પ્રસરી રહી ચોપાસ શાખાઓ શૈલરાજની :
ન જણાય, જશે કેવી સંધ્યા એ મધ્ય આજની!
સરિતનાં જલ કૃષ્ણ જરા થયાં,
કિરણ સૂર્ય તણાં શિખરે ગયાં;
સભય નાથ પ્રિયા હૃદયે ધરે,
વિરહ સંભવ આકુલતા કરે!
ઝાંખાં ભૂરાં ગિરિ ઉપરનાં એકથી એક શૃંગ,
વર્ષાકાલે જલધિજલના હોય જાણે તરંગ!
પાસે સામે તમ પ્રસરતાં એક ઉદ્ગ્રીવ જોય,
ભીરુ શ્યામા પણ નયનમાં આવતું અશ્રુ લ્હોય.
વિહગયુગ્મ કિશોર રસજ્ઞ એ,
રસ મહીં જ પરસ્પર મગ્ન એ,
નિભૃત અત્ર અહર્નિશ આવતું,
રમણ આચરવા મન ભાવતું!
ઊંચે બેસી રવિઉદયને જેહ સાથે વિલોકે,
ઘેલાં જેવાં ક્ષણ સ્મૃતિ થતાં જે દીસે હર્ષશોકે;
ઘાટાં ભીનાં વિટપ પર એ ત્યાં નિહાળે સુવર્ણ,
માણિક્યોથી ગ્રથિત સરખાં રમ્ય જ્યાં થાય પર્ણ.
હરિત નીલ સુદૂર વનસ્થલી─
પર મળી સુકુમાર મૃગો રમે;
ઉપવનો તણી સંવૃત્ત આવલી─
મહીં જવા પ્રણયી તરુણો ભમે!
નાનાં નાનાં ક્યહીં શુચિ સરો, કચ્છ ઉત્તાન રમ્ય,
સ્નેહે જોવા થકી ઊપજતી ભાવના કૈં અગમ્ય!
આઘું આઘું મુદિત રવનું ચિત્ર સંગીત થાય,
શાનો ક્યાંથી કંઈ નીસરતો મિષ્ટ આમોદ વાય!
અસર સુંદર અદ્ભુત રંગની,
સકલ સૃષ્ટિ નવીન ખરે બની;
રવિમરીચિ બધે હિમને હરે
ગહનમાં તદનંતર ઊતરે.
શાખાઓમાં તરુવર તણી ચક્રવાકી છુપાતી,
શોધી કાઢે દયિત નયનો, જોઈને હ્રષ્ટ થાતી;
ચંચૂ ચંચૂ મહિં લઈ પછી પક્ષને પક્ષમાં લે,
ક્રીડા એવી કંઈ કંઈ કરે મૌગ્ધ્યમાં દંપતી તે.
સુયુત બે ચરણો થકી ઊડતાં,
પવનથી પડતાં, કંઈ બૂડતાં;
વિમુખ એકલી ન્હાતી પ્રિયા-શિરે,
પતિ જઈ અભિષેક કદી કરે!
કાંઠે બેસી નઝર કરતાં આત્મછાયા જણાય,
બીજાની ત્યાં પ્રતિકૃતિ ભણી એક દૃષ્ટિ તણાય.
પૂરાં અંગો નહિ કંઈ દીસે, પ્રેમ તો તોય વાધે,
જોતાં જોતાં મુખ અવરનું ગાઢ આશ્લેષ સાધે!
પ્રણયની પણ તૃપ્તિ થતી નથી :
પ્રણયની અભિલાષ જતી નથી :
સમયનું લવ ભાન રહે નહીં :
અવધિ અંકુશ સ્નેહ સહે નહીં!
હાવાં રક્ત દ્યુતિ ઊડી જતાં થાય વૃક્ષો સરોષ,
હાવાં થંડી મૃદુ વહનથી સૂચવે છે પ્રદોષ;
આકાશે જ્યાં હતી વિચરતી દેવતાઓ ત્યહીંથી,
જાગ્યાં પ્રેમી વિરલ સુખની મોહનિદ્રા મહીંથી.
