બાહુક કાવ્યમાંથી એક અંશ (બે ભાગ) - પ્રથમ ભાગ
bahuk kawymanthi ek ansh (be bhag) pratham bhag
(પ્રથમ ભાગ)
નળ :
......જરાક નીચે
આવ્યાં સખી! વિહગ; નીડ ગણી ધરાને-
છે. સ્વર્ણરંગ
વળી, પુષ્ટ;
અને
ક્ષુધા આ-
કોપાયમાન વરસે નહિ મેઘ
ત્યારે,
જેવી ધરા –
ઉદરતપ્ત
તણાય એવું......
તો...
આ વિહંગ નહિ.
- ભક્ષ્ય -
સુવર્ણ પાંખો
ને વર્ણ ચારુ...
લયસિક્ત ઝમે મૃદુ આ
સૂરાવલી-
મરુત થાય સદેહ જેથી
એવાં વિહંગ...
એવાં વિહંગ હણવાં પડશે અમારે?
એવાં વિહંગ હણવાં પડશે અમારે...
અતૃપ્ત, નિત્ય, નિયમે હઠપૂર્ણ, ક્રૂર
એ
એ ક્ષુધાવશ થઈ?
–ધિક્, જીવવું આ.
આવો વિહંગ, નિજ નીડ ગણી ધરાને.
*
કિંતુ,
જ્વરની જેમ
ચિત્તની સ્વસ્થતા હરતી,
આકસ્મિક; અશ્વગતિ ધારતા,
જળપ્રવાહ જેમ
તટે સ્થિત ન રહેવા દેતી;
સઘન વનમાં પ્રદીપ્ત અગ્નિ જેમ
પ્રજ્વલિત કરવા પ્રસરીને,
હરિત-શુષ્કના ભેદ ભૂંસતી
આ ક્ષુધા;
આ ક્ષુધાઃ મારી સ્વસ્થતા હરે છે
મારા તાટસ્થ્યને હણે છે
મારા વિવેકને....
*
આ આવ્યા
આ ઊતરી આવ્યા
સાવ લગોલગ
પુષ્ટ દેહના ખગ.
ત્વરા કરી હે હાથ!
આ બે પાંખ,
પાણી જેવી ગ્રીવા પાતળી,
નર્યાં માંસમજ્જાના દેહ
ચીલગતિથી,
સિંહમતિથી
સાહી લે, સાહી લે
આ વિહંગને;
કિંતુ, પાંખાળાં તે પાંખ વીંઝતાં
ઊડ્યાં...ઊડ્યાં...
પંખી છે તે ઊડે
નૈષધને નૈરાશ્ય શોભશે?
ત્વરા કરો હે હાથ!
હાથ,
આ વસ્ત્ર ઉતારો પહેરેલું...
વસ્ત્રનો પાશ બનાવી
આ પંખીને
અક્ષસમાણી ચાલયાતુરી વિહંગની
તે......
એકમાત્ર જે વસ્ત્ર,
વસ્ત્ર પણ
મને ત્યજીને ગયું
ગયું
ઓ ગયું.
*
ઊડ્યાં પંખી, વસન લઈને,
નગ્ન હું, નગ્ન છું હું;
પાછાં જાઓ, સરિત જળ હે!
પ્હાડમાં જાવ, પાછાં.
અદ્રિ જેવાં તરુવર! પધારો
તમે, મૂળ પાસે,
આભે પાછાં જળસભર હે વાદળો!
જાવ પા...છાં.
જન્મક્ષણે હતો
એવો જ હું
વિવસ્ર
થઈ ગયો છું
પાછો.
કયારેય નહોતો
એવો અશસ્ત્ર
થઈ ગયો છું.
કરુણાર્દ્ર માતાનું
સદ્યસ્મરણ
મને કેમ થઈ આવે છે?
જન્મક્ષણે હતો
એવો જ હું
વિવસ્ત્ર
થઈ ગયો છું,
ત્યારે;
પ્રિયે, માતા પેઠે વસન અમને આપ ધરશો?
ફરી પાછી ભાષા અવશ કરનારી શીખવશો?
મરેલાં મત્સ્યોને સજીવન કરી, એ જ જળમાં
ધકેલીને પાછાં, અવિરત તરે, એમ કરશો?
