કચેરીમાં આવી રાજા હબુજી કોપાયમાન
તાડૂકાવે તાતાં વેણ ગબુ કામદારને-
‘સાંભળ, ડફોળ! કાલે જાગ્યો છું હું સારી રાત,
વલોવી વલોવી એક કાઢ્યો છે વિચારને.
ભોંય માથે ચાલ્યે મારે પગે માટી લાગી જાય
એવું કેમ થાય એના શોધો તમે સારને;
મારા બેટા! બેઠા બેઠા મફત મુસારા ખાવ!
કરી મૂક્યો સાથે ધૂળધાણી કારભારને!
ભોંય પરે પાય મૂકયા ભેળી માટી લાગી જાય,
એનોય ઉપાય તુંને સૂઝે ન ગમારને?
મારી તકલીફ તણો તાકીદે નિકાલ કરો,
નીકર ઉગાર નથી, કાપીશ પગારને!’
*
સાંભળી સડક થાય કામદાર ગબુરાય,
ડોકે રેલા ચાલ્યા જાય, બન્યા છે બેબાકળા,
મોટા મોટા પંડિતોનાં ડાચાંય વકાસી રહ્યાં,
મુસદ્દીને થયા આખી રાતના ઉજાગરા.
વાટે-ઘાટે વનિતાઓમાંય વાતો ચાલી અને
ચૂલા ન ચેતાય, ટાઢાં રસોડાંનાં ઠામડાં.
આંસુડે પલાળી પાંખી દાઢી ધોળા વાળવાળી,
બાપુનાં ચરણ ઝાલી બોલ્યા ગબુ રાંકડાઃ
‘તમારે ચરણ, બાપુ, માટી જો નહિ જ લાગે
અમારે ચરણ-રજ લેવી ક્યાંથી, બાપલા!’
*
ડોકી હલાવીને રાજા હબુજીએ સુણી વાત,
સુણીને કીધું કે ‘તારી વાત સોળ વાલ છે.
પણ મારાં ચરણોનો પેલુકો ઇલાજ કરો,
ચરણ-રજની વાત વિચારી જાશે પછે.
ધરા માથે ધૂળ વિના પાય-રજ પામો નહિ
જખ મારવાને તંઈ પગાર અપાય છે?
લાંબી પદવીયુંવાળા વિજ્ઞાનવેત્તાઓ ઠાલા
રૂપાળા જાણીને રાજમાંઈ શું પોષાય છે?
પે’લું કામ પે’લું કરો, બીજાં અભરાયે ભરો,
આગે જોયું જાશે એ તો ભાવીમાં શું થાય છે!’
*
બાપુનો હુકમ સુણી કાંપ્યા ગબા કામદાર,
આંખે આવ્યાં અંધારાં ને લૂવે મોઢું ખેસથી,
લખાણા કાગળ અને વે'તા મેલ્યા હલકારા,
વિજ્ઞાની-જ્ઞાનીને એણે તેડ્યા દેશેદેશથી.
ચશમાંની ડાંડી જેની ઘસાઈ ઘસાઈ છેડે
ભાંગી પડી વિદ્યા કેરા સેવન વિશેષથી,
એવા મોટા ગ્રંથકાર જંતર-તંતરકાર,
બેટા વીંટાળીને કાને દોરી બડા ટેસથી;
અઢાર કોઠી તો ખાલી થઈ ગઈ તપખીર;
છીંકુંનાં પાણીડાં ખૂબ ગળ્યાં દાઢી-કેશથી;
ભેજા ખોતરીને કૈંક બોલ્યા ‘ધાન ઊગે કેમ,
‘માટી જો હટાવી દેશું તમામ આ દેશથી?’
સાંભળી હબુજી બોલ્યા હાકોટી, પછાડી હાથ,
‘તોબા છે તમારી આ બુદ્ધિની નવાજેશથી!
જખ મારવાને ત્યારે પંડિત કે’વાણા તમે,
માટી વિના મોલ નવ પાકે જો આ દેશથી!’
*
તમામે મળીને પછી ઇલમ ચલાવ્યો ઊંડો,
પોણીઓગણીશ લાખ ખરીદી સાવરણી,
માંડી ધૂળ વળાવવા શેરીયું ને સીમુંમાંથી,
ગટાટોપ ઊડ્યા ગોટા, ઢાંકી દીધી ધરણી.
