'રતન : એક કથાકાવ્ય'માંથી અંશ (અધ્યાય ચોથો)
ratan ha ek kathakawyamanthi ansh (adhyay chotho)
૪
શુભાશિષ વિના વદાય વડીલો ન દે ગામમાં;
અને ત્યહીં રહે પડોશમહીં ગામનો બ્રાહ્મણ
વયોવરધ એ છતાં ફક્ત એક પોથી તણા
મુખે પઠનપાઠથી વરતપૂજનો વાર ને
જનોઈ લગનો શુભાશુભ પ્રસંગની કુંડળી
ઘટાવી ગ્રહમેળને મુરત જોઈને દે તિથિ
વદાય વ્યવહારની : સકળ ગામના કુળના ૪૫૦
જીભે સહુ ગ્રહો ફરે ફક્ત આંગળી વેઢમાં,
કદીક વકરાય તો લગીર દાનથી સુધરે!
નિખાલસ દિલે—ન હોય ફરજંદ એ પોતીકું—
‘ઘણો ખરચ, કાળજી નગર બંધ પાણી તણી,
ખૂબી કસરની ઘણી, વિવિધ શોખ, આડંબર,
મળે સગવડો અને, પજવે ખીસાકાતરુ,
જરી નજર રાખવી, નવીન દોસ્ત સંભાળવા,’
મળી મરદમંડળી શબદ બોધના ઓચરે.
પણે રતન ચોકમાં શરીર થાંભલે ટેકવી
ઊભી મન વિચારતી, સકળ ભાવિ વાગોળતી, ૪૬૦
બની ગરીબ ગાય શી ગરક દુ:ખમાં એકલી,
ખણે પગ થકી ધરા—ડળક આંસુડાં સારતી.
ભલે અગતનું ન હોય, જરી જેટલું કારજ,
સપોર દિન, વર્ષગાંઠ, સુપ્રસંગ ખેતી તણો,
કંઈક શુભ કાર્ય તો રતનને પગે લાગતો.
વિના નમન કે શુભાશિષ વિના ન હીરો કદી
ભરે જ ડગલું ક્યહીં; શુકન ભદ્રશાળી મુખે
સૂણે પ્રથમ એ પછી સકળ કાર્ય આરંભતો.
ત્યહીં રતન પાસ મંદ પગલે ગયો હીરલો.
‘રતુ’! શબદ એટલો મુખ થકી જઈ ઓચર્યો ૪૭૦
અને ડળક આંસુ બે રતનઆંસુ સાથે સર્યાં.
અને મૃદુલ હાથથી હૃદય સાથ ચાંપી રહી,
છૂટી સતત આંસુધાર અટકી ન કેમે જરી,
અને રતન પાલવે નયન-હીર-આંસુ લૂછે.
થતાં કંઈક શાંત ત્યાં રતનને ઉરે ઊંઘતાં
સજીવન થતા સુણ્યા જીવનમંત્ર સૌ બાલ્યના
ફૂટી જીવનવેલડી ઉભય વીંટળીને વઘી,
સહ્યાં કઠણ તાપ ને મધુર ટાઢ બે સાથમાં
કદી ઘૂમરી ઘાલતો પવન વાય તો એ સમે ૪૮૦
થઈ જીવન એક ગાંઠ વીંટળી ગૂંથાતાં વધુ,
અછૂટ ઉરગ્રન્થિ આજ જરી વારમાં છૂટશે?
વિયોગ વસમો : વિચારવમળે નિરાધાર શાં
રડે ફરી વદે, રડે; અધખૂલેલ બે હોઠથી,
કદી ફક્ત શ્વાસથી, મરણતોલ એ જીભથી,
મથી ઊચરતાં હવે શબદ ‘બ્હેન’ ‘ઓ ભાઈલા!’
અને હૃદયનો ડૂમો કંઈક ઓસર્યો તે પછી
વદ્યા, રમતિયાળ તે દિવસચિત્ર તાજાં થતાં :
‘કરી ભૂલ હશે અનેક મુજ સર્વ ઓ બ્હેનડી!