વિરહ સંભવને વીસર્યાં હતાં,
બની નિરંકુશ બેય ફર્યાં હતાં;
જવનિકા ત્રુટતાં સ્મૃતિનાશની,
નિકટ મૂર્તિ ઊભી વિધિપાશની!
અનુભવે, ન છતાં, ક્ષણ એક તે,
વિવિશ, મૂઢ, નિરાશ જ છેક તે;
સહુ થનાર ક્રમે નજરે વહ્યું,
રુદન અંતરમાં ઊછળી રહ્યું!
અંધારાનાં પ્રલયજલથી યામિની પૂર્ણ ઘોર,
સ્વેચ્છાના વા કુટિલ કૃતિના મંદ્ર અવ્યક્ત શોર,
ઊંડાણોમાં પડી સૂઈ જતો નિષ્ઠુરપ્રાણ કાલ;
આભાસોથી થતું યુગલ ઉન્મત્ત એ સ્નેહબાલ!
થઈ તથાપિ વિમુક્ત પ્રયાસથી,
લઈ વિદાય નદીતટ પાસથી;
મિથુન એહ ચડે અવકાશમાં,
સ્થિતિ કરે દિનતેજ સકાશમાં.
અવર કાંઈ હવે નથી દેખતાં:
અવર કાંઈ હવે નથી લેખતાં:
ચપલ, આખરની, ક્ષણ એ છતાં,
ઉભય જીવન એક થતાં દીસે!
ધીમે ધીમે ગતિ કરી જતો પશ્ચિમે સૂર્ય જેમ,
ઊડી બંને ગ્રહણ કરતાં ઉન્નત સ્થાન તેમ;
દૃષ્ટિ પ્રેરે વિતત ગગને, કાંતિ કૈં ના જણાય,
આછી આછી રસરહિત ત્યાં વાદળીઓ તણાય.
ઉદધિને રવિબિંબ હવે અડે,
અતિ સમુચ્છ્રિત તેય હવે ચડે,
ક્ષણ લગી પરિરંભ કરી રહે,
હૃદય કંપિત સાથ ધરી રહે!
રોમે રોમે વિરહભયની વેદનાથી બળે છે,
છૂટી છૂટી, સહન ન થતાં, મત્ત પાછાં મળે છે;
વેળા થાતાં વિધિદમનની ગાત્ર ખંચાય સામાં,
પ્રેમી બંને ધૃતિ અતિ છતાં થાય સંમૂઢ આમાં.
ટળવળે નીરખી રચના વને,
તરફડે સમજી રચનારને:
શ્વસન દુ:ખિત છેવટ સારતી,
પ્રિયતમા વચ આમ ઉચારતી:─
`પાષાણોમાં નહિ નહિ હવે આપણે, નાથ! ર્હેવું :
શાને આવું, નહિં નહિં જ, રે! આપણે, નાથ! સ્હેવું!
ચાલો એવા સ્થલ મહિં, વસે સૂર્ય જેમાં સદૈવ,
આનાથી કૈં અધિક હૃદયે આર્દ્ર જ્યાં હોય દૈવ?'
પ્રવદતાં અટકી ગઈ એ અહીં,
અધિક ધીરજ ધારી શકી નહીં;
થઈ નિરાશ હવે લલના રુવે,
મૃદુલ પિચ્છ થકી પ્રિય તે લ્હુવે!
પણ હજી દિન શેષ રહ્યો જરા,
નજર ફેરવી જોઈ બધી ધરા;
પ્રણયવીર લહી સ્થિરતા કહે,
અગર જો રુજ અંતરમાં સહે :—
હા! શબ્દો આ સરલ સરખા, મર્મને તીવ્ર ભેદે,
ગર્ભાત્માને સ્ફુરિત કરતા ધૈર્યને છેક છેદે;
`લાંબા છે જ્યાં દિન, પ્રિય સખી! રાત્રિયે દીર્ઘ તેવી,
આ ઐશ્વર્યે પ્રણયસુખની, હાય! આશા જ કેવી!