ઢંકાણા સૂરજભાણ ધૂળ કેરે ધૂંવાધાર
આંખ ઊઘડે ન કોઈ નારીની કે નરની,
ખોં ખોં કરી મૂઆ કોઈ, કોઈ છીંકે-સળેખમે,
રાજાજીની કાયા થઈ ગઈ રજવરણી.
ધૂળની આંધીમાં આખી નગરી નહાઈ ઊઠી,
રાજા હબુજીને હોઠે ચાલી વાણી-ઝરણી:
‘ગમારો કેરી જમાત, ધૂળ હટાવવા જાત,
ધૂળભરપૂર કરી મેલી સારી ધરણી!’
*
પંડિતોએ અકલ ચલાવી પાછી બીજી વાર,
સાંજથી સવાર કરી જાગરણ જોશમાં,
એકવીશ લાખ ભિસ્તી અલકમલકમાંથી
મશક લઈને કાંધે છૂટ્યા પૂરહોશમાં,
હબ્બેશ ઉલેચ્યાં પાણી નવાણે નવાણમાંથી
પોરા તરફડે નદી-કૂવા ને તળાવમાં.
પાણી કેરાં કીધાં રાજધાની વિષે કચકાણ,
ધૂળધાણી થયો માલ બજારો ને હાટમાં.
મેલેરિયા ફાટી પડ્યો, મલક વેરાન બન્યો,
બાપુનેય ગુસ્સો ચડ્યો, બોલ્યા તાતા તાવમાં-
‘બધાય ગધેડા એક મારા વિના, બેવકૂફ!
ધૂળને નિવારી કીધાં કાદવનાં ખાંદણાં!’
*
ફરી પરિષદ ભરી, નવા સંતલસ કરી,
તૉલા હલાવીને તોળ્યાં પંડિતોએ ત્રાજવાઃ
'સૂઝ્યો છે ઉકેલ મને!' બોલ્યા એક વેદવાન,
‘હવે ન જરૂર રહી મૂંઝાવા કે લાજવા.
બાપુ હબુજીને પૂરી રાખો એક બંગલામાં
બીડી દેવાં બાર, કાણાં ચૂને લઈ ચાંદવાં,
તરડો-ચિરાડો માંહી લાંપી લાવી પુરી દેવી.’
એટલું સૂણીને સર્વે બોલી ઊઠ્યા ‘વાહ વા!’
*
‘મુદ્દા કેરી વાત!’ મૂંડો ધુણાવીને બાપુ બોલ્યા:
‘ઉચાટ ફક્ત એટલો જ મુંને રહે છે-
માટીની બીકે હું બંગલામાં જો બંધાઈ રહું,
રાજકારભાર તો તો માટીરૂપ લહે છે.’
‘બોલાવો ચમારો ચારેકોરથી મઢી દિયો
ધરતી બધીને ચામડેથી,' જ્ઞાની કહે છે.
‘ધૂળની મહીને માથે ઝુલ્ય વળી ઢાંકવાથી
કીરતિ મહીપતિની કવિ લોકો લવે છે.’
કરચલીઓથી પૉ’ળાં કપાળ ફુલાવી ધોળાં,
બાકીના પંડિતો કેરી જીભ એમ દ્રવે છે-
‘કુશળ ચમાર એવો વિશવમાં જડી જાય,
એને માથે, બાપલા! આધાર બધો રહે છે.’
*
બાપુના ચાકર ચારે ખંડ વિષે ખૂંદી વળ્યા,
બીજાં રાજાકાજ ટટળ્યાં તો દરકાર શી!
ન મળ્યો ચમાર એવો નિપુણ અવનિ પરે,
ચામડુંય પૂરું નવ સાંપડ્યું બજારથી.
ત્યારે પછી ધીરે ધીરે દૂરે ચમારોનો ડોસો
મુખી જરા મલકીને બોલે: ‘મારા બાપજી!
આખી ધરતીને ઢાંકવાને શાને જાવું પડે?
પોતાના જ પગ બંને ઢાંકો ધણી આપ જી!’
