ઊગતા સૂર્યની સામે આવે છે મૃગ દોડતો.
ઊતરે બાગમાં હાવાં ફલંગે ગઢ કૂદતો. ૧
વીણા તણો નાદ તહીં સુણાય,
આનંદલ્હેરે અનિલો ભરાય;
ઝૂલે ફુલો એ કંઈ તાલમાં ત્યાં,
વસંતલીલા સ્વર બેવડી રહ્યા. ર
ભીતિ કશી એ મૃગને દિસે ના,
પિછાન જૂની સ્થલની નકી આ;
નમાવી શૃંગો ચળ પીઠમાં કરે,
યથેચ્છ પર્ણો તરુનાં જરા ચરે. ૩
ઊડી રહ્યો છે જલનો ફુવારો,
હોજે તરે રંગીન માછલીઓ;
ત્યાં કાન માંડી મૃગ તે ઢળે છે,
જરા નમીને જલ એ પીએ છે. ૪
પાસેથી ત્યાં તો સ્વર દિવ્ય આવ્યા,
વાયુ તણી લ્હેર મહીં ગૂંથાયા,
કૂદી ઉમંગે ચમકાવી કર્યો,
સ્વરો ભણી એ મૃગ દોડતો ગયો. પ
હીંચકે ખાટમાં બેઠી કુંજમાં દિવ્ય સુંદરી,
બીનની મીંડ મીઠીમાં એ છે છેક ગળી ગઈ. ૬
દિસે અંગો નાનાં હૃદયમય કે તાનમય શાં,
લતા શા ડોલે છે કટિ ઉપરના સૌ અવયવો;
અહા! કાળા ઝુલે કમર પર એ વાળ સઘળા,
દિસે તારા જેવાં ચકચકિત શાં સ્નિગ્ધ નયનો. ૭
મળી છે શું આંહી જગત પરની સૌ મધુરતા,
અહીં વેળાનું ના કરવત ઘસાતું નકી હશે;
ગ્રહો, તારા, ભાનુ, જરૂર ક્ષણ આંહીં અટકતા,
સ્વરોની દેવીનાં નમી નમી અહીં દર્શન કરે! ૮
દૂરથી આવતો દોડી વ્હાલો એ મૃગ જોઈને,
કન્યા તે હસ્ત લંબાવી હેતથી આવકાર દે. ૯
આનંદભીનાં નયને નિહાળી,
પંપાળતી તે મૃગને કરેથી;
દાસત્વ મીઠું મૃગમાં દિસે છે,
પ્રેમાળ ભીનાં નયને વસે છે. ૧૦
પછી વીણાતારો મધુર સ્વર દૈવી જગવતા,
હવામાં નાચંતી સ્વરથી કંઈ મૂર્તિ ખડી કરે;
જડી જાણે રાખે નયન મૃદુ કન્યા ભૃગ પરે,
અને એ ચ્હેરામાં નવીન કંઈ ભાવો પલટતા. ૧૧
મૃગેયે ભાસે છે વશ થઈ જતો કે ગળી જતો,
જરા ડોલે શૃંગો વળી અરધ મીંચ્યાં નયન છે;
નિસાસા લેતો એ મૃગ હૃદય જાણે ઠલવતો,
અને કન્યાશિરે રસમય અભિષેક કરતો. ૧ર
અહો ! ક્યારે ક્યારે થનનથન નાચી કુદી રહે
વળી એ કન્યાના ઘડીક પદ ચાટે જીભ વડે;
ફરે વીણા તેવાં હૃદય, નયનો, અંગ ફરતાં,
દિસે બંને આત્મા અનુભવી રહ્યા એકમયતા. ૧૩
પ્રભાતકાલે મૃગ આમ આવતો,
વીણા સુણીને વનમાં ફરી જતો;
સ્વરો ન મીઠા મૃગ વિણ ઊઠતા,
સુખી થતી ના મૃગ વિણ કન્યકા. ૧૪
લગની કો લગાડે છે ઉરોની રસ-એકતા;
પશુ આ, માનવી આ, એ કાંઈ ભેદ ન પ્રેમને. ૧પ
દિનો કૈં આનંદે રસભર ગયા આમ વહતા,
સદા રહેતાં ધૂને મધુર સ્વરની આમ દિલ આ;
પ્રભાતે કોઈ એ પથિક ગઢ પાસે અટકતો,
ચડી સુણી વીણા નિજ પથ જતો આશિષ દઈ. ૧૬
***
તહીં ઊગ્યો છે હજુ અર્ધ ભાનુ,
નવીન રંગે નભ છે ભરેલું;
શુકો ઊડે ગીત હજાર ગાઈ,
સહુ સ્થલે છે ભરપૂર શાન્તિ. ૧૭
ઉદાસ શાન્ત સ્વર બીન છેડે,
ઉદાર ભાવો મૃગનેત્ર રેડે;
મચી રહી આર્દ્ર સ્વરોની હેલી,
મહાન આનન્દની રેલ રેલી. ૧૮
અરરર સુસવાટો થાય ત્યાં બાગમાં કૈં,
અરર! મૃગ બિચારો ઊછળીને પડે છે!
