જંપ્યું છે શાન્તિની સ્હોડે જગ આજે સમસ્ત ત્યાં,

એકલા ધર્મરાજાને હૈયે મન્થન શાં વસ્યાં?

પ્રાસાદના પોપટ, સારિકા ને

કપોત, મેના, સહુ ગાઢ નિન્દમાં

ઢળી ગયાં; ઈન્દુ ય વાદળે વીંટ્યો, પ

ઊંઘે ઢળ્યો શો જ ઘડીક થંભ્યો.

આવતાં થંભતી, થંભી આવતી લ્હેર વાયુની;

હસ્તિનાપુરને હૈયે શાન્તિ કો ગાઢ વ્યાપતી.

વક્ષે ઢળી સાગરના વિશાળ,

ક્હેવા જ કૈં અન્તરની કથાને, ૧૦

અધીર આ સંતત પંથ કાપતી,

કાલિન્દી પણ આજે તો ઉંઘે થંભેલ ભાસતી.

વસુધા પર વૃક્ષોની ને વ્યોમે વાદળો તણી

ઘટા ઘેરી ય નિદ્રામાં ઢળીને આજ થંભતી.

થંભી છે વિશ્વની આમ ચેતના સર્વ આજ ત્યાં ૧પ

એકલા નૃપને હૈયે મન્થનો શાં ય ચાલતાં?

હશે વ્યથા શીય ઉરે ભરેલી,

શી યાતના અન્તરમાં મચેલી

કે લોચનો દાડમ ફૂલ જેવાં

એનાં, આછો અધૂરો સ્પરશ પણ નહીં નિન્દનો લેશ પામે? ર૦

વ્યગ્રતાથી ભમે રાજા, હૈયાંને નિજ ઠારવા,

ખંડમાંથી ઝરૂખે ને ઝરૂખામાં થી ખંડમાં.

પાસે સુતી પ્રિયતમા નિજ દ્રૌપદી આ,

વિશ્રબ્ધ આ અધઢળ્યાં નયનેથી જેનાં

જે એકદા અનલરેખ ઉઠી ભભૂકી, રપ

તેણે દહ્યું કુલ સમસ્ત જ કૌરવોનું.

એ જ નેહભર્યાં નેણે ભરીને વહ્યિઝાળને,

વીંધ્યો’તો ભીમને તેણે સભામાં કુરુવંશની.

દાસત્વથી દીન બનેલ કંઠે

ગાજી રહ્યા પુષ્કરમેઘ ત્યારે, ૩૦

અને સરી ભીષણ કો પ્રતિજ્ઞા,

ઝંઝામાં નીર કેરી શત શત વરસે રુદ્ર કો જેમ ધારા.

મત્ત કૌરવના ત્યારે નમેરા અટ્ટહાસમાં,

ડૂબી'તી ભીમની વીરવાણી ભીષણ ચે ઘડી.

અને રહ્યો ઘૂઘવી અબ્ધિ કાલનો, ૩પ

ઝીલી ઉરે તેજ દિનેશનાં,અને

છાયા ય તે રાત્રિતણી ઉરે ધરી

અનન્ત તે ઘૂઘવતો અનન્તમાં.

વલ્કલો અંગ ધારીને, વીરોએ વનવાસની

વાટ લીધી, ઝીલી છાયા કાળની કોઇ કારમી. ૪૦

ને કાળને અર્ણવ ધીર પ્રૌઢી,

મહેાર્મિઓ ઊછળતી અખંડ,

અને રહી એ લહારાઇ, તેમાં

સંવત્સરો ચૌદ થયાં વિલુપ્ત.

ભારેલો ભીમને હૈયે વૈરાગ્નિ તો ય ના શમ્યો, ૪પ

સંયમે અદકો ને જે અદકો વાધતો રહ્યો.

પ્રિયા તણાં નેણ થકી પ્રદીપ્ત

થયેલ જે અગ્નિ ન તે કદી શમ્યો,

નોધાર નેણો પ્રિયનાં નિહાળી,

દુઃખની ઝડીઓમાં યે સજીવન સદા રહ્યો. પ૦

દાસત્વને રોષ થકી સદૈવ

રુંધાઇ વૈરાગ્નિ રહેલ જે હતો,

એ એકદા નાચી સહસ્ત્રઝાળે,

વીંટી વળ્યો કૌરવકુંજને ત્યાં.

ને લીધાં ભરખી એણે શાખાને, પર્ણપુંજને, પપ

ને એણે પલમાં દીધી કરી વેરાન વાડીને.

અને પછી નેણ પ્રિયા તણાં લહી

કૃતાર્થ ભાવે સભરે ભર્યા ભર્યાં,

આશ્લેષથી મંગલ ધન્યતા ધરી,

શમી ગયો એ સ્વયમેવ વહ્યિ. ૬૦

વહ્યિને પ્રેરનારાં એ, પોષતાં ને શમાવતાં,

યાજ્ઞસેની તણાં નેણો ઢળ્યાં આજે અધૂકડાં,

વિશ્રબ્ધ એ નયનની મહીં સ્વપ્નકેરી

શી ચાલતી ય મધુરી રમણા હશે, કે

તેનો ઘડીક ફરકી અધરોષ્ઠ પૂરે ૬પ

વાર્ધક્યમાં ય મૃદુતા નવમુગ્ધતાની?

ધીમેથી વાયુની લ્હેરે ફરકે શ્વેત કેશ એ,

ધીમેથી ધર્મરાજા ત્યાં સમીપે એની સંચરે.

અને રહીને ક્ષણ એક ન્હ્યાળી

વિમુગ્ધ એનાં સ્મિતની પ્રભાને, ૭૦

ગભીર એ ચિન્તનમાંહી ડૂબે,

ને નેણ એને કંઈ ચિત્ર ઊગે.

ન્હ્યાળે, નવોઢા નવલાં સ્મિતે થકી

કુટીર કુન્તાતણું એ ઉજાળતી,

પાંચેય પાર્થોતણી પ્રેરણા સમી, ૭પ

પ્રસન્નતાની મૃદુ મૂર્તિ દ્રોપદી.

આજે વર્ષો પછી પાછી એની એ સ્મિતની પ્રભા

કૃષ્ણાના અધરે દેખી લસન્તી, નૃપ ચિન્તવેઃ

‘વહી ગયાં વર્ષ અનેક ત્યારથી,

શમી યુવાનાં શમણાં બધાં ગયાં. ૮૦

ઉલ્લાસ તેનો સહુ આથમ્યો છતાં,

શાને સ્ફુરે આ સ્મિતરેખ આજે?

નિદ્રાતણે શું કર માનવીની

સંજીવની દુર્લભ કો રહી, કે

એ સ્પર્શતાં અન્તરની વ્યથાઓ, ૮પ

વિષાદના ગાઢ થરો, નિરાશા

તણાં દળો: સૌ પલમાં શમી જતાં?

ને માનવીનાં સુખસોણલાં બધાં

સજીવ થૈ નેણ મહીં વિલાસતાં?

કે શું હશે આ? અબળાઉરે શું ૯૦

રુઝાવવાને વ્રણ સૌ નિસર્ગે

સ્મિતો નિરુદ્દેશ જ આ વસાવ્યાં?

હેમન્તને પાશ ફસેલ માધવી

સમી થઈ પલ્લવ પુષ્પ હીણી,

વિષાદની જીવન કાલિમામાં ૯પ

તો યે સ્મિતો શાં જ શુચિ પ્રભાભર્યાં?

ઉદ્રિક્ત એ ક્ષાત્રતણી પ્રભા હશે?

કૂડી હશે આતમવંચના વા?

દીઠી જ વા ભાવિ અગમ્યને તટે

મ્હારેલ એણે મનની મહેચ્છા? ૧૦૦

હશે જ શુ? આ સ્મિત કેમ ઉગે

વિષાદથી કેવળ વ્યાપ્ત જીવને?'

કૃષ્ણાની અંગવલ્લીએ ઉગેલા સ્મિતપુષ્પને

ન્હ્યાળતાં નૃપ ઊભે છે, મનમાં આમ ચિન્તવી.

નિદ્રા તણું અંજન આંખ આંજી, ૧૦પ

જપ્યું ઘડી ચેતન વિશ્વ કેરું,

ધીરે જ ધીરે લહરી પધારે

વાયુ તણી આળસ ડોલતી શી.