*
બોલ્યા હબુરાય 'ગોલા! આવી જો સીધો ઉપાય
હોય તો શું આખો દેશ મૂઓ જખ મારવા!'
બોલ્યા ગબા કામદાર ‘ઇ બેટાને નામદાર!
બોલ્યું ન કરે તો ફરમાવો કાંધ મારવા!’
બુઢ્ઢા એ ચમારે પછી બાપુ કેરા પગ પાસે
બેસી ધીરે ધીરે ગોઠવી દીધાં પગરખાં,
તે દીથી જગત પરે જોડાનો પ્રચાર ચાલ્યો,
બચ્યા ગબા કામદાર, અને ઊગરી ધરા!
(1944)
kacheriman aawi raja habuji kopayman
taDukawe tatan wen gabu kamdarne
‘sambhal, Daphol! kale jagyo chhun hun sari raat,
walowi walowi ek kaDhyo chhe wicharne
bhonya mathe chalye mare page mati lagi jay
ewun kem thay ena shodho tame sarne;
mara beta! betha betha maphat musara khaw!
kari mukyo sathe dhuldhani karbharne!
bhonya pare pay mukya bheli mati lagi jay,
enoy upay tunne sujhe na gamarne?
mari takliph tano takide nikal karo,
nikar ugar nathi, kapish pagarne!’
*
sambhli saDak thay kamadar gaburay,
Doke rela chalya jay, banya chhe bebakla,
mota mota panDitonan Dachanya wakasi rahyan,
musaddine thaya aakhi ratna ujagra
wate ghate wanitaomanya wato chali ane
chula na chetay, taDhan rasoDannan thamDan
ansuDe palali pankhi daDhi dhola walwali,
bapunan charan jhali bolya gabu rankDa
‘tamare charan, bapu, mati jo nahi ja lage
amare charan raj lewi kyanthi, bapla!’
*
Doki halawine raja habujiye suni wat,
sunine kidhun ke ‘tari wat sol wal chhe
pan maran charnono peluko ilaj karo,
charan rajni wat wichari jashe pachhe
dhara mathe dhool wina pay raj pamo nahi
jakh marwane tani pagar apay chhe?
lambi padwiyunwala wigyanwettao thala
rupala janine rajmani shun poshay chhe?
pe’lun kaam pe’lun karo, bijan abhraye bharo,
age joyun jashe e to bhawiman shun thay chhe!’
*
bapuno hukam suni kampya gaba kamadar,
ankhe awyan andharan ne luwe moDhun khesthi,
lakhana kagal ane weta melya halkara,
wigyani gyanine ene teDya deshedeshthi
chashmanni DanDi jeni ghasai ghasai chheDe
bhangi paDi widya kera sewan wisheshthi,
ewa mota granthkar jantar tantarkar,
beta wintaline kane dori baDa testhi;
aDhar kothi to khali thai gai tapkhir;
chhinkunnan paniDan khoob galyan daDhi keshthi;
bheja khotrine kaink bolya ‘dhan uge kem,
‘mati jo hatawi deshun tamam aa deshthi?’
sambhli habuji bolya hakoti, pachhaDi hath,
‘toba chhe tamari aa buddhini nawajeshthi!
jakh marwane tyare panDit ke’wana tame,
mati wina mol naw pake jo aa deshthi!’
*
tamame maline pachhi ilam chalawyo unDo,
poniognish lakh kharidi sawarni,
manDi dhool walawwa sheriyun ne simunmanthi,
gatatop uDya gota, Dhanki didhi dharni
Dhankana surajbhan dhool kere dhunwadhar
ankh ughDe na koi narini ke narni,
khon khon kari mua koi, koi chhinke salekhme,
rajajini kaya thai gai rajawarni
dhulni andhiman aakhi nagri nahai uthi,
raja habujine hothe chali wani jharnih
‘gamaro keri jamat, dhool hatawwa jat,
dhulabharpur kari meli sari dharni!’
*
panDitoe akal chalawi pachhi biji war,
sanjthi sawar kari jagran joshman,
ekwish lakh bhisti alakamalakmanthi
mashak laine kandhe chhutya purhoshman,
habbesh ulechyan pani nawane nawanmanthi
pora taraphDe nadi kuwa ne talawman
pani keran kidhan rajdhani wishe kachkan,
dhuldhani thayo mal bajaro ne hatman
meleriya phati paDyo, malak weran banyo,
bapuney gusso chaDyo, bolya tata tawman
‘badhay gadheDa ek mara wina, bewakuph!
dhulne niwari kidhan kadawnan khandnan!’