થર થર થર ધ્રૂજે કન્યકા ત્રાસ પામી,
શિથિલ કર થતાં એ બીન તૂટે પડીને. ૧૯
મૃગહૃદય મહીં છે તીર લાગ્યો, અરેરે!
ખળખળ ઢળતું, હા! રક્ત ભૂમિ પરે એ;
નયનજલ વતી એ કન્યકા ઘા ધુએ, ને
મૃગ તડફડ થાતો હાંફતો શ્વાસ લે છે. ર૦
મિંચાઈ એ જાતાં નયન દરદે બે ક્ષણ, અને
ઘડી કન્યા સામે રુદનમય એ શાં નિરખતાં!
અરે! છેલ્લે યાચે નિજ પ્રિય કને એક નઝરે,
વદે છે કૈં આવું નયન મૃદુ ચોંટી રહી હવે: ર૧
‘કરીને શીર્ષનું તુમ્બું, નેત્રની નખલી કરી,
બજાવી લે, બજાવી લે, તારું બીન હજી હજી!
કૃપા હોજો, દયા હોજો, પ્રભુની બીનની પરે
અનુકૂલ સ્વરો મીઠા હજો આ તુજ હસ્તને! રર
કન્યા બિચારી દુ:ખણી થઈને,
એ શીર્ષ ખોળે મૂકતી રડે છે;
ત્યાં પાછળથી નર કોઈ આવે,
વાત્સલ્યભાવે વદતો જણાયે; ર૩
‘અયિ પુત્રિ! શિકારી તો પાપી છે તુજ આ પિતા;
ભૂલી જા એ, બજાવી લે તારું બીન હવે જરા! ર૪
હૃદય સ્થિર નથી એ કન્યકા બાપડીનું
નજર નવ કરે તે, કોણ આવ્યું ન આવ્યું;
પણ દૃઢ થઈ અન્તે અશ્રુમાં તે ગળન્તી,
દરદમય છતાં એ કાંઈ મીઠું લવે છે: રપ
‘તુમ્બું તૂટી પડ્યું, અરે! જિગરના ચીરા થયા છે. પિતા!
રે! આ સાંભળનાર ના જગતમાં, એવું થયું છે પિતા!
વીણા બન્ધ થયું, સ્વરો ઊડી ગયા, ખારી બની ઝિન્દગી;
સાથી ના જગમાં રહ્યો! પ્રભુ તણી આશિષ એવી મળી! ર૬
મૃત્યુને વશ આ કલા થઈ ગઈ! હુંયે બની મૃત્યુની;
આ સંસાર અસાર છે; અહહહા! એ શીખ આજે મળી;
વ્હાલાં, હાય, અરે અરે! જગતમાં વ્હાલાં ઉરો ચીરતાં!
ભૂલોની જ પરંપરા જગત આ, એવું દિસે છે, પિતા! ર૭
ક્યાં શ્રદ્ધા! અહ! પ્રેમ ક્યાં? જગત આ આખું અકસ્માતનું,
જે પ્યાલું મૃગને મળ્યું મરણનું તે હુંય માગું, પ્રભુ!
જોઈ બે ઘડી આ લઉં મૃગ અને વીણા તૂટેલું, પિતા!
