“રજનીથી ડરું, તોયે આજે એ લેખતી નથી;
ક્યાં છો? કચ! સખે! કયાં છો? કેમ હું દેખતી નથી?”
લંબાવેલા સ્વર મધુર આ વ્યોમ માંહે ફરે છે
પુષ્પ પુષ્પ વિટપ વિટપે નૂતન શ્રી ભરે છે;
નાનાં નાનાં વપુ ધરી શકે શોધતા એ દિશામાં,
રેલંતા એ રતિ વિવિધ શી કૈં શશીની નિશામાં!
દિવ્ય પ્રભા નિરખી ઉત્સુક જે થયેલી
દેખાડવા સુહૃદને પ્રણયાર્દ્ર ઘેલી;
તે આ સ્વભાવ સરલા કરી દોડ નાની,
બોલાવતી ધસતી બાલક દેવયાની.
તરે જે શોભાથી વન વન વિષે બાલ હરિણી,
સરે વા જે રીતે સુરસરિતમાં સૌમ્ય કરિણી
કરે એવું જયોત્સ્નાભ્રમણ, ભ્રમણે જયાં અટકતો
શશાંક પ્રેક્ષીને સુભગ મણિ સેંથે ઝબકતો!
તરુઓ અભિનંદે આ અંગો લલિતને નમી;
સમગ્ર નભ વર્ષે છે, આહા! ઉપરથી અમી!
થંડો મીઠો કુમુદવનનો માતરિશ્વા વહે છે,
ક્રીડંતો જયાં તરલ અલકશ્રેણિ સાથે રહે છે
બાલાને એ વ્યજન કરતો દાખવે આભિજાત્ય,
પ્રેરે નૃત્યે પદ રસિકનો અગ્રણી દાક્ષિણાત્ય!
જેવી તરંગ શિખરે જલદેવી નાચે,
વક્ષઃસ્થલે શિશુ સમી ગણી સિંધુ રાચે;
અજ્ઞાત તેવું રમણીય નિહાલી લાસ્ય,
પામે પ્રમોદ વસુધા ઉભરાય હાસ્ય!
હવે તો મેદાને વરતનુ દિસે છે વિચરતીઃ
વિલોકે સામે, ત્યાં ત્વરિત ચરણોની ગતિ થતી;
રહ્યાં બંને બાજુ તરુવર, નહીં કાંઈ વચમાં
વસેલું આવીને પણ સકલ સૌંદર્ય કચમાં!
રોહિણીપતિના ભાલે રશ્મિઓ રમતા હતાઃ
તુહિનાચલના જાણે શૃંગમાં ભમતા હતા!
શોભિતા શા સહુ અવયવો, સ્નિગ્ધ ગોરા, ભરેલા,
યોગાભ્યાસ, પ્રબલ થકી શા યોગ્યતામાં ઠરેલા:
ગાલે, નેત્રે, સકલ વદને, દીપ્તિ સર્વત્ર ભાસે,
જયોત્સ્નાને એ વિશદ કરતો સ્વચ્છ આત્મીય હાસે!
આકાશમંડલ ભણી દૃગ એ નથી જ
વિશ્રામ આજ નથી ભૌતિક કોઈ ચીજ;
નેત્રો નિમીલિત થતાં હૃદયે તણાય,
અધ્યાત્મ ચિંતન નિમગ્ન થયો જણાય!
હવે તો આ આવી નિકટ ગુરુકન્યા કચ તણી,
અવસ્થાને જાણી નહિં, અગર જાણી નહિં ગણી;
“નિહાલે શું? હા! તો સફળ સમજું આગમનને!
નહીં: નીચી દૃષ્ટિઃ અરર! અવમાને ગગનને!”
કર સાહી કહે મીઠું: “વ્યોમસાગરને તટે,
મુખ તો વિધુલક્ષ્મીનું જો, સખે! આમ ના ઘટે!”
પાડી નાંખે તનુ પર પડ્યું બિંદુ જે હૈમ આવી,
ઝાડીમાંથી મૃગપતિ જરા યાળ જેવો હલાવી,
કીધો નીચે સુતનુ કરને એ પ્રમાણે કચે જયાં,
ઝાંખા જેવો વિધુ પણ થયો દૈન્ય દેખી નભે ત્યાં!