થંભે છે દીપની ઝીણી શિખાયે આજ ઘેનમાં,

થંભે છે જાગતા તો યે નૃપ ચિન્તનવ્હેણમાં, ૧૧૦

ત્યાં વાયુની લહરી ધીર પદે પધારી,

ને દીપની કનકરેખ જરી નચાવી

ચાલી ગઇ; ધવલ કો લટ ત્યાં કપોલે

કૃષ્ણા તણા ફરકીને ઘડી ગોઠવાયે.

આછેરા સ્મિતથી સ્હોતા આવરે અધરોષ્ઠને, ૧૧પ

નિહાળી લટ તે રાજા શૂન્યચિત્તે જરી રહે.

‘શેણે ય આજ મુજ અન્તર ભૂતકાળ

પાછો સજીવ થઈ વૃત્તિ બધી વલોવે?

કૃષ્ણા તણી અલકની લટ આવરે કાં

આજે ય પાછી રમણીય સ્મિતપ્રભાને? ૧ર૦

દેવી તણાં શોભન આથમ્યાં સ્મિતો,

પ્હેલાં ય આ કેશતણી લટોથી,

દુઃશાસને જે બળભેર મર્દી,

ભરી સભામાં કુરુવંશ કેરી.

ને આથમ્યાં, તે ન ફરી કદી ઉગ્યાં, ૧રપ

પ્રદીપ્ત વૈરાગ્નિ કદી ય ના શમ્યાઃ

ને કેશની આ લટ એકમાંથી

મંડાયું સંહારનું સત્ર ઘોર એ.

અને બજી વંશ તણા વિનાશની

ભેરી ભયે ભૈરવ તે દિ’ કારમી; ૧૩૦

અઢાર દી’ માનવ માનવી મટી,

ડૂબી ગયો પાશવભાવની મહીં;

મીંચી દઇ નેણ, દઈ ફગાવી

વાત્સલ્ય કે માર્દવ સ્નેહકેરા,

ઝીંકી રહી શસ્ત્રતણી ઝડીને, ૧૩પ

હણી રહ્યો માનવ માનવીને!’

ને તરે આંખમાં એની રમણા ઘોર કાલની,

જ્યારે માનવવંશોની બજી મરણખંજરી.

ન કાલને નેણ કદી ચઢેલો,

ન માનવીને શ્રવણે પડેલો, ૧૪૦

એવો મહા માનવમેધ પાછો,

સજીવ થાતો નૃપનેણ પાસે.

ઘેરા, ગાઢા રવેથી મનુજનિધિ અહીં ઊછળી ઊછળીને,

રેલી રેલી મથે શું ભુવન ત્રણ જળે આજ ઝંબોળવાને;

એના ઉત્પાતભારે કડડડ કરતી ક્રન્દતી શું ધરિત્રી? ૧૪પ

એની ભેંકાર ત્રાડે, ગઢ ગગનતણા જાય શું આ ગડૂડી?

સૂતેલા સર્વ જાગ્યા, ધરતીઉદરના ભીમ ભૂકમ્પ આજે,

ને વીંઝી વીંઝી કાળા પ્રલયવરસતા કોરડા કારમાને,

સાંધે સાંધા કરીને શિથિલ ધરતીના, મત્ત અટ્ટાટ્ટહાસે

નાચે શું તાંડવે આ, ડમકડમરુને તાલ એ રુદ્ર કેરા? ૧પ૦

કે જાતે રુદ્ર ઝંઝાનિલતુરગ પરે મેઘ બારે પલાણી,

દોડે ચોમેર જાણે ત્રિભુવનદળના ધ્વંસવિધ્વંસ કાજે,

ફંગોળી આભકેરા ગ્રહઉપગ્રહની ગેંદની ગેંદ ઘૂમે,

જયાં એની ગર્જનામાં ભુવનભુવનના ભાનુનાં તેજ ડૂલે.

કે ધારી મુણ્ડ કેરી ગભરુ શિશુતણા માળ કંકાળ કંઠે, ૧પપ

નેણે, વેણે બધે યે ગરલ વરસતી,વહ્નિઝાળે ઘડેલી,

લેાહી તાજે ગળન્તી, ખપર લઈ લઈ ઘૂમતી ને ભમન્તી,

ચંડી શું અટ્ટહાસે દિશદિશ ભરતી કૂદતી ઘેાર ત્રાડે!

કંપે છે. રાયની કાયા, નિહાળી ઘોર ચિત્રને

ને પદે મન્દ શય્યાની સમીપે નિજ જાય છે. ૧૬૦

બેસી તહીં નયનને કરથી દબાવી

રાજા મથે વિસરવા સહુ વ્યગ્રતાને;

ને ભૂતકાળમહીં લુપ્ત થયેલ કોઈ

શેાધી સુખસ્વપનને રટવા મથે છે.

જેમ જેમ મથે છે. એ વ્યગ્રતાને વિસારવા, ૧૬પ

તેમ તેમ વધે એ તો ઉરે અધિક રાયના.

ઘેાષ પ્રચંડ નભમંડળ વીંધનારા,

શંખધ્વનિ પ્રબળ, સિંહનિનાદઘેરા,

તીણી જ ચીસ ઉરમર્મ વિદારતી: સૌ

ભેદી યુધિષ્ઠર તણા શ્રવણો રહે છે. ૧૭૦

ને ન્ય્હાળતાં નયન શોણિતરેલ જેમાં

અંગાંગખંડ શતકોટિ તરી રહે છે;

ખંડો પરે હય અને ગજનાં શબોના

ઝીલે છ ચંડી નવશોણિતના ફુવારા.

ન્ય્હાળે ધડોધડ પડન્ત પહાડ જેવા ૧૭પ

વીરો પ્રચંડ પલમાં, અસિના પ્રઘાતે;

ને કૂંપળો સમ કિશોર જતા કપાઈ,

જેના મુખે મૃદુલતા હજીના વ્હીલાઇ.

ને વૃદ્ધ કંઠ થકી વીર નિનાદ રેલી,

ઘૂમી રહે ગિરિતણા હિમશૃંગ જેવા, ૧૮૦

વાર્ધકયમાં ય નવયૌવન દીપ્તિ વાળા

તે યે ઢળે ધરણીએ રણથંભ આજે.

ડોલે ધરા, ડગમગે ગિરિ, સાગરો યે

ઉન્મત્ત થૈ ઉલટતા નિજ લેાપી માઝા,

આકાશની અતલતા ઉથલી પડે છે, ૧૮પ

દે ચંડિકા રણતણી નિજ ત્રાડ જ્યારે.

ઉઠીને ડગલે ધીમે ફરે છે ખંડમાં નૃપ,

ન થંભે યાજ્ઞસેનીની શય્યાકેરી સમીપ એ.

શમી જતાં એ સ્મિતરેખ, એના

વ્યાપેલ ઘેરી વદને નિરાશા, ૧૯૦

ને મ્લાનતા ગાઢ વિષાદ કેરી

નિહાળતાં રાય સચિન્ત ઊભે:

“સ્વપ્નનાં સ્મિત યે ઝાઝું અધરે કાં ટકે નહિ?

દુર્ભાગીને નિરાશા શેં નિંદમાં ય તજે નહિ?

દુર્ભાગી કેમ? કલ્યાણી! તમે મૂર્તિ સુભાગ્યની; ૧૯પ

તમે તો રાંકને ગેહે લક્ષ્મી સમ પધારિયાં.

પરંતુ મન્દભાગી આ અમે ના મૂલ મૂલવ્યાં,

ને રજોટી તમારી સૌ આત્મની ઋદ્ધિ ધૂળમાં.

અને તમ ઢળી ગંગા પનોતી અમ સાગરે,

દઝાડયું હૈયું તેનુ યે અમારા વાડવાનલે. ર૦૦

તમારા ઉરની આશાનિરાશા, હર્ષશોકની

ભાવના જડ શા હૈયે અમારા કદિ ના વસી.

તમે યે ભોગવ્યાં આર્યે! દુષ્ફળો અમ દોષનાં,

બળે છે તેલની સાથે સાથે દીવેટ દીપની.

તમને, તમ હૈયાને, તમ માતૃત્વલ્હાણને ર૦પ

હોમી દીધાં અમે દેવી! અમ એક જ ધૂનમાં,

તે દિને ચીર ખેંચાતાં, અમે પથ્થરપૂતળાં

સમા બેઠા, છતાં આર્યે! અહો! તમ ઉદારતા!

તમે પુષ્પ તમારાંને અમ સંગે વળાવિયાં

યુદ્ધમાં -યુદ્ધ શાનું એ? ખેલ એ તે પ્રપંચના! ર૧૦

અને તરે નેણ સમીપ એની

ગાંગેયની ગૌરવગર્જનાઓ,

વ્હીલાઈ તેની મહીં દીપ્તિ જાતી

દેખાય છે. પાંડવસૈન્ય કેરી.

