તપે છે ધૂર્જટિ જેવો સૂર્ય વૈશાખમાસનો
આત્માની ઉગ્ર જ્વાલામાં હોમ આ રક્તમાંસનો. 1
નૈરંજરાને તટ વેળુ તપ્ત
ધીકી રહી છે હજીયે દિનાન્તે,
ને તીરપ્રાન્તે શુચિ બોધિવૃક્ષે
કો ક્ષીણ દેહે દુરિતો બળે છે. 2
વૃદ્ધત્વ દીઠું હતું જે બીજાનું
પ્રત્યક્ષ કીધું નિજ ક્ષીણ કાયે,
વ્યાધિ તણી જે હતી કલ્પના તે
હાવાં પ્રમાણી નિજની વ્યથામાં. 3
ને દેહથી આત્મ થતો અલિપ્ત
તે મૃત્યુછાયા કરી લીધ સ્પષ્ટ,
હવે વ્યથાને વિકસાવવી શી?
શાને હવે આ દુખભારકષ્ટ? 4
ગાંઠા દીસે સ્પષ્ટ ન કાલવેલે?
સાંધા દીસે તેમ જ અંગઅંગે,
ને ઊંટ કેરા પગ જેવી લાગે
તે કેડ જ્યારે નિજની નિહાળે. 5
કરોડ લાગે ઘટમાળ જેવી,
ભાંળ્યા ઘરે જેમ પડેલ વાંસ
વાંકાચૂકા ને વળી છિન્નભિન્ન
તેવી દીસે પાંસળી આસપાસ. 6
ફેરવે હસ્તને જ્યારે પોતાના પેટ ઉપરે
કરોડે હસ્ત તો લાગે, પૂઠ ને પેટ એકઠાં. 7
નક્ષત્રના — કોઈ વિશાળ કૂપે—
પડેલ ઊંડા પડછાય જેવાં
ચક્ષુ દીસે છે; નથી કાંઈ બાકી.
—એવી દશા ગૌતમની કળાતી. 8
સર્વમેધ મહાયજ્ઞે હોમ્યાં છે ગાત્રગાત્રને,
દુરિતો સર્વને હોમ્યાં, તોયે જ્ઞાન વિહીન છે. 9
તપના માર્ગથી થાકી ઇચ્છે હૈયું ખસી જવા,
વૈશાખી પૂર્ણિમાએ તો વિચારોની નવી હવા. 10
“આવી દશામાં ઉર અંધકાર,
ને વેદનાના ઊછળે તરંગ;
આગે હવે જીવન અંતકાળ,
એવી રીતે કેમ જિતાય જંગ? 11
ક્યાંથી થવી જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ આમ?
શ્રદ્ધા થકી આમ વધે જવામાં—
અંધારને દૂર તરી જવામાં
હું ઊર્ધ્વતા પ્રાપ્ત કરી શકું જો
તો દેહના ત્યાગ પછી કદાચ.
—સંસારકલ્યાણ તણું પછી શું?” 12
આવું એ જ્યાં વિચારે ત્યાં દૂરથી કોઈ આવતું,
નક્કી આ સાંજને ટાણે આવે છે મનભાવતું. 13
સુજાતા કન્યકા શુદ્ધ શોભન્તી ગાત્રગાત્રમાં,
હૈયાના પ્રેમના જેવો લાવે પાયસ પાત્રમાં. 14
એને ઉરે ના કશી કામનાયે,
એને નથી ધર્મ-અધર્મ ભાવ,
‘ભૂખ્યો તપસ્વી ભરવેદનામાં
રીબાય, ભિક્ષા ધરી જોઉં લાવ.’ 15
મૂકીને ચરણે ઊભી પ્રેમભાવ રગેરગ,
જિહ્વાનું કાર્ય આરંભે રહસ્યોથી ભર્યાં દગ. 16
“પત્ની નથી એ, નહિ એહ પુત્રી,
મારી સગીયે નથી રે, લગીર;
જોઈ નથી મેં કદિયે, અજાણ,
કેવી રીતે આ થઈ ઓળખાણ? 17
મારું નિહાળી દુખકષ્ટ એને
ક્યાંથી થઈ અંતરમાં કરુણા?