સાશંક ભીરુ નિરખી રહી આસપાસ,
ન્હાનું દિસે મુખ અનાદરથી ઉદાસ;
ધીમે હવે કચ ભણી જ્યમ એ વળે છે,
તેવું જ હા! ઊતરતી દૃગને મળે છે!
જરા જોયું, ત્યાં તો અતિશય દીસે છે પ્રસરતી,
કુમારીને લજ્જા, નયન પણ નીચાં જ ધરતી;
રહી વેળા થોડી કચ પણ હવે આમ ઉંચરે,
હતું ધીમું તોયે, પરિચિત છતાં એ પણ ડરે!
“અવસ્થાભેદનું, દેવી! તને ભાન દીસે નહીઃ
મુગ્ધ! શું સમજે છે તું બાલભાવ બધા મહીં?”
રે રે! એને શ્રવણ ન કદી વાક્ય એવું પડેલું,
હૈયું એનું મૃદુલ વિરલું ગર્ભમાંથી ઘડેલું;
આંસુ આવ્યાં નહિં, પણ બની બાલિકા છેક ઝાંખી,
ઊભી યત્ને, વિવશ ચરણે, મર્મ નિઃશ્વાસ નાંખી!
આ તે ઉભી કુમુદિની સરખી નમેલી,
જે ચંદ્રની વિકૃતિને ન કદી ખમેલી;
લાવણ્યને વિવશ જોઈ નહીં શકે જે,
ચિત્તે બહુ વખત રોષ ક્યહાં ટકે તે?
સ્વસા જેવી, જેને દિલગીર કરેલી નહિં કદા,
રહી સાથે જેની શિશુ સમ બનેલો પણ સદા;
કરી તેની આવી સ્થિતિ નિજ કઠોર પ્રવચને,
થયો પશ્ચાત્તાપ પ્રબલ મનમાં તુર્ત કચને.
શબ્દ સાંત્વનને માટે શોધે, પણ મળે નહીં;
વિચારે બહુધા; તોયે કંઈ ચેન વળે નહીં!
રોતી હોશે અવનત મુખે એમ શંકા કરીને,
ઊંચી લીધી તનુ કટિ કને બાહુ સાથે ધરીને;
“બોલે! શું છે વદ નભ વિષે, સજ્જ છે સર્વ જોવા,
તારી સાથે, અધિક રડશે તો પછી સાથે રોવા!”
રોકેલ અશ્રુદલ જે હૃદયે જડીને,
ભીજે કપોલ કચના હમણાં પડી તે;
છાયું હતું ઘનપટે મુખ ખેદનાએ,
ત્યાંએ સુહાસ્ય વિધુના સમ અલ્પ થાય!
ધરી હૈયા સાથે સદય મૃદુ આલિંગન કર્યું
વહીને ઓષ્ઠેથી મધુર વદને ચુંબન ઠર્યું;
કરી નીચી હાવાં સજલ નયને એ નિરખતો,
છવાયેલું હર્ષે વદન દિસતાં હર્ષિત થતો.
સ્ફુરે લાવણ્યનું શું આ પરિવર્તન અંગમાઃ
રમતી રમણી ભાસે દિવ્ય નૂતન રંગમાં!
શોભે જેવી શુચિ નિસરતી માનસેથી મરાલી,
વર્ષા કેરા વિમલ જલમાં નાચતી વા મૃણાલી;
ઓચિંતી વા તનુ ચમકતી મેઘથી જેમ વીજ,
બાલા તેવી બની ગઈ, ખરે અદ્ભુત સ્પર્શથી જ!
વૃત્તાંત પૂર્વ સધળું વિસરી ગઈ એ,
દ્રષ્ટવ્યમાં દ્વિગુણબદ્ધ હવે થઈ એ,
સ્નેહોર્મિથી સદયની થઈ આંખ ભીની,
જોતો રહ્યો સરલતા કચ સુંદરીની!