*
phari parishad bhari, nawa santlas kari,
taula halawine tolyan panDitoe trajwa
sujhyo chhe ukel mane! bolya ek wedwan,
‘hwe na jarur rahi munjhawa ke lajwa
bapu habujine puri rakho ek banglaman
biDi dewan bar, kanan chune lai chandwan,
tarDo chiraDo manhi lampi lawi puri dewi ’
etalun sunine sarwe boli uthya ‘wah wa!’
*
‘mudda keri wat!’ munDo dhunawine bapu bolyah
‘uchat phakt etlo ja munne rahe chhe
matini bike hun banglaman jo bandhai rahun,
rajkarbhar to to matirup lahe chhe ’
‘bolawo chamaro charekorthi maDhi diyo
dharti badhine chamDethi, gyani kahe chhe
‘dhulni mahine mathe jhulya wali Dhankwathi
kirati mahipatini kawi loko lawe chhe ’
karachliothi pau’lan kapal phulawi dholan,
bakina panDito keri jeebh em drwe chhe
‘kushal chamar ewo wishawman jaDi jay,
ene mathe, bapla! adhar badho rahe chhe ’
*
bapuna chakar chare khanD wishe khundi walya,
bijan rajakaj tatalyan to darkar shee!
na malyo chamar ewo nipun awni pare,
chamDunya purun naw sampaDyun bajarthi
tyare pachhi dhire dhire dure chamarono Doso
mukhi jara malkine boleh ‘mara bapji!
akhi dhartine Dhankwane shane jawun paDe?
potana ja pag banne Dhanko dhani aap jee!’
*
bolya haburay gola! aawi jo sidho upay
hoy to shun aakho desh muo jakh marwa!
bolya gaba kamadar ‘i betane namdar!
bolyun na kare to pharmawo kandh marwa!’
buDhDha e chamare pachhi bapu kera pag pase
besi dhire dhire gothwi didhan pagarkhan,
te dithi jagat pare joDano parchar chalyo,
bachya gaba kamadar, ane ugri dhara!
(1944)
kacheriman aawi raja habuji kopayman
taDukawe tatan wen gabu kamdarne
‘sambhal, Daphol! kale jagyo chhun hun sari raat,
walowi walowi ek kaDhyo chhe wicharne
bhonya mathe chalye mare page mati lagi jay
ewun kem thay ena shodho tame sarne;
mara beta! betha betha maphat musara khaw!
kari mukyo sathe dhuldhani karbharne!
bhonya pare pay mukya bheli mati lagi jay,
enoy upay tunne sujhe na gamarne?
mari takliph tano takide nikal karo,
nikar ugar nathi, kapish pagarne!’
*
sambhli saDak thay kamadar gaburay,
Doke rela chalya jay, banya chhe bebakla,
mota mota panDitonan Dachanya wakasi rahyan,
musaddine thaya aakhi ratna ujagra
wate ghate wanitaomanya wato chali ane
chula na chetay, taDhan rasoDannan thamDan
ansuDe palali pankhi daDhi dhola walwali,
bapunan charan jhali bolya gabu rankDa
‘tamare charan, bapu, mati jo nahi ja lage
amare charan raj lewi kyanthi, bapla!’
*
Doki halawine raja habujiye suni wat,
sunine kidhun ke ‘tari wat sol wal chhe
pan maran charnono peluko ilaj karo,
charan rajni wat wichari jashe pachhe
dhara mathe dhool wina pay raj pamo nahi
jakh marwane tani pagar apay chhe?
lambi padwiyunwala wigyanwettao thala
rupala janine rajmani shun poshay chhe?
pe’lun kaam pe’lun karo, bijan abhraye bharo,
age joyun jashe e to bhawiman shun thay chhe!’