એના મધુરા શુચિ પાયસે શું
હણી લીધી ના મુજ વેદનાને? 18
મૈત્રી તણી ઉજ્જવલ ભાવના છે
પ્રાણી તણા અંતરમાં પ્રગૂઢ,
ત્યાંથી કરુણા મુદિતા ઉપેક્ષા—
એવા ક્રમોમાં પ્રગટી રહી છે. 19
જેણે હણી આ મુજ વેદનાને
તે શું હણે ના જગવેદનાને’?
મૈત્રી તણી ઉન્નત ભાવનામાં
પ્રાણી તણો સ્પષ્ટ વિકાસમાર્ગ. 20
કન્યા કનેથી કરુણા ગ્રહીને
બની ગયા ગૌતમ મુક્ત બુદ્ધ,
મૈત્રી કરુણા મુદિતા ઉપેક્ષા—
સૂઝી ગયો બ્રહ્મવિહાર શુદ્ધ. 21
નૈરંજરાની બહુ તપ્ત વેળુ
ધીમે ધીમે શીતળતા ધરે છે,
શશાંક ઊગે નભચિત્ત પૂર્ણ,
બાહ્યાંતરો તેજ વડે ભરે છે. 22
tape chhe dhurjati jewo surya waishakhmasno
atmani ugr jwalaman hom aa raktmansno 1
nairanjrane tat welu tapt
dhiki rahi chhe hajiye dinante,
ne tiraprante shuchi bodhiwrikshe
ko ksheen dehe durito bale chhe 2
wriddhatw dithun hatun je bijanun
pratyaksh kidhun nij ksheen kaye,
wyadhi tani je hati kalpana te
hawan prmani nijni wythaman 3
ne dehthi aatm thato alipt
te mrityuchhaya kari leedh aspasht,
hwe wythane wiksawwi shee?
shane hwe aa dukhbharkasht? 4
gantha dise aspasht na kalwele?
sandha dise tem ja angange,
ne unt kera pag jewi lage
te keD jyare nijni nihale 5
karoD lage ghatmal jewi,
bhanlya ghare jem paDel wans
wankachuka ne wali chhinnbhinn
tewi dise pansli asapas 6
pherwe hastne jyare potana pet upre
karoDe hast to lage, pooth ne pet ekthan 7
nakshatrna — koi wishal kupe—
paDel unDa paDchhay jewan
chakshu dise chhe; nathi kani baki
—ewi dasha gautamni kalati 8
sarwmedh mahayagye homyan chhe gatrgatrne,
durito sarwne homyan, toye gyan wihin chhe 9
tapna margthi thaki ichchhe haiyun khasi jawa,
waishakhi purnimaye to wicharoni nawi hawa 10
“awi dashaman ur andhkar,
ne wednana uchhle tarang;
age hwe jiwan antkal,
ewi rite kem jitay jang? 11
kyanthi thawi gyanni prapti aam?
shraddha thaki aam wadhe jawaman—
andharne door tari jawaman
hun urdhwta prapt kari shakun jo
to dehna tyag pachhi kadach
—sansarkalyan tanun pachhi shun?” 12
awun e jyan wichare tyan durthi koi awatun,
nakki aa sanjne tane aawe chhe manbhawatun 13
sujata kanyaka shuddh shobhanti gatrgatrman,
haiyana premna jewo lawe payas patrman 14
ene ure na kashi kamnaye,
ene nathi dharm adharm bhaw,
‘bhukhyo tapaswi bharwednaman
ribay, bhiksha dhari joun law ’ 15
mukine charne ubhi prembhaw ragerag,
jihwanun karya arambhe rahasyothi bharyan dag 16
“patni nathi e, nahi eh putri,
mari sagiye nathi re, lagir;
joi nathi mein kadiye, ajan,
kewi rite aa thai olkhan? 17
marun nihali dukhkasht ene
kyanthi thai antarman karuna?
ena madhura shuchi payse shun
hani lidhi na muj wednane? 18
maitri tani ujjwal bhawna chhe
prani tana antarman prgooDh,
tyanthi karuna mudita upeksha—
ewa krmoman pragti rahi chhe 19
jene hani aa muj wednane
te shun hane na jagwednane’?