તરે જે શોભાથી વન વન વિષે બાલહરિણી,
સરે વા જે રીતે સુરસરિતમાં સૌમ્ય કરિણી;
કરે એવું જયોત્સ્નાભ્રમણ, ભ્રમણે ત્યાં અટકતો
શશાંક પ્રેક્ષીને સુભગ મણિ સેંથે, ઝબકતો!
વિશુદ્ધ સ્નેહનું જોડું વિશ્વસૌંદર્યમાં વહેઃ
વિલાસી વિધુ ને તારા નભથી નીરખી રહે!
(૧૬-૧૦-૧૮૯૦ થી કેટલાક સમય પહેલાં)
“rajnithi Darun, toye aaje e lekhti nathi;
kyan chho? kach! sakhe! kayan chho? kem hun dekhti nathi?”
lambawela swar madhur aa wyom manhe phare chhe
pushp pushp witap witpe nutan shri bhare chhe;
nanan nanan wapu dhari shake shodhta e dishaman,
relanta e rati wiwidh shi kain shashini nishaman!
diwya prabha nirkhi utsuk je thayeli
dekhaDwa suhridne pranyardr gheli;
te aa swbhaw sarla kari doD nani,
bolawti dhasti balak dewayani
tare je shobhathi wan wan wishe baal harini,
sare wa je rite surasaritman saumya karini
kare ewun jayotsnabhrman, bhramne jayan atakto
shashank prekshine subhag mani senthe jhabakto!
taruo abhinande aa ango lalitne nami;
samagr nabh warshe chhe, aha! uparthi ami!
thanDo mitho kumudawanno matarishwa wahe chhe,
kriDanto jayan taral alkashreni sathe rahe chhe
balane e wyajan karto dakhwe abhijatya,
prere nritye pad rasikno agrni dakshinatya!
jewi tarang shikhre jaldewi nache,
wakshsthle shishu sami gani sindhu rache;
agyat tewun ramniy nihali lasya,
pame pramod wasudha ubhray hasya!
hwe to medane waratanu dise chhe wicharti
wiloke same, tyan twarit charnoni gati thati;
rahyan banne baju taruwar, nahin kani wachman
waselun awine pan sakal saundarya kachman!
rohinipatina bhale rashmio ramta hata
tuhinachalna jane shringman bhamta hata!
shobhita sha sahu awaywo, snigdh gora, bharela,
yogabhyas, prabal thaki sha yogytaman tharelah
gale, netre, sakal wadne, dipti sarwatr bhase,
jayotsnane e wishad karto swachchh atmiy hase!
akashmanDal bhani drig e nathi ja
wishram aaj nathi bhautik koi cheej;
netro nimilit thatan hridye tanay,
adhyatm chintan nimagn thayo janay!
hwe to aa aawi nikat gurukanya kach tani,
awasthane jani nahin, agar jani nahin gani;
“nihale shun? ha! to saphal samajun agamanne!
nahinh nichi drishti arar! awmane gaganne!”
kar sahi kahe mithunh “wyomsagarne tate,
mukh to widhulakshminun jo, sakhe! aam na ghate!”
paDi nankhe tanu par paDyun bindu je haim aawi,
jhaDimanthi mrigapati jara yal jewo halawi,
kidho niche sutnu karne e prmane kache jayan,
jhankha jewo widhu pan thayo dainya dekhi nabhe tyan!
sashank bhiru nirkhi rahi asapas,
nhanun dise mukh anadarthi udas;
dhime hwe kach bhani jyam e wale chhe,
tewun ja ha! utarti drigne male chhe!
jara joyun, tyan to atishay dise chhe prasarti,
kumarine lajja, nayan pan nichan ja dharti;
rahi wela thoDi kach pan hwe aam unchre,
hatun dhimun toye, parichit chhatan e pan Dare!