ન્હોય આ ભીષ્મ; આ તો છે સ્વયં દેવ જ કાળનો, ર૧પ

બ્રહ્માની સૃષ્ટિ આખીના સંહારાર્થે ભમી રહ્યો.

નિષ્પાંડવી ધરણીને કરવા પ્રતિજ્ઞા

એની સુણી, ભલભલાનિજ માન મૂકે;

ને સ્તબ્ધ નેણ જગનાં નિરખી રહે છે,

એ વૃદ્વવીરતણું વિક્રમ કાર્ય આજે. રર૦

ખસીને માર્ગથી એના આઘા અતિરથી પળે,

ભવ્ય ભાસ્કરની પાસે તારલા શેં ટકી શકે?

ઉત્સાહ અંગ ભરયૌવનનો ભરીને,

વર્ષી રહે શરતણી વસમી ઝડી એ,

જેનાં શરે અરિશિરો શતધા પડે છે,

જેની ઝડી ભુવનને ભરખી રહે છે. રરપ

ત્રાહિ, ત્રાહિ પુકારે છે ત્રસ્ત આ સૈન્ય પાર્થનું,

જેનાં ગાત્ર ગળી ચાલ્યાં સિંહનાદો સુણી સુણી.

ત્યાં સામટી શરઝડી વરસી રહે છે,

એ વીરના રથપરે કયહીંથી અચિન્તી, ર૩૦

કાલાગ્નિને વરસતાં નયને નિહાળે

ગાંગેયએ; પણ તહીં નિરખે શિખંડી.

સંકોરી શસ્ત્રની લીલા બેસે છે ભીષ્મ નિષ્ક્રિય;

શિખંડી પર શશ્ત્રો શેં ઊપાડે નરપુંગવ?

શિખડીની રહી ઓથે સવ્યસાચી શરો તણી ર૩પ

રહે છે. વરસી ધારા,મહાઉત્પાત મેઘ શી.

અને ‘ભીષ્મ પડ્યા!’ ‘ભીષ્મ પડ્યા’ એ હર્ષનાદથી

ગાજે પાર્થની સેના, પુનર્જીવન પામતી.

‘લ્યો,આ ભીષ્મ પડ્યા!’ બોલે મનમાં જ મહીપતિ;

ભાસે છે વદને રેખા સ્પષ્ટ ત્યાં ઉપહાસની. ર૪૦

છાયા હજી નૃપતણાં નયને રમે છે

આ ચિત્રની; તહીં વળી શ્રવણે પડે છે

એને ચમૂ નિજ તણો કકળાટ કાળો,

ને હર્ષનાદ કુરુ સૈન્ય તણો ગભીરો.

રહેંસે છે ફૂલડાં જેવા એકલા અભિમન્યુને ર૪પ

એક સાથે મથી મેાટા છ છ કુરુમહારથી,

કંપારી ખાઇને રાજા મીંચે છે નિજ નેણને;

તેા ય ત્યાં તરતી છિન્ન એની અંગાંગપાંખડી.

ફરીથી નિજ શય્યાની સમીપે નૃપ જાય છે,

ને ઢળી તહીં દશ્યો એ બધાં વીસરવા મથે. રપ૦

પરંતુ આજે સ્મરણો બધાં યે,

દાખેલ તે ઊછળી ઊછળીને,

સજીવ થૈને શતકોટિ રુપે.

નરેન્દ્રનાં નેણ સમીપ નાચે.

કમ્પે છે વાયુની લ્હેરે ખંડના દીપની શિખા, રપપ

કમ્પે છે ધર્મની એમ હૈયાની ધૈર્યભાવના.

ને દ્રોણની ડણક દર્પભરેલ કેરા

ધીંગા પ્રતિધ્વનિ નૃપાલ સુણી રહે છે,

ને તીરની સતત સૂસવતી ઝડીમાં,

ડૂબી જતું સકલ પાર્થનું શૌર્ય દેખે. ર૬૦

દ્રોણનાં અંગમાં, રોમે રોમ કાલાગ્નિની પ્રભા

નિર્ઝરે, દહવા જાણે સામટાં જ ત્રિલોકને.

હુંકારોથી આભના ગાભ ભેદી,

સબળ શરઝડીથી શત્રુનાં શીર્ષ છેદી,

ઘૂમે જાણે જગ ભરખવા બ્રહ્મની ઉગ્રતા એ, ર૬પ

એવા આચાર્ય આજે ચપળ નિજ કરે, કેર કાળો મચાવે.

શૂર પાંડવસેનાનાં શસ્ત્રો આજે સરી જતાં,

સિંહનાદો સુણીને એ મૂર્ત પ્રાલેય શક્તિના.

અને હયગજો કેરા શબોના ઢગલા તળે,

લપાયે સૈનિકો એની બચવા રુદ્ર આંખથી. ર૭૦

ધનુર્ધરોના ગુરુ આદ્ય આજે

બતાવતા આતમની કલાને;

ઘડીકમાં પાંડવસૈન્ય વીંટે

ઝંઝાનિલોનાં દળ ઊમટીને.

ઘડીમાં મેઘ બારેની ઝીંકાયે ઝાપટે ઝડી, ર૭પ

તો વળી જ્વાળ દુર્ધુર્ષ ભભૂકે વહ્યિની ઘડી.

ઘડી વળી ચેતન સૈનિકોનું

હરાઈ જાતાં પલમાં અચિન્ત્યું

થંભી જતાં સૌ જડ પૂતળાં શાં;

નિશ્ચેષ્ટ શી વ્યાપતી સ્તબ્ધતા આ! ર૮૦

ઘડીમાં જાય શોષાઈ હવાદળ સમસ્ત, ને

રુંધાતાં શ્વાસ, જીવો સૌ વલખે અકળાઇને,

દ્રોણની શસ્ત્રલીલાના ચમત્કારોથી ત્રાસતી

સેનાને નિરખી પાર્થો વ્યગ્ર ચિત્તે વિમાસતા.

‘સંહાર આ ઘોર શમે જ શી વિધે? ર૮પ

આ દેહના દુર્ગ ઢળી પડે ક્યમે?

સરી પડે શી વિધ શસ્ત્ર હાથથી

આચાર્યના? શી બચવાતણી ગતિ?’

ઢાળીને ધરણી માથે ગદાઘાતે ગજેંદ્રને,

ગાજી ભીમ રહે છે ત્યાં ‘અશ્વત્થામા પડ્યો રણે!' ર૯૦

-હાલે છે મર્મ હૈયાના યુધિષ્ઠિર તણા છતાં

બ્હાવરાં નેણ એનાં આ ચિત્રમાળા વિલેાકતાં-

‘પડ્યો અશ્ર્વત્થામા'-વચન શ્રવણે ના પડયું, પડયું,

પિતાનું હૈયું ત્યાં, મૃદુલ ફૂલ જેવું બની ગયુ;

વિશાળાં વાત્સલ્યે, સકળ નિજ ઉદ્રેક દ્રવિયો, ર૯પ

અને શીધ્રે એ તે નયનજળ રૂપે સરી પડ્યો.

તૂટી જતાં જીવનતાંતણો એ

બની ગયા દેહ જ માત્ર દ્રોણ:

સરી પડયાં આયુધ હાથમાંથી,

પૂરું થયું જીવનનું પ્રયોજન, ૩૦૦

ધૃષ્ટતાથી ધસીને ત્યાં ધૃષ્ટદ્યુમ્ન રથે ચડે,

ને ખેંચી કેશ, રહેંસે છે વૃદ્ધ બ્રહ્મર્ષિશીર્ષને.

ફરીથી હર્ષની હેલી પાર્થસેનામહીં ચઢે,

ન્હ્યાળી એ આજ રાજાનાં ભીંજવે સ્વેદ અંગને.

કમ્પે છે કાળજું એનું વાયરે વનફૂલ શું, ૩૦પ

સીઝે છે ગાત્ર એનાં ને અમી શોષાય કંઠનું,

અંધારાં આવતાં આંખે, જીવ ઊંડો જ જાય છે,

નાડીમાં લોહી વેગેથી અદમ્ય ધમકી રહે.

ને ચિન્તવેઃ ‘શી ય દુરાશ ત્યારે

અંગાંગ વ્યાપી ગઈ માહરે, કે ૩૧૦

અધર્મના યુદ્ધ છળે ભરેલાં

મેં ધર્મના ક્ષેત્રમહીં મચાવ્યાં?