અરે ઘણીકવાર બ્હેન, મુજ સ્વાર્થ વ્હાલો ગણી ૪૯૦
હશે જિદ કરી, કર્યો મમત કે નજીવું લડી,
અનેક પજવાટવેળ સહુ સાંભરે આ સમે;
પરંતુ વસમી ઘડી સહુ થકી અબોલા તણી,
દમે દુ:ખદ એ હવે અહહ ભૂત એ કાળનું!
હતો સમય ટૂંક ને પલકમાં વહ્યું બાલ્યનું
રૂડું જીવનપર્વ એ,-સરવશ્રેષ્ઠ એ કાળમાં
લડ્યો, સહજ માટી શીદ મમતે આબોલા લીધા?
અમોલ મૂલવ્યો ન મેં સમય મૂલ્યવંતો બધો.
પરંતુ હતી એક વાર રમવા ઘડી એ સમે
હસી રતન ભાઈ ને, પ્રગટ કોપ હીરા તણો
થયો, વચન ઉચ્ચર્યો ‘રતન!’ એટલાં ક્રોધમાં ૫૦૦
અને મતિ ફરી, થઈ સ્મૃતિવિહોણ એ નિર્બળે
થઈ સખત એક રે તતડતો તમાચો દીધો,
થયું તરત ભાન એ ભૂલ તણું વળી આ સમે
પગે રતનને ઢળ્યો, રતનને મુખે વ્હાલનું
લસ્યું અજબ તેજ એ ન નીરખો શક્યો હીરલો.
નમી કર ગ્રહી લઈ તરત બંધવો વ્હાલથી
‘કરી છ વળી ઘેલછા!’ વચન એટલાં એ વદી,
અને ઉભયને ખભે દડદડી રહ્યાં આંસુડાં;
ફરી જીવનમાં કદી રતન માટ એવી રીતે
લૂલી જીભલડી ભૂલી પડી ન ક્રોધની જાળમાં. ૫૧૦
ગયો વખત શો પરંતુ ચણચણાટ એ પાપનો
ધીમે હૃદયશલ્ય શો સતત ખૂંચતો, આજ તે
અચાનક ચીરી રહ્યો હૃદય હીરલાનું હવે :
‘મને કર ક્ષમા ફરી રતન આજ એ ભૂલની,
ફરી રતન! આજ એ કટુ પ્રસંગની દે ક્ષમા.’
વદ્યો અહહ! એટલું રતનથી ગયું ના સહ્યું.
અને તરત એ વદી સરલ હેતની મૂર્તિ ત્યાં :
‘નહિ, મુજ તણો નકી જ વાંક એમાં ખરે,
મને વચન એટલાં ખીજથી કોણ ક્હેશે હવે!’ ૫૨૦
અનેક વઢવાડનો વખત મીઠડો જે વહ્યો
સજીવન થયો બધો, ગળગળાં થઈ સાથ બે
ભૂલી કંઈક ને સ્મરી કંઈક હૈયું ઠારી રહ્યાં.
પછી રતન ને હીરો વચનની કરે આપલે :
‘મને ન ગમશે જરી; જરૂર જો લખી પત્ર તું
સદા ખબર આપજે શરીર, ભાઈ સંભાળજે;
તું તો છું કની રેઢિયાળ, નથી ભાન તારું તને,
થશે શું ત્યહીં તાહરું? મુજ વિના બધી કાળજી
વિહીન થઈ એકલો સતત એ જ ચિંતા મને.
ડહાપણ તણાં અનેક વચનો વદી હોંસથી, ૫૩૦
વઢી અધિક વ્હાલથી બધું ય સાંભળે હીરલો.
શરીરદરકાર માટે વળી વારવારે કહે,
દઈ નરમ ઉત્તરે ધીરજ-શાંતિ-આશ્વાસનો,
પરંતુ બધું ઓગળે રુદન માંહી અંતે ફરી,
ફરી વચન-આપલે, ફરી બધું ય પારાચણ,
નવેસર રસે થયાં, વખતે એમ ચાલ્યો જતાં
વદાય ઘડી સંમુખે, દુ:ખદ કાલ, આવી ખડી.