એ નિર્માણ અનન્તના જલ મહીં ડૂબે પછી હું, પિતા!’ ર૮
***
દિનો કૈ કન્યાના દરદમય, ઓહો! વહી ગયા,
ફર્યાં છે એ ગાત્રો, મુખ પણ ફર્યું છેક જ, અરે!
હવે જો કોઈ એ પથિક ગઢ પાસે અટકતો,
શિલા ત્યાં આ વાંચી કંઈક દુઃખમાં તે ડૂબી જતો: ર૯
‘કલા છે ભોજ્ય મીઠી તે ભોક્તા વિણ કલા નહીં;
કલાવાન કલા સાથે ભોક્તા વિણ મળે નહીં!’ ૩૦
ugta suryni same aawe chhe mrig doDto
utre bagman hawan phalange gaDh kudto 1
wina tano nad tahin sunay,
anandalhere anilo bharay;
jhule phulo e kani talman tyan,
wasantlila swar bewDi rahya ra
bhiti kashi e mrigne dise na,
pichhan juni sthalni nki aa;
namawi shringo chal pithman kare,
yathechchh parno tarunan jara chare 3
uDi rahyo chhe jalno phuwaro,
hoje tare rangin machhlio;
tyan kan manDi mrig te Dhale chhe,
jara namine jal e piye chhe 4
pasethi tyan to swar diwya aawya,
wayu tani lher mahin gunthaya,
kudi umange chamkawi karyo,
swro bhani e mrig doDto gayo pa
hinchke khatman bethi kunjman diwya sundri,
binni meenD mithiman e chhe chhek gali gai 6
dise ango nanan hridaymay ke tanmay shan,
lata sha Dole chhe kati uparna sau awaywo;
aha! kala jhule kamar par e wal saghla,
dise tara jewan chakachkit shan snigdh nayno 7
mali chhe shun aanhi jagat parni sau madhurta,
ahin welanun na karwat ghasatun nki hashe;
grho, tara, bhanu, jarur kshan anhin atakta,
swroni dewinan nami nami ahin darshan kare! 8
durthi aawto doDi whalo e mrig joine,
kanya te hast lambawi hetthi awkar de 9
anandbhinan nayne nihali,
pampalti te mrigne karethi;
dasatw mithun mrigman dise chhe,
premal bhinan nayne wase chhe 10
pachhi winataro madhur swar daiwi jagawta,
hawaman nachanti swarthi kani murti khaDi kare;
jaDi jane rakhe nayan mridu kanya bhrig pare,
ane e chheraman nawin kani bhawo palatta 11
mrigeye bhase chhe wash thai jato ke gali jato,
jara Dole shringo wali aradh minchyan nayan chhe;
nisasa leto e mrig hriday jane thalawto,
ane kanyashire rasmay abhishek karto 1ra
aho ! kyare kyare thananthan nachi kudi rahe
wali e kanyana ghaDik pad chate jeebh waDe;
phare wina tewan hriday, nayno, ang phartan,
dise banne aatma anubhwi rahya ekamayta 13
prbhatkale mrig aam aawto,
wina sunine wanman phari jato;
swro na mitha mrig win uthta,
sukhi thati na mrig win kanyaka 14
lagni ko lagaDe chhe uroni ras ekta;
pashu aa, manawi aa, e kani bhed na premne 1pa
dino kain anande rasbhar gaya aam wahta,
sada rahetan dhune madhur swarni aam dil aa;
prbhate koi e pathik gaDh pase atakto,
chaDi suni wina nij path jato ashish dai 16
***
tahin ugyo chhe haju ardh bhanu,
nawin range nabh chhe bharelun;
shuko uDe geet hajar gai,
sahu sthle chhe bharpur shanti 17
udas shant swar been chheDe,
udar bhawo mrignetr reDe;
machi rahi aardr swroni heli,
mahan anandni rel reli 18
arrar suswato thay tyan bagman kain,
arar! mrig bicharo uchhline paDe chhe!
thar thar thar dhruje kanyaka tras pami,
shithil kar thatan e been tute paDine 19
mrigahriday mahin chhe teer lagyo, arere!
khalkhal Dhalatun, ha! rakt bhumi pare e;
nayanjal wati e kanyaka gha dhue, ne
mrig taDphaD thato hamphto shwas le chhe ra0
minchai e jatan nayan darde be kshan, ane
ghaDi kanya same rudanmay e shan nirakhtan!