‘અવર કાંઈ ઉપાય હવે નથી:
વિરહ, જીવન, સંહરીએ મથી:
ગહનમાં પડીએ દિન દેખતાં:
નયન મીંચી કરી દઈ એકતા!'
પાછું જોતાં દ્વિજયુગલને અન્યથા થાય ભાસ,
ઊંડું ઊંડું દિનકર સમું કૈંક દેખાય હાસ;
`આહા! આહા! અવર દુનિયા! ધન્ય!' એ બોલતામાં,
નીચે નીચે ઊતરી પડતું વેગથી દંપતી ત્યાં!
અધિક એહ પ્રકાશ થતો જતો,
જવ જનાર તણો વધતો જતો;
અમિત એ અવકાશ તણી મહીં,
ક્યહીં અચેતન એક દીસે નહીં!
prasri rahi chopas shakhao shailrajni ha
na janay, jashe kewi sandhya e madhya ajni!
saritnan jal krishn jara thayan,
kiran surya tanan shikhre gayan;
sabhay nath priya hridye dhare,
wirah sambhaw akulta kare!
jhankhan bhuran giri uparnan ekthi ek shring,
warshakale jaladhijalna hoy jane tarang!
pase same tam prasartan ek udgriw joy,
bhiru shyama pan nayanman awatun ashru lhoy
wihagyugm kishor rasagya e,
ras mahin ja paraspar magn e,
nibhrit atr aharnish awatun,
raman acharwa man bhawtun!
unche besi rawiudayne jeh sathe wiloke,
ghelan jewan kshan smriti thatan je dise harshshoke;
ghatan bhinan witap par e tyan nihale suwarn,
manikyothi grthit sarkhan ramya jyan thay parn
harit neel sudur wanasthali─
par mali sukumar mrigo rame;
upawno tani sanwritt awli─
mahin jawa pranyi taruno bhame!
nanan nanan kyheen shuchi saro, kachchh uttan ramya,
snehe jowa thaki upajti bhawna kain agamya!
aghun aghun mudit rawanun chitr sangit thay,
shano kyanthi kani nisarto misht aamod way!
asar sundar adbhut rangni,
sakal srishti nawin khare bani;
rawimrichi badhe himne hare
gahanman tadnantar utre
shakhaoman taruwar tani chakrwaki chhupati,
shodhi kaDhe dayit nayno, joine hrasht thati;
chanchu chanchu mahin lai pachhi pakshne pakshman le,
kriDa ewi kani kani kare maugdhyman dampti te
suyut be charno thaki uDtan,
pawanthi paDtan, kani buDtan;
wimukh ekli nhati priya shire,
pati jai abhishek kadi kare!
kanthe besi najhar kartan atmchhaya janay,
bijani tyan pratikriti bhani ek drishti tanay
puran ango nahi kani dise, prem to toy wadhe,
jotan jotan mukh awaranun gaDh ashlesh sadhe!
pranayni pan tripti thati nathi ha
pranayni abhilash jati nathi ha
samayanun law bhan rahe nahin ha
awadhi ankush sneh sahe nahin!
hawan rakt dyuti uDi jatan thay wriksho sarosh,
hawan thanDi mridu wahanthi suchwe chhe pradosh;
akashe jyan hati wicharti dewtao tyhinthi,
jagyan premi wiral sukhni mohanidra mahinthi
wirah sambhawne wisaryan hatan,
bani nirankush bey pharyan hatan;
jawanika truttan smritinashni,
nikat murti ubhi widhipashni!
anubhwe, na chhatan, kshan ek te,
wiwish, mooDh, nirash ja chhek te;
sahu thanar krme najre wahyun,
rudan antarman uchhli rahyun!
andharanan pralayajalthi yamini poorn ghor,
swechchhana wa kutil kritina mandr awyakt shor,
unDanoman paDi sui jato nishthurapran kal;
abhasothi thatun yugal unmatt e snehbal!
thai tathapi wimukt pryasthi,
lai widay naditat pasthi;
mithun eh chaDe awkashman,
sthiti kare dintej sakashman
awar kani hwe nathi dekhtanh
awar kani hwe nathi lekhtanh
chapal, akharni, kshan e chhatan,
ubhay jiwan ek thatan dise!