સૂઝે ન કંઈ બાંધવું, રતન એકલી હાથમાં
લઈ વિગતનોંધ ને જરૂરનું કરી એકઠું
વ્યવસ્થિત કરી બધું સગવડે રહે બાંધતી : ૫૪૦
‘મૂકું છ અહીં જો, અને ગરમ શાલ આ પોટલે.
રજાઈ અહીં બિસ્તરે, ખપ પડે ભલે ખોલજે,
અહીં છ તુજ વાટવો, વજર રાખજે એટલી,
તને ન કંઈ કાળજી, તદ્દન ભાનભૂલો નકી.
જવા દિવસની અગાઉ ત્રણ જીવ સૂતા નથી.
ઊંઘે સકળ ગામ ત્યાં ફક્ત એક ભાણો ધીમે
અનેક ઉપયોગ-વાત વળી હોંસ ને હેતથી
કહે, અનુભવેલ સત્ય સહુ ધર્મસૂત્રો બધાં,
અને ઉમળકે ભરેલ હૃદય દીધી આશિષો :
પગે વડીલને પડ્યો, હૃદય બે ભરાયાં પૂરાં.
પછી ઉભય ભાઈબ્હેન વળી કૈંક બાકી બધું ૫૫૦
સમેટ કરતાં, મળે ન પરવાર વાતે જરી,
અને નયન લૂછવા સૂરજને જ ચિંતા થતાં
સજીવન કરે બનેલ દુ:ખબ્હાવરાં બેઉને
સૂતેલ અધરાતથી ચ ઘડી એક વીત્યા પછી.
શુભાશિષ દઈ લીધાં ઉર ભરી ચ ઓવારણાં,
જરી દહીં મુખે, કરી શુકન કંકુ ચાંલ્લો વળી,
ઊભી છ શુભ ગાય માત ગૃહઆંગણે ‘મંગળા’,
પ્રયાણ ઘડીએ અનેક શુભ આશ સ્પર્ધા કરે.
ગયાં જન વળાવવા સકળ ગામને પાદરે,
પરંતુ રહી એકલી રતન આંગણે ને જુએ ૫૬૦
રહી કર હલાવતી ઉર હુલાવતી ‘આવજે!’
વિયોગ હૃદયે, મુખે ચમકરેખ આનંદની
ધરે નયન આંસુડાં; ખળખળી વહે એટલાં
જુએ ન કંઈ યે પછી નજરબંઘ એથી થતાં.
4
shubhashish wina waday waDilo na de gamman;
ane tyheen rahe paDoshamhin gamno brahman
wayowradh e chhatan phakt ek pothi tana
mukhe pathanpaththi waratpujno war ne
janoi lagno shubhashubh prsangni kunDli
ghatawi grahmelne murat joine de tithi
waday wyawharni ha sakal gamna kulna 450
jibhe sahu grho phare phakt angli weDhman,
kadik wakray to lagir danthi sudhre!
nikhalas dile—na hoy pharjand e potikun—
‘ghano kharach, kalji nagar bandh pani tani,
khubi kasarni ghani, wiwidh shokh, aDambar,
male sagawDo ane, pajwe khisakataru,
jari najar rakhwi, nawin dost sambhalwa,’
mali maradmanDli shabad bodhana ochre
pane ratan chokman sharir thambhle tekwi
ubhi man wicharti, sakal bhawi wagolti, 460
bani garib gay shi garak duhakhman ekli,
khane pag thaki dhara—Dalak ansuDan sarti
bhale agatanun na hoy, jari jetalun karaj,
sapor din, warshganth, suprsang kheti tano,
kanik shubh karya to ratanne page lagto
wina naman ke shubhashish wina na hiro kadi
bhare ja Dagalun kyheen; shukan bhadrshali mukhe
sune pratham e pachhi sakal karya arambhto
tyheen ratan pas mand pagle gayo hirlo
‘ratu’! shabad etlo mukh thaki jai ocharyo 470
ane Dalak aansu be ratanansu sathe saryan
ane mridul haththi hriday sath champi rahi,
chhuti satat ansudhar atki na keme jari,
ane ratan palwe nayan heer aansu luchhe
thatan kanik shant tyan ratanne ure unghtan
sajiwan thata sunya jiwanmantr sau balyna
phuti jiwanwelDi ubhay wintline waghi,
sahyan kathan tap ne madhur taDh be sathman
kadi ghumari ghalto pawan way to e same 480
thai jiwan ek ganth wintli gunthatan wadhu,
achhut uragranthi aaj jari warman chhutshe?