ફરી એ સૌ શાને? પુનરપિ, વળી, એ જ ક્રમમાં?
તડાકે તોડું આ વિકટ સરખાં બંધન..., તદા,
નહીં દોરાયેલાં, પણ, સમયના ભાવિ પટ પે
હવે અંકાનારાં, વિધવિધ બધાં ચિત્ર ઊપસે:
કુરરી પક્ષિણી જેમ ચિત્કાર કરતી,
બાણથી વીંધાવાના ભયથી
વ્યાકુલ હરિણી જેમ દોડતી,
અશોક વૃક્ષ પાસે થોભતી;
આમ છતાં શોકરહિત અવસ્થા
ન પ્રાપ્ત થતાં, ખિન્ન બનતી;
અંગ પર અર્ધવસ્ત્ર હાવાથી
લજ્જા અનુભવતી;
વયોવૃદ્ધ એવા ગિરિવરને
ઊર્ધ્વશિખરનાં નેત્રોથી
ચોપાસ જોવા વીનવતી;
ઋષિગણ પાસે જલ્પતી;
અગ્નિ જેવા વિરહથી દગ્ધ એવી
આ...
આ તો ભીમક્તનયા...
હૃદયદ્વિતી...
જોઈ શકાશે વિજનવન મધ્યે
ભયવ્યાકુલને આમતેમ અટવાતી?
છેદી શકાશે આ રમણીય વસ્ત્રને?
ક્યારેય નહોતો એવો
હું અશસ્ત્ર થઈ ગયો છું.
અને આ...
ઉછંગે જેના હું શિશુવત રમી, યૌવન વિશે
થયો સ્વામી, તે આ નિષધનગરી –વત્સલપ્રિયા–
દિનાન્તે યુદ્ધાન્તે રણભૂમિ પરે, પુત્ર-પતિનાં
શબો પામી, નારી જડવત બને, એમ મૂઢ છે;
દિશાનાં વસ્ત્રોમાં પરિચિત હતું, એય ગૂઢ છે.
અપરિચિત વન્ય પુષ્પોની
પરિચિત થવા પ્રયત્ન કરતી
તીવ્ર ગંધ જેવા આ સંબંધ -
અલ્પશ્રવા ને પાછા અંધ.
*
અરણ્યમાંનું સળગાવાયેલું એક વૃક્ષ,
કેવળ નૈકટ્યને લીધે,
અન્ય વૃક્ષને સળગાવે
એવા આ સંબંધ –
અલ્પશ્રદ્ધા ને પાછા અંધ.
*
આમ, હરિતવર્ણ અરણ્યને
નૈકટ્યનો શાપ
ભસ્મીભૂત કરે
એ પહેલાં –
દાંત ભીડી,
મુઠ્ઠી વાળી,
નાસી છૂટું
નાસી છૂટું ક્યાંક.
*
ત્યજું મ્હોરેલી આ નગરી, કુમળી વેલ; બળતી
ત્વચાથી બાળું એ પ્રથમ, સઘળાંને ત્યજી દઉં.
સ્વીકારું છાપેલું બૃહદ-ગુરુ એકાંત અ-ચલ,
ભલે એના ડંખે – અનલવિષથી – ના રહું નલ.
(pratham bhag)
nal ha
jarak niche
awyan sakhi! wihag; neeD gani dharane
chhe swarnrang
wali, pusht;
ane
kshudha aa
kopayman warse nahi megh
tyare,
jewi dhara –
udartapt
tanay ewun
to
a wihang nahi
bhakshya
suwarn pankho
ne warn charu
laysikt jhame mridu aa
surawli
marut thay sadeh jethi
ewan wihang
ewan wihang hanwan paDshe amare?
ewan wihang hanwan paDshe amare
atript, nitya, niyme hathpurn, kroor
e
e kshudhawash thai?