શાને રે છેહ દીધો મે નઠોરે પૂજ્યપાદને?

શાને વિશ્વાસને લેપ્યો ઘોર મેં છળમાં અરે?’

શમાવવા વ્યાકુલતા ફરે છે ૩૧પ

ધીમે પદે એ તહીં ખંડ માંહે;

પરંતુ તેને નયને તરે છે

પ્રપંચની ઘોર પરંપરાઓ.

ગળે છે રથનુ ચક્ર પૃથ્વીની દાઢ કારમી,

તે સામે વ્યગ્રતાથી આ અંગરાજ રહે મથી. ૩ર૦

મર્યાદ ત્યારે રણની વિલોપી,

ને વીસરી ક્ષત્રિયધર્મ કેરી

વિશુદ્ધિને, ત્યાં શર સવ્યસાચી

છેાડી રહે અદ્ભુત શી કલાથી!

અંગરાજતણાં અંગો શરોથી છિન્ન થાય છે; ૩રપ

ત્યાં જ ચિત્ર તરી રહે છે બીજું કો નેણ રાયને

નિશીથની નીરવ સ્તબ્ધતામાં,

જંપેલ પાંચાલ તણો કુમાર;

લપાઇ એના શિબિરે પ્રવેશી,

રહેંસે છે દ્રૌણિ એને, જનકવધતણા વૈરને વાળવાને ૩૩૦

છૂંદીને કૂંપળેા જેવી યાજ્ઞસેનીની સંતતિ,

ન્હાસતા દ્રૌણિને આજે ન્હ્યાળે છે રાય રોષથી.

અને ત્યાં વીરહાકોથી કૂદતા તે ઝઝૂમતા,

તરે છે નેણની પાસે દુર્યોધન, વૃકોદર.

તોતિંગ બે ય નિજ વજ્રગદા ઘુમાવી, ૩૩પ

ઝીંકી પરસ્પર રહે ઘનગર્જનાથી,

બન્ને પડે, લડથડે, પણ મીટમાં તો

ઉદ્યુકત થૈ અવનવા નિજ દાવ સાધે.

પ્રહારો ઝીલતા, ઝીલી ગાજતા, ગાજી ઝીંકતા

પ્રહારો સામસામા એ મહામલ્લો રમી રહ્યા. ૩૪૦

ત્યાં ભીમને નયન વીજળીતેજ જેવું

ઊગી કંઇક, પલમાં જતું આથમી, ને

એક પ્રહાર પડછંદ ગદાતણો, ને

આ ભોંયપે તરફડે નૃપ કૌરવોનો.

છળે છુંદાયલી જંઘા દુર્યોધન તણી તહીં. ૩૪પ

તરતાં નૃપનાં નેત્રે, રોમાવલિ ખડી થતી.

“આ યુદ્ધ! આ વિજય!” અસ્કુટ એમ બોલી,

ઊઠ્ઠી નરેન્દ્ર નિજ ખંડમહીં ફરે છે;

ન્હ્યાળે નમેલ નયનો ઘડી દ્રૌપદીનાં,

ન્હ્યાળે ઘડીક ધવલા વળી કેશ એના. ૩પ૦

“છળે મથ્યા સંહારવા છળોને,

છતાં મર્યું ના છળ આખરે યે!”

એવું વદીને નિજ સેજ માથે

અર્ધુ ઢળી રાય સચિન્ત બેસે.

“યશ મળ્યો, હયમેધ થકી થઈ ૩પપ

સફળ અંતરની વિજિગીષણા,

પદ ઢળી વર વૈભવથી ભરી

વસુમતી; પણ દાહ શમ્યા નહિ!”

ધીમે ધીમે, પદ લથડતે, રાય ખંડે ફરે છે,

ને ઓચિંતા પલમહીં વળી શૂન્યતામાં સરે છે, ૩૬૦

થંભી જાયે ઘડીક, પલમાં કમ્પતી કાય એની,

ધીમે ધીમે ડગ ભરી, ઘડી ગોખનીમાંહિ ઊભે.

ને તહીં મીટ માંડીને યુધિષ્ઠિર વિલોકતા,

ગોરંભેલી ઘટા ઘેરી ઘનની નભ શૂન્યમાં.

નિશીથમાં મેળવીને નિરાશા, ૩૬પ

દીધું રસી હોય સમસ્ત વ્યોમને,

એવી ધરી કારમી કાલિમા આ

ઝઝૂમતી શી ઘન ઘોરની ઘટા!

આજે ના ચડતી નેણે આછી રેખા ય ચન્દ્રની,

દેખાયે નહિ ઝીણી શી પ્રભા તારા ય એકની. ૩૭૦

થંભેલ છે શ્વાસ જ સૃષ્ટિ કેરો,

નિસર્ગનુ ચિંતન આજ થંભ્યું,

ને ગાન યે પલ્લવખંજરીનું

થંભી ગયું. આજ સમસ્ત દીસે.

જામેલી મેઘમાલાને વૃદ્ધનેણે વિલેાકતા, ૩૭પ

ઊભે છે રાય હૈયામાં વ્યથા કો તીવ્ર ધારતા.

ગોખે ઝૂકી મન્થનમગ્ન ઊભા

નૃપાલના દેહ જરી ન હાલે;

આકાશના મેઘતણી ગંભીરતા,

નરેન્દ્રનાં નેણ વિશે સમાયે. ૩૮૦

ચીતર્યા ચિત્ર કો જેવી સૃષ્ટિ આખી ય ભાસતી,

આકૃતિ નૃપની તેમાં દેખાતી ચિત્રના સમી.

ધીમે રહી તે હલતી દીસે છે,

શુ ચિન્તને કૂંપળ કોઈ ફૂટે!

નૃપાલના હોઠ જરીક હાલે, ૩૮પ

ને “કાલ શો!” બોલી ફરી બીડાયે.

ધીમેથી વાયુની આવી, ફરકી લ્હેર એક ત્યાં,

હલાવી વૃક્ષનાં પર્ણો થંભી એ પલમાં જતી,

થંભી જતું આાભ અગાધ, થંભી

જતી વળી મેઘતણી ઘટાઓ; ૩૯૦

થંભી જતા વાયુ ય આજ તો ઘડી

નરેશની થંભતી વૃદ્ધ આકૃતિ.

થંભેલા વિશ્વમાં, એક થંભ્યાં ના વ્હેણ કાલનાં;

વ્યોમે પ્રત્યૂષનાં ધીમાં સુણાઇ પગલાં રહ્યાં.

મેઘનુ ધીર હૈયું યે ધીમેથી ધમકી રહ્યું, ૩૯પ

ને તેમાંથી સરી ધીમી મન્દ્ર એકાદ ગર્જના.

અને ત્યાં સળકી તીખાં તેજેથી ભરી વિજળી

મેઘની કાલીમાને યે તેજથી રસતી ગઈ.

મેઘનાં નેણથી ધારા ધીરી ધીરી ઢળી રહી,

વાયુની લ્હેર ધીમેથી નાચતી નાચતી વહી. ૪૦૦

ને રાયકેરા ઉરના વિષાદમાં

અચિન્તવી કો સ્મિતવીજળીની

રેખા સ્ફુરે; વ્યોમવિહારિણીની

લસત્પ્રભામાં ચમકી ય એ રહે.

પ્રૌઢ, ધીર પદે રાજા ખંડમાં નિજ જાય છે, ૪૦પ

અને કૃષ્ણા તણી શય્યા સમીપે એ ઘડી ઊભે.

પ્રદીપની ત્યાં વિમળી પ્રભામાં,

કૃષ્ણા તણા ઓષ્ઠ પરે લસન્તી

વિમુગ્ધ આછી સ્મિતની પ્રભાને

નરેન્દ્ર ન્હ્યાળે કઇ ભાવભેર. ૪૧૦

સ્વસ્થ સૂતેલ કૃષ્ણાના અધરે સ્મિતરેખના

દર્શને લીન થાયે છે હવાં નેણેા નૃપાલનાં.

બ્હાર મેઘતણું હૈયુ અવિશ્રાન્ત દ્રવી રહ્યું;

દ્રવી સાવ જતાં, અને મૃદુ મન્દાર શું થયું.

મુકિત પામેલ ઈન્દુનાં કિરણોને ઉરે ધરી ૪૧પ

ફૂલશી મેઘમાળા ત્યાં વ્યોમકણ્ઠે વિરાજતી.