wiyog wasmo ha wicharawamle niradhar shan
raDe phari wade, raDe; adhkhulel be hoththi,
kadi phakt shwasthi, marantol e jibhthi,
mathi uchartan hwe shabad ‘bhen’ ‘o bhaila!’
ane hridayno Dumo kanik osaryo te pachhi
wadya, ramatiyal te diwaschitr tajan thatan ha
‘kari bhool hashe anek muj sarw o bhenDi!
are ghanikwar bhen, muj swarth whalo gani 490
hashe jid kari, karyo mamat ke najiwun laDi,
anek pajwatwel sahu sambhre aa same;
parantu wasmi ghaDi sahu thaki abola tani,
dame duhkhad e hwe ahah bhoot e kalnun!
hato samay toonk ne palakman wahyun balyanun
ruDun jiwanparw e, sarwashreshth e kalman
laDyo, sahj mati sheed mamte abola lidha?
amol mulawyo na mein samay mulywanto badho
parantu hati ek war ramwa ghaDi e same
hasi ratan bhai ne, pragat kop hira tano
thayo, wachan uchcharyo ‘ratan!’ etlan krodhman 500
ane mati phari, thai smritiwihon e nirble
thai sakhat ek re tataDto tamacho didho,
thayun tarat bhan e bhool tanun wali aa same
page ratanne Dhalyo, ratanne mukhe whalanun
lasyun ajab tej e na nirkho shakyo hirlo
nami kar grhi lai tarat bandhwo whalthi
‘kari chh wali ghelchha!’ wachan etlan e wadi,
ane ubhayne khabhe daDadDi rahyan ansuDan;
phari jiwanman kadi ratan mat ewi rite
luli jibhalDi bhuli paDi na krodhni jalman 510
gayo wakhat sho parantu chanachnat e papno
dhime hridayshalya sho satat khunchto, aaj te
achanak chiri rahyo hriday hirlanun hwe ha
‘mane kar kshama phari ratan aaj e bhulni,
phari ratan! aaj e katu prsangni de kshama ’
wadyo ahah! etalun ratanthi gayun na sahyun
ane tarat e wadi saral hetni murti tyan ha
‘nahi, muj tano nki ja wank eman khare,
mane wachan etlan khijthi kon kheshe hwe!’ 520
anek waDhwaDno wakhat mithDo je wahyo
sajiwan thayo badho, galaglan thai sath be
bhuli kanik ne smri kanik haiyun thari rahyan
pachhi ratan ne hiro wachanni kare aaple ha
‘mane na gamshe jari; jarur jo lakhi patr tun
sada khabar aapje sharir, bhai sambhalje;
tun to chhun kani reDhiyal, nathi bhan tarun tane,
thashe shun tyheen tahrun? muj wina badhi kalji
wihin thai eklo satat e ja chinta mane
Dahapan tanan anek wachno wadi honsthi, 530
waDhi adhik whalthi badhun ya sambhle hirlo
shariradarkar mate wali warware kahe,
dai naram uttre dhiraj shanti ashwasno,
parantu badhun ogle rudan manhi ante phari,
phari wachan aaple, phari badhun ya parachan,
nawesar rase thayan, wakhte em chalyo jatan
waday ghaDi sanmukhe, duhkhad kal, aawi khaDi
sujhe na kani bandhawun, ratan ekli hathman
lai wigatnondh ne jaruranun kari ekathun
wyawasthit kari badhun sagawDe rahe bandhti ha 540
‘mukun chh ahin jo, ane garam shaal aa potle
rajai ahin bistare, khap paDe bhale kholje,
ahin chh tuj watwo, wajar rakhje etli,
tane na kani kalji, taddan bhanbhulo nki
jawa diwasni agau tran jeew suta nathi
unghe sakal gam tyan phakt ek bhano dhime
anek upyog wat wali hons ne hetthi
kahe, anubhwel satya sahu dharmsutro badhan,
ane umalke bharel hriday didhi ashisho ha
page waDilne paDyo, hriday be bharayan puran
pachhi ubhay bhaibhen wali kaink baki badhun 550
samet kartan, male na parwar wate jari,
ane nayan luchhwa surajne ja chinta thatan
sajiwan kare banel duhkhabhawran beune
sutel adhratthi cha ghaDi ek witya pachhi
shubhashish dai lidhan ur bhari cha owarnan,
jari dahin mukhe, kari shukan kanku chanllo wali,
ubhi chh shubh gay mat grihangne ‘mangla’,
pryan ghaDiye anek shubh aash spardha kare
gayan jan walawwa sakal gamne padre,
parantu rahi ekli ratan angne ne jue 560
rahi kar halawti ur hulawti ‘awje!’