–dhik, jiwawun aa
awo wihang, nij neeD gani dharane
*
kintu,
jwarni jem
chittni swasthata harti,
akasmik; ashwagati dharta,
jalaprawah jem
tate sthit na rahewa deti;
saghan wanman pradipt agni jem
prajwalit karwa prasrine,
harit shushkna bhed bhunsti
a kshudha;
a kshudha mari swasthata hare chhe
mara tatasthyne hane chhe
mara wiwekne
*
a aawya
a utri aawya
saw lagolag
pusht dehna khag
twara kari he hath!
a be pankh,
pani jewi griwa patli,
naryan mansmajjana deh
chilagatithi,
sinhamatithi
sahi le, sahi le
a wihangne;
kintu, pankhalan te pankh winjhtan
uDyan uDyan
pankhi chhe te uDe
naishadhne nairashya shobhshe?
twara karo he hath!
hath,
a wastra utaro paherelun
wastrno pash banawi
a pankhine
akshasmani chalyaturi wihangni
te
ekmatr je wastra,
wastra pan
mane tyjine gayun
gayun
o gayun
*
uDyan pankhi, wasan laine,
nagn hun, nagn chhun hun;
pachhan jao, sarit jal he!
phaDman jaw, pachhan
adri jewan taruwar! padharo
tame, mool pase,
abhe pachhan jalasbhar he wadlo!
jaw pa chhan
janmakshne hato
ewo ja hun
wiwasr
thai gayo chhun
pachho
kayarey nahoto
ewo ashastr
thai gayo chhun
karunardr matanun
sadyasmran
mane kem thai aawe chhe?
janmakshne hato
ewo ja hun
wiwastr
thai gayo chhun,
tyare;
priye, mata pethe wasan amne aap dharsho?
phari pachhi bhasha awash karnari shikhawsho?
marelan matsyone sajiwan kari, e ja jalman
dhakeline pachhan, awirat tare, em karsho?
phari e sau shane? punarpi, wali, e ja kramman?
taDake toDun aa wikat sarkhan bandhan , tada,
nahin dorayelan, pan, samayna bhawi pat pe
hwe ankanaran, widhwidh badhan chitr upseh
kurri pakshini jem chitkar karti,
banthi windhawana bhaythi
wyakul harini jem doDti,
ashok wriksh pase thobhti;
am chhatan shokarhit awastha
na prapt thatan, khinn banti;
ang par ardhwastr hawathi
lajja anubhawti;
wayowriddh ewa giriwarne
urdhwashikharnan netrothi
chopas jowa winawti;
rishigan pase jalpti;
agni jewa wirahthi dagdh ewi
a
a to bhimaktanya
hridyadwiti
joi shakashe wijanwan madhye
bhayawyakulne amtem atwati?
chhedi shakashe aa ramniy wastrne?
kyarey nahoto ewo
hun ashastr thai gayo chhun
ane aa
uchhange jena hun shishuwat rami, yauwan wishe
thayo swami, te aa nishadhanagri –watslapriya–
dinante yuddhante ranbhumi pare, putr patinan
shabo pami, nari jaDwat bane, em mooDh chhe;
dishanan wastroman parichit hatun, ey gooDh chhe
aprichit wanya pushponi
parichit thawa prayatn karti
teewr gandh jewa aa sambandh
alpashrwa ne pachha andh
*
aranymannun salgawayelun ek wriksh,
kewal naikatyne lidhe,
anya wrikshne salgawe
ewa aa sambandh –
alpashraddha ne pachha andh
*
am, haritwarn aranyne
naikatyno shap
bhasmibhut kare
e pahelan –
dant bhiDi,
muththi wali,
nasi chhutun
nasi chhutun kyank
*
tyajun mhoreli aa nagri, kumli wel; balti
twchathi balun e pratham, saghlanne tyji daun
swikarun chhapelun brihad guru ekant a chal,
bhale ena Dankhe – analawishthi – na rahun nal
(pratham bhag)
nal ha
jarak niche
awyan sakhi! wihag; neeD gani dharane
chhe swarnrang
wali, pusht;
ane
kshudha aa
kopayman warse nahi megh
tyare,
jewi dhara –
udartapt
tanay ewun
to
a wihang nahi
bhakshya
suwarn pankho
ne warn charu
laysikt jhame mridu aa
surawli
marut thay sadeh jethi
ewan wihang
ewan wihang hanwan paDshe amare?
ewan wihang hanwan paDshe amare
atript, nitya, niyme hathpurn, kroor
e
e kshudhawash thai?
