ઞાતા, નહિ ત્રાતા!’

બાઈ સાંભળી ગુસ્સે થઈ ગઈ: ‘પીટ્યા, ગાળો દે છે?

‘જીવતાંજાગતા જમાઈને તું ‘જમાઈ નહિ’ એમ કહે છે?’

‘દોડજે એલા જમાઈ, પીટ્યો અપલખણો કોઈ આયો,

સમજ પડે નહિ એવી મૂઓ મોંમાં ગાળો લાયો!’

ડંગોરો લઈ જમાઈ દોડ્યો, પંડિતને માંડ્યો ધોવા!

ભૂલી શુદ્ધ ભાષા પંડીતે પ્રાકૃતમાં માંડ્યું રોવા!

‘મરી ગયો રે બાપલા, હુંને શું કરવાને મારો,

પ્રાણિયા ગોરનો સોમલો હું તો, ભઈલા, મને ઉગારો!’

‘પ્રાણિયા ગોરનો સોમલો, લ્યા, તું?’ પંડિત કહે: ‘હા, માડી!’

‘ગોર તો બાપડું ભલું આદમી, તું તો પૂરું અનાડી!’

‘મોં માં ગાળો ભરીને આયો, બામણ થઈને રોયા,

તારા જોવા બેશરમા મેં દુનિયામાં નહિ જોયા!’

પંડિત કહે: ‘મેં કાશી જઈને વિદ્યા-પ્રાપ્તિ કીધી,

તીર્થ-મણિ-માર્તંડ એવી તો ઉપાધિઓ કંઈ લીધી!’

‘પાછી દેવા માંડી ગળો!’ ખિજાઈ બોલી બાઈ,

‘માર વિના પડી ટેવ ટળે નહીં!’ બાઈનો કહે જમાઈ!

બાઈ–કહે: ‘તો માર, કરી દે ડાહ્યો, ઈનામ આપું,

દૂધ–સાકરનો શીરો કરી ખવડાવું કહું છું સાચું!’

સોમદત્ત કહે: ‘ઘણું થયું, બાઈ, હવે જવા દો ઘેર,

પાડ તમારો કદી ન ભૂલું, કરો એટલી મહેર!’

બાઈ નરમ થઈ, કિંતુ એનો જમાઈ આડો ફરિયો,

‘નહિ જાવા દઉં, શીરો મારો તેં તો ખોટો કરિયો!’

સોમદત્ત કહે: ‘વાંક ન મારો, ભણ્યો હું કાશીમંહિ,

ઊંચી જાતની બોલી શીખ્યો, તમે ન સમજો કંઈ!’

જમાઈ કહે: ‘તું ભણ્યો કાશીમાં તે શું ભણિયો કાંદા!

તારી બોલીમાં તો, બામણ, ખાટા દહીંના ફાંદા!’

‘જે બોલી હું ના સમજું તે કાં શાસ્તર, કાં ગાળો,

મને ગમે નહિ, સાચું કહું, માણસનો એવો ચાળો!

માટે બોલે તો સૌ સમજે એવું બોલજે, ભૈયા,

નહિ તો કોક દિ ભટકાઈ મરશે ક્યાંક તું, ગોરના છૈયા!’

‘સમજ્યો વાત તમારી, સમજ્યો મારી ક્યાં થઈ ભૂલ,

હવે કહો કરવાં શી પેરે ભૂખતરસને ડૂલ!’

હસી બાઈ કહે : ‘હવે તમે બહુ ડાહ્યું ડાહ્યું બોલ્યા,

દૂધ-સાકરનો શીરો ખાઈને જજો નિરાંતે, ભોળા!’

‘જમાઈ મારો આવશે સાથે, ઘેરે મૂકી દેશે,

ગભરાશો નહિ, ગોર બાપાને કશું નહિ એ કહેશે!’

અને પછી તો ગોરપુત્રને એવું ગમી તો ગયું,

સાંજે ઘેર જવા ચાલ્યો, ત્યાં આંખથી આંસુ ખર્યું!

ઘરમાં સૌએ નમી નમી કહે: કરજો અમને માફ!

દત્ત કહે : પ્રભુ સૌને આપો આવાં હૈયાં સાફ!