wiyog hridye, mukhe chamakrekh anandni
dhare nayan ansuDan; khalakhli wahe etlan
jue na kani ye pachhi najarbangh ethi thatan
4
shubhashish wina waday waDilo na de gamman;
ane tyheen rahe paDoshamhin gamno brahman
wayowradh e chhatan phakt ek pothi tana
mukhe pathanpaththi waratpujno war ne
janoi lagno shubhashubh prsangni kunDli
ghatawi grahmelne murat joine de tithi
waday wyawharni ha sakal gamna kulna 450
jibhe sahu grho phare phakt angli weDhman,
kadik wakray to lagir danthi sudhre!
nikhalas dile—na hoy pharjand e potikun—
‘ghano kharach, kalji nagar bandh pani tani,
khubi kasarni ghani, wiwidh shokh, aDambar,
male sagawDo ane, pajwe khisakataru,
jari najar rakhwi, nawin dost sambhalwa,’
mali maradmanDli shabad bodhana ochre
pane ratan chokman sharir thambhle tekwi
ubhi man wicharti, sakal bhawi wagolti, 460
bani garib gay shi garak duhakhman ekli,
khane pag thaki dhara—Dalak ansuDan sarti
bhale agatanun na hoy, jari jetalun karaj,
sapor din, warshganth, suprsang kheti tano,
kanik shubh karya to ratanne page lagto
wina naman ke shubhashish wina na hiro kadi
bhare ja Dagalun kyheen; shukan bhadrshali mukhe
sune pratham e pachhi sakal karya arambhto
tyheen ratan pas mand pagle gayo hirlo
‘ratu’! shabad etlo mukh thaki jai ocharyo 470
ane Dalak aansu be ratanansu sathe saryan
ane mridul haththi hriday sath champi rahi,
chhuti satat ansudhar atki na keme jari,
ane ratan palwe nayan heer aansu luchhe
thatan kanik shant tyan ratanne ure unghtan
sajiwan thata sunya jiwanmantr sau balyna
phuti jiwanwelDi ubhay wintline waghi,
sahyan kathan tap ne madhur taDh be sathman
kadi ghumari ghalto pawan way to e same 480
thai jiwan ek ganth wintli gunthatan wadhu,
achhut uragranthi aaj jari warman chhutshe?
wiyog wasmo ha wicharawamle niradhar shan
raDe phari wade, raDe; adhkhulel be hoththi,
kadi phakt shwasthi, marantol e jibhthi,
mathi uchartan hwe shabad ‘bhen’ ‘o bhaila!’
ane hridayno Dumo kanik osaryo te pachhi
wadya, ramatiyal te diwaschitr tajan thatan ha
‘kari bhool hashe anek muj sarw o bhenDi!
are ghanikwar bhen, muj swarth whalo gani 490
hashe jid kari, karyo mamat ke najiwun laDi,
anek pajwatwel sahu sambhre aa same;
parantu wasmi ghaDi sahu thaki abola tani,
dame duhkhad e hwe ahah bhoot e kalnun!
hato samay toonk ne palakman wahyun balyanun
ruDun jiwanparw e, sarwashreshth e kalman
laDyo, sahj mati sheed mamte abola lidha?