ધીમે પ્રત્યૂષની ઝીણી ઝાંઝરી ઝણકી રહે,

ધીમેથી વિશ્વને કંઠે ગાનની ગંગ નિર્ઝરે

ત્યાં મેઘનુ ગર્જન મન્દ્ર થાતાં

નિહાળતા બ્હાર નૃપાલ, તો ત્યાં ૪ર૦

શશીયરે શ્વેત બનેલ મેઘમાં

એનાં નિહાળે નયનો હિમાદ્રિ

* * *

ઈન્દ્રપ્રસ્થ તણા આજે આબાલવૃદ્ધ પૌરનાં

વદન લઈને રમી રેષા શાને આ ગૂઢ શોકની?

વિશાળ આ વ્યોમતણા વિતાને, ૪રપ

શાને ઝળૂંબે ઘનની ઘટાઓ?

ને ભર્ગ આ ભાસ્કરના નિરાશા

નિસ્તેજ આજે વરસી રહે કાં?

ને ઉદ્યાને નવ કિસલયે લ્હેરતો આમ્ર પેલો

ના કાં આજે અનુનય શતે મલ્લિકાને રિઝાવે? ૪૩૦

મન્દારો આ સજળ નયને કેમ નીચું નિહાળે?

સૂકયે આજે સ્મિત પરણમાં માલતી કાં લપાયે?

પ્રાશી પ્રાશી રજ કમળની સ્વાદુ, પ્રત્યંગ ડોલી

ડોલી આજે અલિગણ ન કાં રમ્ય વીણા બજાવે?

કે ગહેકે ના મદભર શિખી કેમ આજે ત્રિભંગે? ૪૩પ

ને સારે કાં નયનજળ શાં પર્ણ પેલાં પલાશો?

પારેવાંના, શુકગણતણા, કોકિલોના, કપોતો

કેરા કણ્ઠે ક્યમ ખળકતું ગીત ડૂમાં ભરાતાં?

કે આજે કાં કુસુમરસથી મત્ત એ માતરિશ્ર્વા

ધીરે ધીરે ઉપવન વિષે વેણ ના વાય એની? ૪૪૦

વનશ્રી નિજ વીણાને આજે શાને વિછોડતી?

કાલિન્દી શોકની ઘેરી કાલિમા કેમ ધારતી?

ને આ રાજપથે પ્રોઢી વેરાઈ પાદપંકિતઓ,

કોની પુરજનો આજે ભરી આંખે વિલેાકતા?

કોની પનોતી પદપંકિતઓની ૪૪પ

સોહાગરેણુ પુરલોક આજે,

નેત્ર, શિરે ને હૃદયે ધરીને

શેકાર્દ્ર ને શરણહીન સમાન ભાસે?

રહો,પુરજનો! રખે પુનિત પંકિતએ લોપતા!

નથી ચરણપંક્તિ એ; અમર રેખ એ આર્યંના ૪પ૦

સુભવ્ય ઇતિહાસની, તપતણાં અને પુણ્યનાં

પ્રતીકસમ ભદ્ર એ, વિજય શુદ્ધ કેરી કથા!

સાદી નથી ચરણની જડ પંક્તિઓ એ,

એ આર્યની અમર આત્મકલા અનોખી;

એ છે વિશુદ્ધ ઉરની કવિતા ઉદાત્ત, ૪પપ

એમાં લખી પરમ ત્યાગની પુણ્યગાથા.

વિષમાં વિષયો કેરા વ્હીલાતા માનવી તણા

પાદની પક્તિમાં આવી દૃઢતા કેમ સભવે?

ક્યાં કમ્પતી કરુણ માનવપંક્તિઓ? ને

ક્યાં ભવ્ય ને અભય આ દૃઢબન્ધ આનો? ૪૬૦

વૈકલવ્ય ને શિથિલતા મનુપાદની ક્યાં?

ક્યાં ધીર, પ્રૌઢ પદની રમણીયતા આ?

મૃત્યુના ભયથી વ્હીલાં, ગળતાં મનુગાત્ર કયાં?

અને કયાં પદ આ ભવ્ય, મૃત્યુનાં ગાત્ર ગાળતાં?

હિમાદ્રિપથ એ પળે, પરમ તત્ત્વ કો પામવા ૪૬પ

સનાતન, ન જે મળ્યું જયમહીં અને જીવને;

વિશાળ વસુધાતણા સભર એક સામ્રાજ્યના

સમૃદ્ધ મુખભોગ કે વિભવના સમુલ્લાસમાં.

અહોરાત્ર રહે ઝરી માનવી જેહ પામવા,

તે બધાંને પરિત્યાગી ઉત્તરે પદ આ પળે. ૪૭૦

જ્યાં મ્હોરતી માનવની મુમૂર્ષા,

સંતાપ બાહ્યાન્તર જ્યાં શમી જતા,

થસે સદા જ્યાં શિવશકિત, એવા

કલ્યાણને પન્થ પળે પદો આ.

પુરમાં પુણ્યનાં પુષ્પો વાવતી, પમરાવતી, ૪૭પ

દૂરે, દૂરે, સુદૂરે એ પંક્તિ આનન્ત્યમાં જતી.

૪ ઓગસ્ટ, ૧૯૩પ

jampyun chhe shantini shoDe jag aaje samast tyan,

ekla dharmrajane haiye manthan shan wasyan?

prasadna popat, sarika ne

kapot, meina, sahu gaDh nindman

Dhali gayan; indu ya wadle wintyo, pa

unghe Dhalyo sho ja ghaDik thambhyo

awtan thambhti, thambhi awati lher wayuni;

hastinapurne haiye shanti ko gaDh wyapti

wakshe Dhali sagarna wishal,

khewa ja kain antarni kathane, 10

adhir aa santat panth kapti,

kalindi pan aaje to unghe thambhel bhasti

wasudha par wrikshoni ne wyome wadlo tani

ghata gheri ya nidraman Dhaline aaj thambhti

thambhi chhe wishwni aam chetna sarw aaj tyan 1pa

ekla nripne haiye manthno shan ya chaltan?

hashe wyatha sheey ure bhareli,

shi yatana antarman macheli

ke lochno daDam phool jewan

enan, achho adhuro sprash pan nahin nindno lesh pame? ra0

wyagrtathi bhame raja, haiyanne nij tharwa,

khanDmanthi jharukhe ne jharukhaman thi khanDman

pase suti priyatma nij draupadi aa,

wishrabdh aa adhDhalyan naynethi jenan

je ekda analrekh uthi bhabhuki, rap

tene dahyun kul samast ja kaurwonun

e ja nehbharyan nene bharine wahyijhalne,

windhyo’to bhimne tene sabhaman kuruwanshni

dasatwthi deen banel kanthe

gaji rahya pushkarmegh tyare, 30

ane sari bhishan ko prtigya,

jhanjhaman neer keri shat shat warse rudr ko jem dhara

matt kaurawna tyare namera atthasman,

Dubiti bhimni wirwani bhishan che ghaDi

ane rahyo ghughwi abdhi kalno, 3pa

jhili ure tej dineshnan,ane

chhaya ya te ratritni ure dhari

anant te ghughawto anantman

walklo ang dharine, wiroe wanwasni

wat lidhi, jhili chhaya kalni koi karmi 40

ne kalne arnaw dheer prauDhi,

mahearmio uchhalti akhanD,

ane rahi e laharai, teman

sanwatsro chaud thayan wilupt

bharelo bhimne haiye wairagni to ya na shamyo, 4pa

sanyme adko ne je adko wadhto rahyo

priya tanan nen thaki pradipt

thayel je agni na te kadi shamyo,

nodhar neno priynan nihali,

dukhani jhaDioman ye sajiwan sada rahyo pa0

dasatwne rosh thaki sadaiw

rundhai wairagni rahel je hato,

e ekda nachi sahastrjhale,

winti walyo kaurawkunjne tyan

ne lidhan bharkhi ene shakhane, parnpunjne, pap

ne ene palman didhi kari weran waDine

ane pachhi nen priya tanan lahi

kritarth bhawe sabhre bharya bharyan,

ashleshthi mangal dhanyata dhari,

shami gayo e swaymew wahyi 60

wahyine prernaran e, poshtan ne shamawtan,

yagyseni tanan neno Dhalyan aaje adhukDan,

wishrabdh e nayanni mahin swapnkeri

shi chalti ya madhuri ramna hashe, ke

teno ghaDik pharki adhroshth pure 6pa

wardhakyman ya mriduta nawmugdhtani?