“awasthabhedanun, dewi! tane bhan dise nahi
mugdh! shun samje chhe tun balbhaw badha mahin?”
re re! ene shrwan na kadi wakya ewun paDelun,
haiyun enun mridul wiralun garbhmanthi ghaDelun;
ansu awyan nahin, pan bani balika chhek jhankhi,
ubhi yatne, wiwash charne, marm nishwas nankhi!
a te ubhi kumudini sarkhi nameli,
je chandrni wikritine na kadi khameli;
lawanyne wiwash joi nahin shake je,
chitte bahu wakhat rosh kyhan take te?
swasa jewi, jene dilgir kareli nahin kada,
rahi sathe jeni shishu sam banelo pan sada;
kari teni aawi sthiti nij kathor prawachne,
thayo pashchattap prabal manman turt kachne
shabd santwanne mate shodhe, pan male nahin;
wichare bahudha; toye kani chen wale nahin!
roti hoshe awnat mukhe em shanka karine,
unchi lidhi tanu kati kane bahu sathe dharine;
“bole! shun chhe wad nabh wishe, sajj chhe sarw jowa,
tari sathe, adhik raDshe to pachhi sathe rowa!”
rokel ashrudal je hradye jaDine,
bhije kapol kachna hamnan paDi te;
chhayun hatun ghanapte mukh khednaye,
tyane suhasya widhuna sam alp thay!
dhari haiya sathe saday mridu alingan karyun
wahine oshthethi madhur wadne chumban tharyun;
kari nichi hawan sajal nayne e nirakhto,
chhawayelun harshe wadan distan harshit thato
sphure lawanyanun shun aa pariwartan angma
ramati ramni bhase diwya nutan rangman!
shobhe jewi shuchi nisarti mansethi marali,
warsha kera wimal jalman nachti wa mrinali;
ochinti wa tanu chamakti meghthi jem weej,
bala tewi bani gai, khare adbhut sparshthi ja!
writtant poorw sadhalun wisri gai e,
drashtawyman dwigunbaddh hwe thai e,
snehormithi sadayni thai aankh bhini,
joto rahyo saralta kach sundrini!
tare je shobhathi wan wan wishe balaharini,
sare wa je rite surasaritman saumya karini;
kare ewun jayotsnabhrman, bhramne tyan atakto
shashank prekshine subhag mani senthe, jhabakto!
wishuddh snehanun joDun wishwsaundaryman wahe
wilasi widhu ne tara nabhthi nirkhi rahe!
(16 10 1890 thi ketlak samay pahelan)
“rajnithi Darun, toye aaje e lekhti nathi;
kyan chho? kach! sakhe! kayan chho? kem hun dekhti nathi?”
lambawela swar madhur aa wyom manhe phare chhe
pushp pushp witap witpe nutan shri bhare chhe;
nanan nanan wapu dhari shake shodhta e dishaman,
relanta e rati wiwidh shi kain shashini nishaman!
diwya prabha nirkhi utsuk je thayeli
dekhaDwa suhridne pranyardr gheli;
te aa swbhaw sarla kari doD nani,
bolawti dhasti balak dewayani
tare je shobhathi wan wan wishe baal harini,
sare wa je rite surasaritman saumya karini
kare ewun jayotsnabhrman, bhramne jayan atakto
shashank prekshine subhag mani senthe jhabakto!
taruo abhinande aa ango lalitne nami;
samagr nabh warshe chhe, aha! uparthi ami!
thanDo mitho kumudawanno matarishwa wahe chhe,
kriDanto jayan taral alkashreni sathe rahe chhe
balane e wyajan karto dakhwe abhijatya,
prere nritye pad rasikno agrni dakshinatya!
jewi tarang shikhre jaldewi nache,
wakshsthle shishu sami gani sindhu rache;
agyat tewun ramniy nihali lasya,
pame pramod wasudha ubhray hasya!
hwe to medane waratanu dise chhe wicharti
wiloke same, tyan twarit charnoni gati thati;
rahyan banne baju taruwar, nahin kani wachman
waselun awine pan sakal saundarya kachman!
rohinipatina bhale rashmio ramta hata
tuhinachalna jane shringman bhamta hata!
shobhita sha sahu awaywo, snigdh gora, bharela,
yogabhyas, prabal thaki sha yogytaman tharelah
gale, netre, sakal wadne, dipti sarwatr bhase,
jayotsnane e wishad karto swachchh atmiy hase!