maitri tani unnat bhawnaman
prani tano aspasht wikasmarg 20
kanya kanethi karuna grhine
bani gaya gautam mukt buddh,
maitri karuna mudita upeksha—
sujhi gayo brahmawihar shuddh 21
nairanjrani bahu tapt welu
dhime dhime shitalta dhare chhe,
shashank uge nabhchitt poorn,
bahyantro tej waDe bhare chhe 22
tape chhe dhurjati jewo surya waishakhmasno
atmani ugr jwalaman hom aa raktmansno 1
nairanjrane tat welu tapt
dhiki rahi chhe hajiye dinante,
ne tiraprante shuchi bodhiwrikshe
ko ksheen dehe durito bale chhe 2
wriddhatw dithun hatun je bijanun
pratyaksh kidhun nij ksheen kaye,
wyadhi tani je hati kalpana te
hawan prmani nijni wythaman 3
ne dehthi aatm thato alipt
te mrityuchhaya kari leedh aspasht,
hwe wythane wiksawwi shee?
shane hwe aa dukhbharkasht? 4
gantha dise aspasht na kalwele?
sandha dise tem ja angange,
ne unt kera pag jewi lage
te keD jyare nijni nihale 5
karoD lage ghatmal jewi,
bhanlya ghare jem paDel wans
wankachuka ne wali chhinnbhinn
tewi dise pansli asapas 6
pherwe hastne jyare potana pet upre
karoDe hast to lage, pooth ne pet ekthan 7
nakshatrna — koi wishal kupe—
paDel unDa paDchhay jewan
chakshu dise chhe; nathi kani baki
—ewi dasha gautamni kalati 8
sarwmedh mahayagye homyan chhe gatrgatrne,
durito sarwne homyan, toye gyan wihin chhe 9
tapna margthi thaki ichchhe haiyun khasi jawa,
waishakhi purnimaye to wicharoni nawi hawa 10
“awi dashaman ur andhkar,
ne wednana uchhle tarang;
age hwe jiwan antkal,
ewi rite kem jitay jang? 11
kyanthi thawi gyanni prapti aam?
shraddha thaki aam wadhe jawaman—
andharne door tari jawaman
hun urdhwta prapt kari shakun jo
to dehna tyag pachhi kadach
—sansarkalyan tanun pachhi shun?” 12
awun e jyan wichare tyan durthi koi awatun,
nakki aa sanjne tane aawe chhe manbhawatun 13
sujata kanyaka shuddh shobhanti gatrgatrman,
haiyana premna jewo lawe payas patrman 14
ene ure na kashi kamnaye,
ene nathi dharm adharm bhaw,
‘bhukhyo tapaswi bharwednaman
ribay, bhiksha dhari joun law ’ 15
mukine charne ubhi prembhaw ragerag,
jihwanun karya arambhe rahasyothi bharyan dag 16
“patni nathi e, nahi eh putri,
mari sagiye nathi re, lagir;
joi nathi mein kadiye, ajan,
kewi rite aa thai olkhan? 17
marun nihali dukhkasht ene
kyanthi thai antarman karuna?
ena madhura shuchi payse shun
hani lidhi na muj wednane? 18
maitri tani ujjwal bhawna chhe
prani tana antarman prgooDh,
tyanthi karuna mudita upeksha—
ewa krmoman pragti rahi chhe 19
jene hani aa muj wednane
te shun hane na jagwednane’?
maitri tani unnat bhawnaman
prani tano aspasht wikasmarg 20
kanya kanethi karuna grhine
bani gaya gautam mukt buddh,
maitri karuna mudita upeksha—
sujhi gayo brahmawihar shuddh 21
nairanjrani bahu tapt welu
dhime dhime shitalta dhare chhe,
shashank uge nabhchitt poorn,
bahyantro tej waDe bhare chhe 22
સ્રોત
- પુસ્તક : પલ્લવ (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 33)
- સર્જક : ચંપકલાલ વ્યાસ
- પ્રકાશક : પોતે
- વર્ષ : 1960