amol mulawyo na mein samay mulywanto badho
parantu hati ek war ramwa ghaDi e same
hasi ratan bhai ne, pragat kop hira tano
thayo, wachan uchcharyo ‘ratan!’ etlan krodhman 500
ane mati phari, thai smritiwihon e nirble
thai sakhat ek re tataDto tamacho didho,
thayun tarat bhan e bhool tanun wali aa same
page ratanne Dhalyo, ratanne mukhe whalanun
lasyun ajab tej e na nirkho shakyo hirlo
nami kar grhi lai tarat bandhwo whalthi
‘kari chh wali ghelchha!’ wachan etlan e wadi,
ane ubhayne khabhe daDadDi rahyan ansuDan;
phari jiwanman kadi ratan mat ewi rite
luli jibhalDi bhuli paDi na krodhni jalman 510
gayo wakhat sho parantu chanachnat e papno
dhime hridayshalya sho satat khunchto, aaj te
achanak chiri rahyo hriday hirlanun hwe ha
‘mane kar kshama phari ratan aaj e bhulni,
phari ratan! aaj e katu prsangni de kshama ’
wadyo ahah! etalun ratanthi gayun na sahyun
ane tarat e wadi saral hetni murti tyan ha
‘nahi, muj tano nki ja wank eman khare,
mane wachan etlan khijthi kon kheshe hwe!’ 520
anek waDhwaDno wakhat mithDo je wahyo
sajiwan thayo badho, galaglan thai sath be
bhuli kanik ne smri kanik haiyun thari rahyan
pachhi ratan ne hiro wachanni kare aaple ha
‘mane na gamshe jari; jarur jo lakhi patr tun
sada khabar aapje sharir, bhai sambhalje;
tun to chhun kani reDhiyal, nathi bhan tarun tane,
thashe shun tyheen tahrun? muj wina badhi kalji
wihin thai eklo satat e ja chinta mane
Dahapan tanan anek wachno wadi honsthi, 530
waDhi adhik whalthi badhun ya sambhle hirlo
shariradarkar mate wali warware kahe,
dai naram uttre dhiraj shanti ashwasno,
parantu badhun ogle rudan manhi ante phari,
phari wachan aaple, phari badhun ya parachan,
nawesar rase thayan, wakhte em chalyo jatan
waday ghaDi sanmukhe, duhkhad kal, aawi khaDi
sujhe na kani bandhawun, ratan ekli hathman
lai wigatnondh ne jaruranun kari ekathun
wyawasthit kari badhun sagawDe rahe bandhti ha 540
‘mukun chh ahin jo, ane garam shaal aa potle
rajai ahin bistare, khap paDe bhale kholje,
ahin chh tuj watwo, wajar rakhje etli,
tane na kani kalji, taddan bhanbhulo nki
jawa diwasni agau tran jeew suta nathi
unghe sakal gam tyan phakt ek bhano dhime
anek upyog wat wali hons ne hetthi
kahe, anubhwel satya sahu dharmsutro badhan,
ane umalke bharel hriday didhi ashisho ha
page waDilne paDyo, hriday be bharayan puran
pachhi ubhay bhaibhen wali kaink baki badhun 550
samet kartan, male na parwar wate jari,
ane nayan luchhwa surajne ja chinta thatan
sajiwan kare banel duhkhabhawran beune
sutel adhratthi cha ghaDi ek witya pachhi
shubhashish dai lidhan ur bhari cha owarnan,
jari dahin mukhe, kari shukan kanku chanllo wali,
ubhi chh shubh gay mat grihangne ‘mangla’,
pryan ghaDiye anek shubh aash spardha kare
gayan jan walawwa sakal gamne padre,
parantu rahi ekli ratan angne ne jue 560
rahi kar halawti ur hulawti ‘awje!’
wiyog hridye, mukhe chamakrekh anandni
dhare nayan ansuDan; khalakhli wahe etlan
jue na kani ye pachhi najarbangh ethi thatan
સ્રોત
- પુસ્તક : રતન (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 24)
- સર્જક : ચન્દ્રવદન ચીમનલાલ મહેતા
- પ્રકાશક : રૂપાલી પ્રકાશન
- વર્ષ : 1976
- આવૃત્તિ : 5