dhime dhime gati kari jato pashchime surya jem,
uDi banne grhan kartan unnat sthan tem;
drishti prere witat gagne, kanti kain na janay,
achhi achhi rasarhit tyan wadlio tanay
udadhine rawibimb hwe aDe,
ati samuchchhrit tey hwe chaDe,
kshan lagi parirambh kari rahe,
hriday kampit sath dhari rahe!
rome rome wirahabhayni wednathi bale chhe,
chhuti chhuti, sahn na thatan, matt pachhan male chhe;
wela thatan widhidamanni gatr khanchay saman,
premi banne dhriti ati chhatan thay sanmuDh aman
talawle nirkhi rachna wane,
taraphDe samji rachnarneh
shwasan duhkhit chhewat sarti,
priyatma wach aam uchartih─
`pashanoman nahi nahi hwe aapne, nath! ahewun ha
shane awun, nahin nahin ja, re! aapne, nath! shewun!
chalo ewa sthal mahin, wase surya jeman sadaiw,
anathi kain adhik hridye aardr jyan hoy daiw?
prawadtan atki gai e ahin,
adhik dhiraj dhari shaki nahin;
thai nirash hwe lalana ruwe,
mridul pichchh thaki priy te lhuwe!
pan haji din shesh rahyo jara,
najar pherwi joi badhi dhara;
pranaywir lahi sthirta kahe,
agar jo ruj antarman sahe ha—
ha! shabdo aa saral sarkha, marmne teewr bhede,
garbhatmane sphurit karta dhairyne chhek chhede;
`lamba chhe jyan din, priy sakhi! ratriye deergh tewi,
a aishwarye pranayasukhni, hay! aasha ja kewi!
‘awar kani upay hwe nathih
wirah, jiwan, sanhriye mathih
gahanman paDiye din dekhtanh
nayan minchi kari dai ekta!
pachhun jotan dwijayugalne anyatha thay bhas,
unDun unDun dinkar samun kaink dekhay has;
`aha! aha! awar duniya! dhanya! e boltaman,
niche niche utri paDatun wegthi dampti tyan!
adhik eh parkash thato jato,
jaw janar tano wadhto jato;
amit e awkash tani mahin,
kyheen achetan ek dise nahin!
prasri rahi chopas shakhao shailrajni ha
na janay, jashe kewi sandhya e madhya ajni!
saritnan jal krishn jara thayan,
kiran surya tanan shikhre gayan;
sabhay nath priya hridye dhare,
wirah sambhaw akulta kare!
jhankhan bhuran giri uparnan ekthi ek shring,
warshakale jaladhijalna hoy jane tarang!
pase same tam prasartan ek udgriw joy,
bhiru shyama pan nayanman awatun ashru lhoy
wihagyugm kishor rasagya e,
ras mahin ja paraspar magn e,
nibhrit atr aharnish awatun,
raman acharwa man bhawtun!
unche besi rawiudayne jeh sathe wiloke,
ghelan jewan kshan smriti thatan je dise harshshoke;
ghatan bhinan witap par e tyan nihale suwarn,
manikyothi grthit sarkhan ramya jyan thay parn
harit neel sudur wanasthali─
par mali sukumar mrigo rame;
upawno tani sanwritt awli─
mahin jawa pranyi taruno bhame!
nanan nanan kyheen shuchi saro, kachchh uttan ramya,
snehe jowa thaki upajti bhawna kain agamya!
aghun aghun mudit rawanun chitr sangit thay,
shano kyanthi kani nisarto misht aamod way!
asar sundar adbhut rangni,
sakal srishti nawin khare bani;
rawimrichi badhe himne hare
gahanman tadnantar utre
shakhaoman taruwar tani chakrwaki chhupati,
shodhi kaDhe dayit nayno, joine hrasht thati;
chanchu chanchu mahin lai pachhi pakshne pakshman le,
kriDa ewi kani kani kare maugdhyman dampti te
suyut be charno thaki uDtan,
pawanthi paDtan, kani buDtan;
wimukh ekli nhati priya shire,
pati jai abhishek kadi kare!