dhimethi wayuni lhere pharke shwet kesh e,

dhimethi dharmraja tyan samipe eni sanchre

ane rahine kshan ek nhyali

wimugdh enan smitni prbhane, 70

gabhir e chintanmanhi Dube,

ne nen ene kani chitr uge

nhyale, nawoDha nawlan smite thaki

kutir kuntatanun e ujalti,

panchey parthotni prerna sami, 7pa

prsanntani mridu murti daropdi

aje warsho pachhi pachhi eni e smitni prabha

krishnana adhre dekhi lasanti, nrip chintwe

‘wahi gayan warsh anek tyarthi,

shami yuwanan shamnan badhan gayan 80

ullas teno sahu athamyo chhatan,

shane sphure aa smitrekh aaje?

nidratne shun kar manwini

sanjiwni durlabh ko rahi, ke

e sparshtan antarni wythao, 8pa

wishadna gaDh tharo, nirasha

tanan daloh sau palman shami jatan?

ne manwinan sukhsonlan badhan

sajiw thai nen mahin wilastan?

ke shun hashe aa? ablaure shun 90

rujhawwane wran sau nisarge

smito niruddesh ja aa wasawyan?

hemantne pash phasel madhawi

sami thai pallaw pushp hini,

wishadani jiwan kalimaman 9pa

to ye smito shan ja shuchi prbhabharyan?

udrikt e kshatratni prabha hashe?

kuDi hashe atamwanchna wa?

dithi ja wa bhawi agamyne tate

mharel ene manni mahechchha? 100

hashe ja shu? aa smit kem uge

wishadthi kewal wyapt jiwne?

krishnani angwalliye ugela smitpushpne

nhyaltan nrip ubhe chhe, manman aam chintwi

nidra tanun anjan aankh aanji, 10pa

japyun ghaDi chetan wishw kerun,

dhire ja dhire lahri padhare

wayu tani aalas Dolti shi

thambhe chhe dipani jhini shikhaye aaj ghenman,

thambhe chhe jagata to ye nrip chintnawhenman, 110

tyan wayuni lahri dheer pade padhari,

ne dipani kanakrekh jari nachawi

chali gai; dhawal ko lat tyan kapole

krishna tana pharkine ghaDi gothwaye

achhera smitthi shota aawre adhroshthne, 11pa

nihali lat te raja shunychitte jari rahe

‘shene ya aaj muj antar bhutakal

pachho sajiw thai writti badhi walowe?

krishna tani alakni lat aawre kan

aje ya pachhi ramniy smitaprbhane? 1ra0

dewi tanan shobhan athamyan smito,

phelan ya aa keshatni latothi,

dushasne je balbher mardi,

bhari sabhaman kuruwansh keri

ne athamyan, te na phari kadi ugyan, 1rap

pradipt wairagni kadi ya na shamya

ne keshni aa lat ekmanthi

manDayun sanharanun satr ghor e

ane baji wansh tana winashni

bheri bhaye bhairaw te di’ karmi; 130

aDhar dee’ manaw manawi mati,

Dubi gayo pashawbhawni mahin;

minchi dai nen, dai phagawi

watsalya ke mardaw snehkera,

jhinki rahi shastratni jhaDine, 13pa

hani rahyo manaw manwine!’

ne tare ankhman eni ramna ghor kalni,

jyare manawwanshoni baji marankhanjri

na kalne nen kadi chaDhelo,

na manwine shrawne paDelo, 140

ewo maha manawmedh pachho,

sajiw thato nripnen pase

ghera, gaDha rawethi manujanidhi ahin uchhli uchhline,

reli reli mathe shun bhuwan tran jale aaj jhambolwane;

ena utpatbhare kaDDaD karti krandti shun dharitri? 14pa

eni bhenkar traDe, gaDh gaganatna jay shun aa gaDuDi?

sutela sarw jagya, dhartiudarna bheem bhukamp aaje,

ne winjhi winjhi kala pralayawarasta korDa karmane,

sandhe sandha karine shithil dhartina, matt attatthase

nache shun tanDwe aa, DamakaDamarune tal e rudr kera? 1pa0

ke jate rudr jhanjhanilaturag pare megh bare palani,

doDe chomer jane tribhuwanadalna dhwanswidhwans kaje,

phangoli abhkera grahaupagrahni gendni gend ghume,

jayan eni garjnaman bhuwanabhuwanna bhanunan tej Dule

ke dhari munD keri gabharu shishutna mal kankal kanthe, 1pap

nene, wene badhe ye garal warasti,wahnijhale ghaDeli,

leahi taje galanti, khapar lai lai ghumti ne bhamanti,

chanDi shun atthase dishdish bharti kudti ghear traDe!

kampe chhe rayani kaya, nihali ghor chitrne

ne pade mand shayyani samipe nij jay chhe 160

besi tahin nayanne karthi dabawi

raja mathe wisarwa sahu wyagrtane;

ne bhutkalamhin lupt thayel koi

sheadhi sukhaswapanne ratwa mathe chhe

jem jem mathe chhe e wyagrtane wisarwa, 16pa

tem tem wadhe e to ure adhik rayna

gheash prchanD nabhmanDal windhnara,

shankhadhwani prabal, sinhaninadghera,

tini ja chees urmarm widartih sau

bhedi yudhishthar tana shrawno rahe chhe 170

ne nyhaltan nayan shonitrel jeman

angangkhanD shatkoti tari rahe chhe;

khanDo pare hay ane gajnan shabona

jhile chh chanDi nawshonitna phuwara

nyhale dhaDodhaD paDant pahaD jewa 17pa

wiro prchanD palman, asina prghate;

ne kumplo sam kishor jata kapai,

jena mukhe mridulta hajina whilai

ne wriddh kanth thaki weer ninad reli,

ghumi rahe giritna himshring jewa, 180

wardhakayman ya nawyauwan dipti wala

te ye Dhale dharniye ranthambh aaje

Dole dhara, Dagamge giri, sagro ye

unmatt thai ulatta nij leapi majha,

akashni atalta uthli paDe chhe, 18pa

de chanDika ranatni nij traD jyare

uthine Dagle dhime phare chhe khanDman nrip,

na thambhe yagysenini shayyakeri samip e

shami jatan e smitrekh, ena

wyapel gheri wadne nirasha, 190

ne mlanata gaDh wishad keri

nihaltan ray sachint ubheh

“swapnnan smit ye jhajhun adhre kan take nahi?

durbhagine nirasha shen nindman ya taje nahi?

durbhagi kem? kalyani! tame murti subhagyni; 19pa

tame to rankne gehe lakshmi sam padhariyan

parantu mandbhagi aa ame na mool mulawyan,

ne rajoti tamari sau atmni riddhi dhulman

ane tam Dhali ganga panoti am sagre,

dajhaDayun haiyun tenu ye amara waDwanle ra00

tamara urni ashanirasha, harshshokni

bhawna jaD sha haiye amara kadi na wasi

tame ye bhogawyan arye! dushphlo am doshnan,

bale chhe telni sathe sathe diwet dipani

tamne, tam haiyane, tam matritwalhanne ra0pa

homi didhan ame dewi! am ek ja dhunman,

te dine cheer khenchatan, ame paththarputlan

sama betha, chhatan arye! aho! tam udarta!

tame pushp tamaranne am sange walawiyan

yuddhman yuddh shanun e? khel e te prpanchna! ra10

ane tare nen samip eni

gangeyni gaurawgarjnao,

whilai teni mahin dipti jati

dekhay chhe panDawsainya keri

nhoy aa bheeshm; aa to chhe swayan dew ja kalno, ra1pa

brahmani srishti akhina sanhararthe bhami rahyo

nishpanDwi dharnine karwa prtigya

eni suni, bhalabhlanij man muke;

ne stabdh nen jagnan nirkhi rahe chhe,

e wridwwiratanun wikram karya aaje rar0

khasine margthi ena aagha atirthi pale,

bhawya bhaskarni pase tarla shen taki shake?

utsah ang bharyauwanno bharine,

warshi rahe sharatni wasmi jhaDi e,

jenan share arishiro shatdha paDe chhe,

jeni jhaDi bhuwanne bharkhi rahe chhe rarap

trahi, trahi pukare chhe trast aa sainya parthanun,

jenan gatr gali chalyan sinhnado suni suni

tyan samti sharajhDi warsi rahe chhe,

e wirana rathapre kayhinthi achinti, ra30

kalagnine warastan nayne nihale

gangeye; pan tahin nirkhe shikhanDi

sankori shastrni lila bese chhe bheeshm nishkriy;

shikhanDi par shashtro shen upaDe narpungaw?