are! chhelle yache nij priy kane ek najhre,
wade chhe kain awun nayan mridu chonti rahi haweh ra1
‘karine shirshanun tumbun, netrni nakhli kari,
bajawi le, bajawi le, tarun been haji haji!
kripa hojo, daya hojo, prabhuni binni pare
anukul swro mitha hajo aa tuj hastne! rar
kanya bichari duhakhni thaine,
e sheersh khole mukti raDe chhe;
tyan pachhalthi nar koi aawe,
watsalybhawe wadto janaye; ra3
‘ayi putri! shikari to papi chhe tuj aa pita;
bhuli ja e, bajawi le tarun been hwe jara! ra4
hriday sthir nathi e kanyaka bapDinun
najar naw kare te, kon awyun na awyun;
pan driDh thai ante ashruman te galanti,
daradmay chhatan e kani mithun lawe chheh rap
‘tumbun tuti paDyun, are! jigarna chira thaya chhe pita!
re! aa sambhalnar na jagatman, ewun thayun chhe pita!
wina bandh thayun, swro uDi gaya, khari bani jhindgi;
sathi na jagman rahyo! prabhu tani ashish ewi mali! ra6
mrityune wash aa kala thai gai! hunye bani mrityuni;
a sansar asar chhe; ahahha! e sheekh aaje mali;
whalan, hay, are are! jagatman whalan uro chirtan!
bhuloni ja parampara jagat aa, ewun dise chhe, pita! ra7
kyan shraddha! ah! prem kyan? jagat aa akhun akasmatanun,
je pyalun mrigne malyun marananun te hunya magun, prabhu!
joi be ghaDi aa laun mrig ane wina tutelun, pita!
e nirman anantna jal mahin Dube pachhi hun, pita!’ ra8
***
dino kai kanyana daradmay, oho! wahi gaya,
pharyan chhe e gatro, mukh pan pharyun chhek ja, are!
hwe jo koi e pathik gaDh pase atakto,
shila tyan aa wanchi kanik dukhaman te Dubi jatoh ra9
‘kala chhe bhojya mithi te bhokta win kala nahin;
kalawan kala sathe bhokta win male nahin!’ 30
ugta suryni same aawe chhe mrig doDto
utre bagman hawan phalange gaDh kudto 1
wina tano nad tahin sunay,
anandalhere anilo bharay;
jhule phulo e kani talman tyan,
wasantlila swar bewDi rahya ra
bhiti kashi e mrigne dise na,
pichhan juni sthalni nki aa;
namawi shringo chal pithman kare,
yathechchh parno tarunan jara chare 3
uDi rahyo chhe jalno phuwaro,
hoje tare rangin machhlio;
tyan kan manDi mrig te Dhale chhe,
jara namine jal e piye chhe 4
pasethi tyan to swar diwya aawya,
wayu tani lher mahin gunthaya,
kudi umange chamkawi karyo,
swro bhani e mrig doDto gayo pa
hinchke khatman bethi kunjman diwya sundri,
binni meenD mithiman e chhe chhek gali gai 6
dise ango nanan hridaymay ke tanmay shan,
lata sha Dole chhe kati uparna sau awaywo;
aha! kala jhule kamar par e wal saghla,
dise tara jewan chakachkit shan snigdh nayno 7
mali chhe shun aanhi jagat parni sau madhurta,
ahin welanun na karwat ghasatun nki hashe;
grho, tara, bhanu, jarur kshan anhin atakta,
swroni dewinan nami nami ahin darshan kare! 8
durthi aawto doDi whalo e mrig joine,
kanya te hast lambawi hetthi awkar de 9
anandbhinan nayne nihali,
pampalti te mrigne karethi;
dasatw mithun mrigman dise chhe,
premal bhinan nayne wase chhe 10
pachhi winataro madhur swar daiwi jagawta,
hawaman nachanti swarthi kani murti khaDi kare;
jaDi jane rakhe nayan mridu kanya bhrig pare,
ane e chheraman nawin kani bhawo palatta 11
mrigeye bhase chhe wash thai jato ke gali jato,
jara Dole shringo wali aradh minchyan nayan chhe;