–dhik, jiwawun aa
awo wihang, nij neeD gani dharane
*
kintu,
jwarni jem
chittni swasthata harti,
akasmik; ashwagati dharta,
jalaprawah jem
tate sthit na rahewa deti;
saghan wanman pradipt agni jem
prajwalit karwa prasrine,
harit shushkna bhed bhunsti
a kshudha;
a kshudha mari swasthata hare chhe
mara tatasthyne hane chhe
mara wiwekne
*
a aawya
a utri aawya
saw lagolag
pusht dehna khag
twara kari he hath!
a be pankh,
pani jewi griwa patli,
naryan mansmajjana deh
chilagatithi,
sinhamatithi
sahi le, sahi le
a wihangne;
kintu, pankhalan te pankh winjhtan
uDyan uDyan
pankhi chhe te uDe
naishadhne nairashya shobhshe?
twara karo he hath!
hath,
a wastra utaro paherelun
wastrno pash banawi
a pankhine
akshasmani chalyaturi wihangni
te
ekmatr je wastra,
wastra pan
mane tyjine gayun
gayun
o gayun
*
uDyan pankhi, wasan laine,
nagn hun, nagn chhun hun;
pachhan jao, sarit jal he!
phaDman jaw, pachhan
adri jewan taruwar! padharo
tame, mool pase,
abhe pachhan jalasbhar he wadlo!
jaw pa chhan
janmakshne hato
ewo ja hun
wiwasr
thai gayo chhun
pachho
kayarey nahoto
ewo ashastr
thai gayo chhun
karunardr matanun
sadyasmran
mane kem thai aawe chhe?
janmakshne hato
ewo ja hun
wiwastr
thai gayo chhun,
tyare;
priye, mata pethe wasan amne aap dharsho?
phari pachhi bhasha awash karnari shikhawsho?
marelan matsyone sajiwan kari, e ja jalman
dhakeline pachhan, awirat tare, em karsho?
phari e sau shane? punarpi, wali, e ja kramman?
taDake toDun aa wikat sarkhan bandhan , tada,
nahin dorayelan, pan, samayna bhawi pat pe
hwe ankanaran, widhwidh badhan chitr upseh
kurri pakshini jem chitkar karti,
banthi windhawana bhaythi
wyakul harini jem doDti,
ashok wriksh pase thobhti;
am chhatan shokarhit awastha
na prapt thatan, khinn banti;
ang par ardhwastr hawathi
lajja anubhawti;
wayowriddh ewa giriwarne
urdhwashikharnan netrothi
chopas jowa winawti;
rishigan pase jalpti;
agni jewa wirahthi dagdh ewi
a
a to bhimaktanya
hridyadwiti
joi shakashe wijanwan madhye
bhayawyakulne amtem atwati?
chhedi shakashe aa ramniy wastrne?
kyarey nahoto ewo
hun ashastr thai gayo chhun
ane aa
uchhange jena hun shishuwat rami, yauwan wishe
thayo swami, te aa nishadhanagri –watslapriya–
dinante yuddhante ranbhumi pare, putr patinan
shabo pami, nari jaDwat bane, em mooDh chhe;
dishanan wastroman parichit hatun, ey gooDh chhe
aprichit wanya pushponi
parichit thawa prayatn karti
teewr gandh jewa aa sambandh
alpashrwa ne pachha andh
*
aranymannun salgawayelun ek wriksh,
kewal naikatyne lidhe,
anya wrikshne salgawe
ewa aa sambandh –
alpashraddha ne pachha andh
*
am, haritwarn aranyne
naikatyno shap
bhasmibhut kare
e pahelan –
dant bhiDi,
muththi wali,
nasi chhutun
nasi chhutun kyank
*
tyajun mhoreli aa nagri, kumli wel; balti
twchathi balun e pratham, saghlanne tyji daun
swikarun chhapelun brihad guru ekant a chal,
bhale ena Dankhe – analawishthi – na rahun nal
સ્રોત
- પુસ્તક : આધુનિક ગુજરાતી કવિતા (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 92)
- સંપાદક : સુરેશ દલાલ, જયા મહેતા
- પ્રકાશક : સાહિત્ય અકાદમી
- વર્ષ : 1989