shikhDini rahi othe sawyasachi sharo tani ra3pa

rahe chhe warsi dhara,mahautpat megh shi

ane ‘bheeshm paDya!’ ‘bheeshm paDya’ e harshnadthi

gaje parthni sena, punarjiwan pamti

‘lyo,a bheeshm paDya!’ bole manman ja mahipati;

bhase chhe wadne rekha aspasht tyan uphasni ra40

chhaya haji nripatnan nayne rame chhe

a chitrani; tahin wali shrawne paDe chhe

ene chamu nij tano kaklat kalo,

ne harshanad kuru sainya tano gabhiro

rahense chhe phulDan jewa ekla abhimanyune ra4pa

ek sathe mathi meata chh chh kurumharthi,

kampari khaine raja minche chhe nij nenne;

tea ya tyan tarti chhinn eni angangpankhDi

pharithi nij shayyani samipe nrip jay chhe,

ne Dhali tahin dashyo e badhan wisarwa mathe rap0

parantu aaje smarno badhan ye,

dakhel te uchhli uchhline,

sajiw thaine shatkoti rupe

narendrnan nen samip nache

kampe chhe wayuni lhere khanDna dipani shikha, rapap

kampe chhe dharmni em haiyani dhairybhawna

ne dronni Danak darpabhrel kera

dhinga pratidhwani nripal suni rahe chhe,

ne tirni satat susawti jhaDiman,

Dubi jatun sakal parthanun shaurya dekhe ra60

dronnan angman, rome rom kalagnini prabha

nirjhre, dahwa jane samtan ja trilokne

hunkarothi abhna gabh bhedi,

sabal sharajhDithi shatrunan sheersh chhedi,

ghume jane jag bharakhwa brahmni ugrata e, ra6pa

ewa acharya aaje chapal nij kare, ker kalo machawe

shoor panDawsenanan shastro aaje sari jatan,

sinhnado sunine e moort praley shaktina

ane hayagjo kera shabona Dhagla tale,

lapaye sainiko eni bachwa rudr ankhthi ra70

dhanurdhrona guru aadya aaje

batawta atamni kalane;

ghaDikman panDawsainya winte

jhanjhanilonan dal umtine

ghaDiman megh bareni jhinkaye jhapte jhaDi, ra7pa

to wali jwal durdhursh bhabhuke wahyini ghaDi

ghaDi wali chetan sainikonun

harai jatan palman achintyun

thambhi jatan sau jaD putlan shan;

nishchesht shi wyapti stabdhata aa! ra80

ghaDiman jay shoshai hawadal samast, ne

rundhatan shwas, jiwo sau walkhe aklaine,

dronni shastrlilana chamatkarothi trasti

senane nirkhi partho wyagr chitte wimasta

‘sanhar aa ghor shame ja shi widhe? ra8pa

a dehna durg Dhali paDe kyme?

sari paDe shi widh shastr haththi

acharyna? shi bachwatni gati?’

Dhaline dharni mathe gadaghate gajendrne,

gaji bheem rahe chhe tyan ‘ashwatthama paDyo rane! ra90

hale chhe marm haiyana yudhishthir tana chhatan

bhawran nen enan aa chitrmala wileakatan

‘paDyo ashrwatthama wachan shrawne na paDayun, paDayun,

pitanun haiyun tyan, mridul phool jewun bani gayu;

wishalan watsalye, sakal nij udrek drawiyo, ra9pa

ane shidhre e te nayanjal rupe sari paDyo

tuti jatan jiwantantno e

bani gaya deh ja matr dronah

sari paDyan ayudh hathmanthi,

purun thayun jiwananun prayojan, 300

dhrishttathi dhasine tyan dhrishtadyumn rathe chaDe,

ne khenchi kesh, rahense chhe wriddh brahmarshishirshne

pharithi harshni heli parthsenamhin chaDhe,

nhyali e aaj rajanan bhinjwe swed angne

kampe chhe kalajun enun wayre wanphul shun, 30pa

sijhe chhe gatr enan ne ami shoshay kanthanun,

andharan awtan ankhe, jeew unDo ja jay chhe,

naDiman lohi wegethi adamya dhamki rahe

ne chintwe ‘shi ya durash tyare

angang wyapi gai mahre, ke 310

adharmna yuddh chhale bharelan

mein dharmna kshetramhin machawyan?

shane re chheh didho mae nathore pujypadne?

shane wishwasne lepyo ghor mein chhalman are?’

shamawwa wyakulta phare chhe 31pa

dhime pade e tahin khanD manhe;

parantu tene nayne tare chhe

prpanchni ghor paramprao

gale chhe rathanu chakr prithwini daDh karmi,

te same wyagrtathi aa angraj rahe mathi 3ra0

maryad tyare ranni wilopi,

ne wisri kshatriydharm keri

wishuddhine, tyan shar sawyasachi

chheaDi rahe adbhut shi kalathi!

angrajatnan ango sharothi chhinn thay chhe; 3rap

tyan ja chitr tari rahe chhe bijun ko nen rayne

nishithni niraw stabdhtaman,

jampel panchal tano kumar;

lapai ena shibire praweshi,

rahense chhe drauni ene, janakawadhatna wairne walwane 330

chhundine kumplea jewi yagysenini santati,

nhasta draunine aaje nhyale chhe ray roshthi

ane tyan wirhakothi kudta te jhajhumta,

tare chhe nenni pase duryodhan, wrikodar

toting be ya nij wajragda ghumawi, 33pa

jhinki paraspar rahe ghangarjnathi,

banne paDe, laDathDe, pan mitman to

udyukat thai awanwa nij daw sadhe

prharo jhilta, jhili gajta, gaji jhinkta

prharo samsama e mahamallo rami rahya 340

tyan bhimne nayan wijlitej jewun

ugi kanik, palman jatun athmi, ne

ek prahar paDchhand gadatno, ne

a bhonype taraphDe nrip kaurwono

chhale chhundayli jangha duryodhan tani tahin 34pa

tartan nripnan netre, romawali khaDi thati

“a yuddh! aa wijay!” askut em boli,

uththi narendr nij khanDamhin phare chhe;

nhyale namel nayno ghaDi draupdinan,

nhyale ghaDik dhawla wali kesh ena 3pa0

“chhale mathya sanharwa chhalone,

chhatan maryun na chhal akhre ye!”

ewun wadine nij sej mathe

ardhu Dhali ray sachint bese

“yash malyo, haymedh thaki thai 3pap

saphal antarni wijigishna,

pad Dhali war waibhawthi bhari

wasumti; pan dah shamya nahi!”

dhime dhime, pad lathaDte, ray khanDe phare chhe,

ne ochinta palamhin wali shunytaman sare chhe, 360

thambhi jaye ghaDik, palman kampati kay eni,

dhime dhime Dag bhari, ghaDi gokhnimanhi ubhe

ne tahin meet manDine yudhishthir wilokta,

gorambheli ghata gheri ghanni nabh shunyman

nishithman melwine nirasha, 36pa

didhun rasi hoy samast wyomne,

ewi dhari karmi kalima aa

jhajhumti shi ghan ghorni ghata!

aje na chaDti nene achhi rekha ya chandrni,

dekhaye nahi jhini shi prabha tara ya ekni 370

thambhel chhe shwas ja srishti kero,

nisarganu chintan aaj thambhyun,

ne gan ye pallawkhanjrinun

thambhi gayun aaj samast dise

jameli meghmalane wriddhnene wileakata, 37pa

ubhe chhe ray haiyaman wyatha ko teewr dharta

gokhe jhuki manthanmagn ubha

nripalna deh jari na hale;

akashna meghatni gambhirta,

narendrnan nen wishe samaye 380

chitarya chitr ko jewi srishti aakhi ya bhasti,

akriti nripni teman dekhati chitrana sami

dhime rahi te halti dise chhe,

shu chintne kumpal koi phute!