nisasa leto e mrig hriday jane thalawto,
ane kanyashire rasmay abhishek karto 1ra
aho ! kyare kyare thananthan nachi kudi rahe
wali e kanyana ghaDik pad chate jeebh waDe;
phare wina tewan hriday, nayno, ang phartan,
dise banne aatma anubhwi rahya ekamayta 13
prbhatkale mrig aam aawto,
wina sunine wanman phari jato;
swro na mitha mrig win uthta,
sukhi thati na mrig win kanyaka 14
lagni ko lagaDe chhe uroni ras ekta;
pashu aa, manawi aa, e kani bhed na premne 1pa
dino kain anande rasbhar gaya aam wahta,
sada rahetan dhune madhur swarni aam dil aa;
prbhate koi e pathik gaDh pase atakto,
chaDi suni wina nij path jato ashish dai 16
***
tahin ugyo chhe haju ardh bhanu,
nawin range nabh chhe bharelun;
shuko uDe geet hajar gai,
sahu sthle chhe bharpur shanti 17
udas shant swar been chheDe,
udar bhawo mrignetr reDe;
machi rahi aardr swroni heli,
mahan anandni rel reli 18
arrar suswato thay tyan bagman kain,
arar! mrig bicharo uchhline paDe chhe!
thar thar thar dhruje kanyaka tras pami,
shithil kar thatan e been tute paDine 19
mrigahriday mahin chhe teer lagyo, arere!
khalkhal Dhalatun, ha! rakt bhumi pare e;
nayanjal wati e kanyaka gha dhue, ne
mrig taDphaD thato hamphto shwas le chhe ra0
minchai e jatan nayan darde be kshan, ane
ghaDi kanya same rudanmay e shan nirakhtan!
are! chhelle yache nij priy kane ek najhre,
wade chhe kain awun nayan mridu chonti rahi haweh ra1
‘karine shirshanun tumbun, netrni nakhli kari,
bajawi le, bajawi le, tarun been haji haji!
kripa hojo, daya hojo, prabhuni binni pare
anukul swro mitha hajo aa tuj hastne! rar
kanya bichari duhakhni thaine,
e sheersh khole mukti raDe chhe;
tyan pachhalthi nar koi aawe,
watsalybhawe wadto janaye; ra3
‘ayi putri! shikari to papi chhe tuj aa pita;
bhuli ja e, bajawi le tarun been hwe jara! ra4
hriday sthir nathi e kanyaka bapDinun
najar naw kare te, kon awyun na awyun;
pan driDh thai ante ashruman te galanti,
daradmay chhatan e kani mithun lawe chheh rap
‘tumbun tuti paDyun, are! jigarna chira thaya chhe pita!
re! aa sambhalnar na jagatman, ewun thayun chhe pita!
wina bandh thayun, swro uDi gaya, khari bani jhindgi;
sathi na jagman rahyo! prabhu tani ashish ewi mali! ra6
mrityune wash aa kala thai gai! hunye bani mrityuni;
a sansar asar chhe; ahahha! e sheekh aaje mali;
whalan, hay, are are! jagatman whalan uro chirtan!
bhuloni ja parampara jagat aa, ewun dise chhe, pita! ra7
kyan shraddha! ah! prem kyan? jagat aa akhun akasmatanun,
je pyalun mrigne malyun marananun te hunya magun, prabhu!
joi be ghaDi aa laun mrig ane wina tutelun, pita!
e nirman anantna jal mahin Dube pachhi hun, pita!’ ra8
***
dino kai kanyana daradmay, oho! wahi gaya,
pharyan chhe e gatro, mukh pan pharyun chhek ja, are!
hwe jo koi e pathik gaDh pase atakto,
shila tyan aa wanchi kanik dukhaman te Dubi jatoh ra9
‘kala chhe bhojya mithi te bhokta win kala nahin;
kalawan kala sathe bhokta win male nahin!’ 30
સ્રોત
- પુસ્તક : કલાપીનો કાવ્યકલાપ (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 118)
- સંપાદક : અનંતરાય રાવળ
- પ્રકાશક : ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય
- વર્ષ : 2011
- આવૃત્તિ : પુનર્મુદ્રણ