પંડિતપદના અહંકારમાં વિવેકને મેં ટાળ્યો,

આ ભોળાંએ માર્ગ ભૂલેલા મને માર્ગ પર વાળ્યો!

praniya gorno somlo pelo panDit thaine aawyo,

bar waras kashiman rahine padwi lambi lawyo!

prandatt–sut somdatt hun dharmshastr–martanD,

tarkamani ne kawytirth hun wedmurti akhanD!

sanskritmay bhasha e bole, alankar–samriddh,

jagyo ewun nahi bole e, bole ‘ahan prabuddh!’

panine kahe jal, wasanne patr, dudhne dugdh,

ghine ghrit, sakarne sharkara, sambhalnara mugdh!

mathe chakri paghDi muke, khabhe reshmi khes,

chakhDio pagman, ne banDi! e panDitno wesh!

tame ‘majaman’ bolo to panDitji kaheshe ‘kushal’,

tame kaho sambelun to panDitji kaheshe ‘mushal!’

tame kaho saikal to panDit dwichakri kahewana,

tame kaho relwe to panDit agnirath kahewana!

agbotne agnipot, ne ’plenne wayuyan,

sahebne gaurang kahe, auphisne karmasthan!

ek same panDit jata’ta gam, watman bhulya,

koi abhan narina gharni same aawi pugya!

thak bhookh lagyan’tan bhare, tarse jata pran,

kahe baineh ‘atr prapya chhe ann ane jalpan?’

ankho phaDi bai joi rahi kon hashe aa prani?

wesh eno manasno dekhun, boli nahi wartani!

toye kaheh he bhai ajanya, bes, jari pi pani,

panDit kaheh ‘nahi pani, jal! –chhe bhrashta tari wani!’

bai bijun na samji, samji ‘nahi pani’ be bol,

te bolih ‘to doodh pio jari nakhi sakar gol!’

panDit bolyoh ‘nahi doodh, re duggh kaho! nahi sakar–

kaho sharkara!–dugdhsharkra! aho madhuras–akar!’

‘nahi doodh, nahi sakar!’ etalun samji bai bichari,

ene thayunh ‘a bapDane kani lagu paDi bimari!’

te bolih ‘kani dawa daru joie to kahejo, bhai,

bhutne ye khankheri kaDhe ewo maro jamai!’

‘jamai jamai kim bolo, nari, jamai nahi, jamata!

swayan shuddh abhidhanhin te nahi gyata, nahi trata!’

bai sambhli gusse thai gaih ‘pitya, galo de chhe?

‘jiwtanjagta jamaine tun ‘jamai nahi’ em kahe chhe?’

‘doDje ela jamai, pityo apalakhno koi aayo,

samaj paDe nahi ewi muo monman galo layo!’

Dangoro lai jamai doDyo, panDitne manDyo dhowa!

bhuli shuddh bhasha panDite prakritman manDyun rowa!

‘mari gayo re bapla, hunne shun karwane maro,

praniya gorno somlo hun to, bhaila, mane ugaro!’

‘praniya gorno somlo, lya, tun?’ panDit kaheh ‘ha, maDi!’

‘gor to bapaDun bhalun adami, tun to purun anaDi!’

‘mon man galo bharine aayo, baman thaine roya,

tara jowa besharma mein duniyaman nahi joya!’

panDit kaheh ‘men kashi jaine widya prapti kidhi,

teerth mani martanD ewi to upadhio kani lidhi!’

‘pachhi dewa manDi galo!’ khijai boli bai,

‘mar wina paDi tew tale nahin!’ baino kahe jamai!

bai–kaheh ‘to mar, kari de Dahyo, inam apun,

dudh–sakarno shiro kari khawDawun kahun chhun sachun!’

somdatt kaheh ‘ghanun thayun, bai, hwe jawa do gher,

paD tamaro kadi na bhulun, karo etli maher!’

bai naram thai, kintu eno jamai aaDo phariyo,

‘nahi jawa daun, shiro maro ten to khoto kariyo!’

somdatt kaheh ‘wank na maro, bhanyo hun kashimanhi,

unchi jatni boli shikhyo, tame na samjo kani!’

jamai kaheh ‘tun bhanyo kashiman te shun bhaniyo kanda!

tari boliman to, baman, khata dahinna phanda!’

‘je boli hun na samajun te kan shastar, kan galo,

mane game nahi, sachun kahun, manasno ewo chalo!

mate bole to sau samje ewun bolje, bhaiya,

nahi to kok di bhatkai marshe kyank tun, gorna chhaiya!’

‘samajyo wat tamari, samajyo mari kyan thai bhool,

hwe kaho karwan shi pere bhukhatarasne Dool!’

hasi bai kahe ha ‘hwe tame bahu Dahyun Dahyun bolya,

doodh sakarno shiro khaine jajo nirante, bhola!’

‘jamai maro awshe sathe, ghere muki deshe,

gabhrasho nahi, gor bapane kashun nahi e kaheshe!’

ane pachhi to gorputrne ewun gami to gayun,

sanje gher jawa chalyo, tyan ankhthi aansu kharyun!

gharman saue nami nami kaheh karjo amne maph!

datt kahe ha prabhu saune aapo awan haiyan saph!

panDitapadna ahankarman wiwekne mein talyo,

a bholane marg bhulela mane marg par walyo!

praniya gorno somlo pelo panDit thaine aawyo,

bar waras kashiman rahine padwi lambi lawyo!

prandatt–sut somdatt hun dharmshastr–martanD,

tarkamani ne kawytirth hun wedmurti akhanD!