kanthe besi najhar kartan atmchhaya janay,
bijani tyan pratikriti bhani ek drishti tanay
puran ango nahi kani dise, prem to toy wadhe,
jotan jotan mukh awaranun gaDh ashlesh sadhe!
pranayni pan tripti thati nathi ha
pranayni abhilash jati nathi ha
samayanun law bhan rahe nahin ha
awadhi ankush sneh sahe nahin!
hawan rakt dyuti uDi jatan thay wriksho sarosh,
hawan thanDi mridu wahanthi suchwe chhe pradosh;
akashe jyan hati wicharti dewtao tyhinthi,
jagyan premi wiral sukhni mohanidra mahinthi
wirah sambhawne wisaryan hatan,
bani nirankush bey pharyan hatan;
jawanika truttan smritinashni,
nikat murti ubhi widhipashni!
anubhwe, na chhatan, kshan ek te,
wiwish, mooDh, nirash ja chhek te;
sahu thanar krme najre wahyun,
rudan antarman uchhli rahyun!
andharanan pralayajalthi yamini poorn ghor,
swechchhana wa kutil kritina mandr awyakt shor,
unDanoman paDi sui jato nishthurapran kal;
abhasothi thatun yugal unmatt e snehbal!
thai tathapi wimukt pryasthi,
lai widay naditat pasthi;
mithun eh chaDe awkashman,
sthiti kare dintej sakashman
awar kani hwe nathi dekhtanh
awar kani hwe nathi lekhtanh
chapal, akharni, kshan e chhatan,
ubhay jiwan ek thatan dise!
dhime dhime gati kari jato pashchime surya jem,
uDi banne grhan kartan unnat sthan tem;
drishti prere witat gagne, kanti kain na janay,
achhi achhi rasarhit tyan wadlio tanay
udadhine rawibimb hwe aDe,
ati samuchchhrit tey hwe chaDe,
kshan lagi parirambh kari rahe,
hriday kampit sath dhari rahe!
rome rome wirahabhayni wednathi bale chhe,
chhuti chhuti, sahn na thatan, matt pachhan male chhe;
wela thatan widhidamanni gatr khanchay saman,
premi banne dhriti ati chhatan thay sanmuDh aman
talawle nirkhi rachna wane,
taraphDe samji rachnarneh
shwasan duhkhit chhewat sarti,
priyatma wach aam uchartih─
`pashanoman nahi nahi hwe aapne, nath! ahewun ha
shane awun, nahin nahin ja, re! aapne, nath! shewun!
chalo ewa sthal mahin, wase surya jeman sadaiw,
anathi kain adhik hridye aardr jyan hoy daiw?
prawadtan atki gai e ahin,
adhik dhiraj dhari shaki nahin;
thai nirash hwe lalana ruwe,
mridul pichchh thaki priy te lhuwe!
pan haji din shesh rahyo jara,
najar pherwi joi badhi dhara;
pranaywir lahi sthirta kahe,
agar jo ruj antarman sahe ha—
ha! shabdo aa saral sarkha, marmne teewr bhede,
garbhatmane sphurit karta dhairyne chhek chhede;
`lamba chhe jyan din, priy sakhi! ratriye deergh tewi,
a aishwarye pranayasukhni, hay! aasha ja kewi!
‘awar kani upay hwe nathih
wirah, jiwan, sanhriye mathih
gahanman paDiye din dekhtanh
nayan minchi kari dai ekta!
pachhun jotan dwijayugalne anyatha thay bhas,
unDun unDun dinkar samun kaink dekhay has;
`aha! aha! awar duniya! dhanya! e boltaman,
niche niche utri paDatun wegthi dampti tyan!
adhik eh parkash thato jato,
jaw janar tano wadhto jato;
amit e awkash tani mahin,
kyheen achetan ek dise nahin!
સ્રોત
- પુસ્તક : પૂર્વાલાપ (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 36)
- સંપાદક : વિનોદ અધ્વર્યુ
- પ્રકાશક : ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી
- વર્ષ : 2000
- આવૃત્તિ : પુનર્મુદ્રણ