akashmanDal bhani drig e nathi ja
wishram aaj nathi bhautik koi cheej;
netro nimilit thatan hridye tanay,
adhyatm chintan nimagn thayo janay!
hwe to aa aawi nikat gurukanya kach tani,
awasthane jani nahin, agar jani nahin gani;
“nihale shun? ha! to saphal samajun agamanne!
nahinh nichi drishti arar! awmane gaganne!”
kar sahi kahe mithunh “wyomsagarne tate,
mukh to widhulakshminun jo, sakhe! aam na ghate!”
paDi nankhe tanu par paDyun bindu je haim aawi,
jhaDimanthi mrigapati jara yal jewo halawi,
kidho niche sutnu karne e prmane kache jayan,
jhankha jewo widhu pan thayo dainya dekhi nabhe tyan!
sashank bhiru nirkhi rahi asapas,
nhanun dise mukh anadarthi udas;
dhime hwe kach bhani jyam e wale chhe,
tewun ja ha! utarti drigne male chhe!
jara joyun, tyan to atishay dise chhe prasarti,
kumarine lajja, nayan pan nichan ja dharti;
rahi wela thoDi kach pan hwe aam unchre,
hatun dhimun toye, parichit chhatan e pan Dare!
“awasthabhedanun, dewi! tane bhan dise nahi
mugdh! shun samje chhe tun balbhaw badha mahin?”
re re! ene shrwan na kadi wakya ewun paDelun,
haiyun enun mridul wiralun garbhmanthi ghaDelun;
ansu awyan nahin, pan bani balika chhek jhankhi,
ubhi yatne, wiwash charne, marm nishwas nankhi!
a te ubhi kumudini sarkhi nameli,
je chandrni wikritine na kadi khameli;
lawanyne wiwash joi nahin shake je,
chitte bahu wakhat rosh kyhan take te?
swasa jewi, jene dilgir kareli nahin kada,
rahi sathe jeni shishu sam banelo pan sada;
kari teni aawi sthiti nij kathor prawachne,
thayo pashchattap prabal manman turt kachne
shabd santwanne mate shodhe, pan male nahin;
wichare bahudha; toye kani chen wale nahin!
roti hoshe awnat mukhe em shanka karine,
unchi lidhi tanu kati kane bahu sathe dharine;
“bole! shun chhe wad nabh wishe, sajj chhe sarw jowa,
tari sathe, adhik raDshe to pachhi sathe rowa!”
rokel ashrudal je hradye jaDine,
bhije kapol kachna hamnan paDi te;
chhayun hatun ghanapte mukh khednaye,
tyane suhasya widhuna sam alp thay!
dhari haiya sathe saday mridu alingan karyun
wahine oshthethi madhur wadne chumban tharyun;
kari nichi hawan sajal nayne e nirakhto,
chhawayelun harshe wadan distan harshit thato
sphure lawanyanun shun aa pariwartan angma
ramati ramni bhase diwya nutan rangman!
shobhe jewi shuchi nisarti mansethi marali,
warsha kera wimal jalman nachti wa mrinali;
ochinti wa tanu chamakti meghthi jem weej,
bala tewi bani gai, khare adbhut sparshthi ja!
writtant poorw sadhalun wisri gai e,
drashtawyman dwigunbaddh hwe thai e,
snehormithi sadayni thai aankh bhini,
joto rahyo saralta kach sundrini!
tare je shobhathi wan wan wishe balaharini,
sare wa je rite surasaritman saumya karini;
kare ewun jayotsnabhrman, bhramne tyan atakto
shashank prekshine subhag mani senthe, jhabakto!
wishuddh snehanun joDun wishwsaundaryman wahe
wilasi widhu ne tara nabhthi nirkhi rahe!
(16 10 1890 thi ketlak samay pahelan)
સ્રોત
- પુસ્તક : પૂર્વાલાપ (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 41)
- સંપાદક : વિનોદ અધ્વર્યુ
- પ્રકાશક : ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી
- વર્ષ : 2000