sanskritmay bhasha e bole, alankar–samriddh,

jagyo ewun nahi bole e, bole ‘ahan prabuddh!’

panine kahe jal, wasanne patr, dudhne dugdh,

ghine ghrit, sakarne sharkara, sambhalnara mugdh!

mathe chakri paghDi muke, khabhe reshmi khes,

chakhDio pagman, ne banDi! e panDitno wesh!

tame ‘majaman’ bolo to panDitji kaheshe ‘kushal’,

tame kaho sambelun to panDitji kaheshe ‘mushal!’

tame kaho saikal to panDit dwichakri kahewana,

tame kaho relwe to panDit agnirath kahewana!

agbotne agnipot, ne ’plenne wayuyan,

sahebne gaurang kahe, auphisne karmasthan!

ek same panDit jata’ta gam, watman bhulya,

koi abhan narina gharni same aawi pugya!

thak bhookh lagyan’tan bhare, tarse jata pran,

kahe baineh ‘atr prapya chhe ann ane jalpan?’

ankho phaDi bai joi rahi kon hashe aa prani?

wesh eno manasno dekhun, boli nahi wartani!

toye kaheh he bhai ajanya, bes, jari pi pani,

panDit kaheh ‘nahi pani, jal! –chhe bhrashta tari wani!’

bai bijun na samji, samji ‘nahi pani’ be bol,

te bolih ‘to doodh pio jari nakhi sakar gol!’

panDit bolyoh ‘nahi doodh, re duggh kaho! nahi sakar–

kaho sharkara!–dugdhsharkra! aho madhuras–akar!’

‘nahi doodh, nahi sakar!’ etalun samji bai bichari,

ene thayunh ‘a bapDane kani lagu paDi bimari!’

te bolih ‘kani dawa daru joie to kahejo, bhai,

bhutne ye khankheri kaDhe ewo maro jamai!’

‘jamai jamai kim bolo, nari, jamai nahi, jamata!

swayan shuddh abhidhanhin te nahi gyata, nahi trata!’

bai sambhli gusse thai gaih ‘pitya, galo de chhe?

‘jiwtanjagta jamaine tun ‘jamai nahi’ em kahe chhe?’

‘doDje ela jamai, pityo apalakhno koi aayo,

samaj paDe nahi ewi muo monman galo layo!’

Dangoro lai jamai doDyo, panDitne manDyo dhowa!

bhuli shuddh bhasha panDite prakritman manDyun rowa!

‘mari gayo re bapla, hunne shun karwane maro,

praniya gorno somlo hun to, bhaila, mane ugaro!’

‘praniya gorno somlo, lya, tun?’ panDit kaheh ‘ha, maDi!’

‘gor to bapaDun bhalun adami, tun to purun anaDi!’

‘mon man galo bharine aayo, baman thaine roya,

tara jowa besharma mein duniyaman nahi joya!’

panDit kaheh ‘men kashi jaine widya prapti kidhi,

teerth mani martanD ewi to upadhio kani lidhi!’

‘pachhi dewa manDi galo!’ khijai boli bai,

‘mar wina paDi tew tale nahin!’ baino kahe jamai!

bai–kaheh ‘to mar, kari de Dahyo, inam apun,

dudh–sakarno shiro kari khawDawun kahun chhun sachun!’

somdatt kaheh ‘ghanun thayun, bai, hwe jawa do gher,

paD tamaro kadi na bhulun, karo etli maher!’

bai naram thai, kintu eno jamai aaDo phariyo,

‘nahi jawa daun, shiro maro ten to khoto kariyo!’

somdatt kaheh ‘wank na maro, bhanyo hun kashimanhi,

unchi jatni boli shikhyo, tame na samjo kani!’

jamai kaheh ‘tun bhanyo kashiman te shun bhaniyo kanda!

tari boliman to, baman, khata dahinna phanda!’

‘je boli hun na samajun te kan shastar, kan galo,

mane game nahi, sachun kahun, manasno ewo chalo!

mate bole to sau samje ewun bolje, bhaiya,

nahi to kok di bhatkai marshe kyank tun, gorna chhaiya!’

‘samajyo wat tamari, samajyo mari kyan thai bhool,

hwe kaho karwan shi pere bhukhatarasne Dool!’

hasi bai kahe ha ‘hwe tame bahu Dahyun Dahyun bolya,

doodh sakarno shiro khaine jajo nirante, bhola!’

‘jamai maro awshe sathe, ghere muki deshe,

gabhrasho nahi, gor bapane kashun nahi e kaheshe!’

ane pachhi to gorputrne ewun gami to gayun,

sanje gher jawa chalyo, tyan ankhthi aansu kharyun!

gharman saue nami nami kaheh karjo amne maph!

datt kahe ha prabhu saune aapo awan haiyan saph!

panDitapadna ahankarman wiwekne mein talyo,

a bholane marg bhulela mane marg par walyo!