nripalna hoth jarik hale, 38pa

ne “kal sho!” boli phari biDaye

dhimethi wayuni aawi, pharki lher ek tyan,

halawi wrikshnan parno thambhi e palman jati,

thambhi jatun aabh agadh, thambhi

jati wali meghatni ghatao; 390

thambhi jata wayu ya aaj to ghaDi

nareshni thambhti wriddh akriti

thambhela wishwman, ek thambhyan na when kalnan;

wyome pratyushnan dhiman sunai paglan rahyan

meghanu dheer haiyun ye dhimethi dhamki rahyun, 39pa

ne temanthi sari dhimi mandr ekad garjana

ane tyan salki tikhan tejethi bhari wijli

meghni kalimane ye tejthi rasti gai

meghnan nenthi dhara dhiri dhiri Dhali rahi,

wayuni lher dhimethi nachti nachti wahi 400

ne raykera urna wishadman

achintwi ko smitwijlini

rekha sphure; wyomawiharinini

lasatprbhaman chamki ya e rahe

prauDh, dheer pade raja khanDman nij jay chhe, 40pa

ane krishna tani shayya samipe e ghaDi ubhe

prdipni tyan wimli prbhaman,

krishna tana oshth pare lasanti

wimugdh achhi smitni prbhane

narendr nhyale kai bhawbher 410

swasth sutel krishnana adhre smitrekhna

darshne leen thaye chhe hawan nenea nripalnan

bhaar meghatanun haiyu awishrant drwi rahyun;

drwi saw jatan, ane mridu mandar shun thayun

mukit pamel indunan kirnone ure dhari 41pa

phulshi meghmala tyan wyomkanthe wirajti

dhime pratyushni jhini jhanjhri jhanki rahe,

dhimethi wishwne kanthe ganni gang nirjhre

tyan meghanu garjan mandr thatan

nihalta bhaar nripal, to tyan 4ra0

shashiyre shwet banel meghman

enan nihale nayno himadri

* * *

indraprasth tana aaje abalwriddh paurnan

wadan laine rami resha shane aa gooDh shokni?

wishal aa wyomatna witane, 4rap

shane jhalumbe ghanni ghatao?

ne bharg aa bhaskarna nirasha

nistej aaje warsi rahe kan?

ne udyane naw kisalye lherto aamr pelo

na kan aaje anunay shate mallikane rijhawe? 430

mandaro aa sajal nayne kem nichun nihale?

sukye aaje smit paranman malti kan lapaye?

prashi prashi raj kamalni swadu, pratyang Doli

Doli aaje aligan na kan ramya wina bajawe?

ke gaheke na madbhar shikhi kem aaje tribhange? 43pa

ne sare kan nayanjal shan parn pelan palasho?

parewanna, shukaganatna, kokilona, kapoto

kera kanthe kyam khalakatun geet Duman bharatan?

ke aaje kan kusumarasthi matt e matrishrwa

dhire dhire upwan wishe wen na way eni? 440

wanashri nij winane aaje shane wichhoDti?

kalindi shokni gheri kalima kem dharti?

ne aa rajapthe proDhi werai padpankitao,

koni purajno aaje bhari ankhe wileakata?

koni panoti padpankitaoni 44pa

sohagrenu purlok aaje,

netr, shire ne hridye dharine

shekardr ne sharanhin saman bhase?

raho,purajno! rakhe punit pankite lopta!

nathi charanpankti e; amar rekh e aryanna 4pa0

subhawya itihasni, tapatnan ane punynan

prtiksam bhadr e, wijay shuddh keri katha!

sadi nathi charanni jaD panktio e,

e aryni amar atmakla anokhi;

e chhe wishuddh urni kawita udatt, 4pap

eman lakhi param tyagni punygatha

wishman wishyo kera whilata manawi tana

padni paktiman aawi driDhta kem sabhwe?

kyan kampati karun manawpanktio? ne

kyan bhawya ne abhay aa driDhbandh ano? 460

waiklawya ne shithilta manupadni kyan?

kyan dheer, prauDh padni ramniyta aa?

mrityuna bhaythi whilan, galtan manugatr kayan?

ane kayan pad aa bhawya, mrityunan gatr galtan?

himadripath e pale, param tattw ko pamwa 46pa

sanatan, na je malyun jayamhin ane jiwne;

wishal wasudhatna sabhar ek samrajyna

samriddh mukhbhog ke wibhawna samullasman

ahoratr rahe jhari manawi jeh pamwa,

te badhanne parityagi uttre pad aa pale 470

jyan mhorti manawni mumursha,

santap bahyantar jyan shami jata,

thase sada jyan shiwashkit, ewa

kalyanne panth pale pado aa

purman punynan pushpo wawti, pamrawti, 47pa

dure, dure, sudure e pankti anantyman jati

4 ogast, 193pa

jampyun chhe shantini shoDe jag aaje samast tyan,

ekla dharmrajane haiye manthan shan wasyan?

prasadna popat, sarika ne

kapot, meina, sahu gaDh nindman

Dhali gayan; indu ya wadle wintyo, pa

unghe Dhalyo sho ja ghaDik thambhyo

awtan thambhti, thambhi awati lher wayuni;

hastinapurne haiye shanti ko gaDh wyapti

wakshe Dhali sagarna wishal,

khewa ja kain antarni kathane, 10

adhir aa santat panth kapti,

kalindi pan aaje to unghe thambhel bhasti

wasudha par wrikshoni ne wyome wadlo tani

ghata gheri ya nidraman Dhaline aaj thambhti

thambhi chhe wishwni aam chetna sarw aaj tyan 1pa

ekla nripne haiye manthno shan ya chaltan?

hashe wyatha sheey ure bhareli,

shi yatana antarman macheli

ke lochno daDam phool jewan

enan, achho adhuro sprash pan nahin nindno lesh pame? ra0

wyagrtathi bhame raja, haiyanne nij tharwa,

khanDmanthi jharukhe ne jharukhaman thi khanDman

pase suti priyatma nij draupadi aa,

wishrabdh aa adhDhalyan naynethi jenan

je ekda analrekh uthi bhabhuki, rap

tene dahyun kul samast ja kaurwonun

e ja nehbharyan nene bharine wahyijhalne,

windhyo’to bhimne tene sabhaman kuruwanshni

dasatwthi deen banel kanthe

gaji rahya pushkarmegh tyare, 30

ane sari bhishan ko prtigya,

jhanjhaman neer keri shat shat warse rudr ko jem dhara

matt kaurawna tyare namera atthasman,

Dubiti bhimni wirwani bhishan che ghaDi

ane rahyo ghughwi abdhi kalno, 3pa

jhili ure tej dineshnan,ane

chhaya ya te ratritni ure dhari

anant te ghughawto anantman

walklo ang dharine, wiroe wanwasni

wat lidhi, jhili chhaya kalni koi karmi 40

ne kalne arnaw dheer prauDhi,

mahearmio uchhalti akhanD,

ane rahi e laharai, teman

sanwatsro chaud thayan wilupt

bharelo bhimne haiye wairagni to ya na shamyo, 4pa

sanyme adko ne je adko wadhto rahyo

priya tanan nen thaki pradipt

thayel je agni na te kadi shamyo,

nodhar neno priynan nihali,

dukhani jhaDioman ye sajiwan sada rahyo pa0

dasatwne rosh thaki sadaiw

rundhai wairagni rahel je hato,

e ekda nachi sahastrjhale,

winti walyo kaurawkunjne tyan

ne lidhan bharkhi ene shakhane, parnpunjne, pap

ne ene palman didhi kari weran waDine

ane pachhi nen priya tanan lahi

kritarth bhawe sabhre bharya bharyan,

ashleshthi mangal dhanyata dhari,

shami gayo e swaymew wahyi 60

wahyine prernaran e, poshtan ne shamawtan,

yagyseni tanan neno Dhalyan aaje adhukDan,

wishrabdh e nayanni mahin swapnkeri

shi chalti ya madhuri ramna hashe, ke

teno ghaDik pharki adhroshth pure 6pa

wardhakyman ya mriduta nawmugdhtani?

dhimethi wayuni lhere pharke shwet kesh e,

dhimethi dharmraja tyan samipe eni sanchre

ane rahine kshan ek nhyali

wimugdh enan smitni prbhane, 70

gabhir e chintanmanhi Dube,

ne nen ene kani chitr uge

nhyale, nawoDha nawlan smite thaki

kutir kuntatanun e ujalti,

panchey parthotni prerna sami, 7pa

prsanntani mridu murti daropdi

aje warsho pachhi pachhi eni e smitni prabha

krishnana adhre dekhi lasanti, nrip chintwe

‘wahi gayan warsh anek tyarthi,

shami yuwanan shamnan badhan gayan 80

ullas teno sahu athamyo chhatan,

shane sphure aa smitrekh aaje?

nidratne shun kar manwini

sanjiwni durlabh ko rahi, ke

e sparshtan antarni wythao, 8pa

wishadna gaDh tharo, nirasha

tanan daloh sau palman shami jatan?

ne manwinan sukhsonlan badhan

sajiw thai nen mahin wilastan?

ke shun hashe aa? ablaure shun 90

rujhawwane wran sau nisarge

smito niruddesh ja aa wasawyan?