*
bapuno hukam suni kampya gaba kamadar,
ankhe awyan andharan ne luwe moDhun khesthi,
lakhana kagal ane weta melya halkara,
wigyani gyanine ene teDya deshedeshthi
chashmanni DanDi jeni ghasai ghasai chheDe
bhangi paDi widya kera sewan wisheshthi,
ewa mota granthkar jantar tantarkar,
beta wintaline kane dori baDa testhi;
aDhar kothi to khali thai gai tapkhir;
chhinkunnan paniDan khoob galyan daDhi keshthi;
bheja khotrine kaink bolya ‘dhan uge kem,
‘mati jo hatawi deshun tamam aa deshthi?’
sambhli habuji bolya hakoti, pachhaDi hath,
‘toba chhe tamari aa buddhini nawajeshthi!
jakh marwane tyare panDit ke’wana tame,
mati wina mol naw pake jo aa deshthi!’
*
tamame maline pachhi ilam chalawyo unDo,
poniognish lakh kharidi sawarni,
manDi dhool walawwa sheriyun ne simunmanthi,
gatatop uDya gota, Dhanki didhi dharni
Dhankana surajbhan dhool kere dhunwadhar
ankh ughDe na koi narini ke narni,
khon khon kari mua koi, koi chhinke salekhme,
rajajini kaya thai gai rajawarni
dhulni andhiman aakhi nagri nahai uthi,
raja habujine hothe chali wani jharnih
‘gamaro keri jamat, dhool hatawwa jat,
dhulabharpur kari meli sari dharni!’
*
panDitoe akal chalawi pachhi biji war,
sanjthi sawar kari jagran joshman,
ekwish lakh bhisti alakamalakmanthi
mashak laine kandhe chhutya purhoshman,
habbesh ulechyan pani nawane nawanmanthi
pora taraphDe nadi kuwa ne talawman
pani keran kidhan rajdhani wishe kachkan,
dhuldhani thayo mal bajaro ne hatman
meleriya phati paDyo, malak weran banyo,
bapuney gusso chaDyo, bolya tata tawman
‘badhay gadheDa ek mara wina, bewakuph!
dhulne niwari kidhan kadawnan khandnan!’
*
phari parishad bhari, nawa santlas kari,
taula halawine tolyan panDitoe trajwa
sujhyo chhe ukel mane! bolya ek wedwan,
‘hwe na jarur rahi munjhawa ke lajwa
bapu habujine puri rakho ek banglaman
biDi dewan bar, kanan chune lai chandwan,
tarDo chiraDo manhi lampi lawi puri dewi ’
etalun sunine sarwe boli uthya ‘wah wa!’
*
‘mudda keri wat!’ munDo dhunawine bapu bolyah
‘uchat phakt etlo ja munne rahe chhe
matini bike hun banglaman jo bandhai rahun,
rajkarbhar to to matirup lahe chhe ’
‘bolawo chamaro charekorthi maDhi diyo
dharti badhine chamDethi, gyani kahe chhe
‘dhulni mahine mathe jhulya wali Dhankwathi
kirati mahipatini kawi loko lawe chhe ’
karachliothi pau’lan kapal phulawi dholan,
bakina panDito keri jeebh em drwe chhe
‘kushal chamar ewo wishawman jaDi jay,
ene mathe, bapla! adhar badho rahe chhe ’
*
bapuna chakar chare khanD wishe khundi walya,
bijan rajakaj tatalyan to darkar shee!
na malyo chamar ewo nipun awni pare,
chamDunya purun naw sampaDyun bajarthi
tyare pachhi dhire dhire dure chamarono Doso
mukhi jara malkine boleh ‘mara bapji!
akhi dhartine Dhankwane shane jawun paDe?
potana ja pag banne Dhanko dhani aap jee!’
*
bolya haburay gola! aawi jo sidho upay
hoy to shun aakho desh muo jakh marwa!
bolya gaba kamadar ‘i betane namdar!
bolyun na kare to pharmawo kandh marwa!’
buDhDha e chamare pachhi bapu kera pag pase
besi dhire dhire gothwi didhan pagarkhan,
te dithi jagat pare joDano parchar chalyo,
bachya gaba kamadar, ane ugri dhara!
(1944)
સ્રોત
- પુસ્તક : સોના નાવડી (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 185)
- સંપાદક : જયંત મેઘાણી
- પ્રકાશક : ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી
- વર્ષ : 1997