(ઝૂલણા)
પાછલી રાત ને આભ ભૂરા તળે, વાયુ ફૂંકાય ને શે’ર ઊંઘે;
કો’ ઘરે હાથઘંટી તણો નાદ ને, કો’ ગલી કૂતરાં ધીમું ભોંકે,
એ સમે શાંત વાતાવરણ ચીરતો, ડાંગને ઠોકતો નાદ ઊગે;
જે પળે ને પળે શે’રને વીંધતો, એમના થાનકે રોજ પૂગે.
(મંદાક્રાન્તા)
નાના-નાના ટમટમ થતા તારલા આભ શોભે;
મારી નાખે, મનુજ-મન જેવી જ આ ટાઢ રોજે.
ડોસો ધ્રૂજે, ડગમગ પગે તોય વ્હેલી પરોઢે;
ઊઠી, સીધી સડક પર થૈ, પોસ્ટઑફિસ થોભે.
સુપ્રિન્ટેન્ટો, કમિશનર, દીવાનસાહેબ જેવાં
નામો સાથે નિત દિન સુણે નામ : ‘કોચમેન ડોસા!’
ઊઠે; દેખે : ખડખડ હસે લોક નાપાક પાછા!
‘ગાંડો’ કૈ ને સખત પજવે, ચીડવે; શત્રુ કેવા!
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
પૂર્વે જીવતરે અલી અજબનો પાકો શિકારી હતો.
પંખીઓ, પશુઓ વળી જળચરો મારી અને જીવતો.
મારે તેતર ને સસાં નિત નવાં ઝીણી નિગાહે કરી;
માછીમાર તણો કદી ખુદ બને સાથી, અલી પારધી.
સીંચ્યો જે રસ યૌવન નસનસે, ડોસો થતાં ઓગળે;
સંધ્યા જીવનની થતાં મન ચળે, પુત્રી તણા કાગળે.
પુત્રી સાસરિયે હતી; ખબર કૈં આવી ન’તી આ દિશે;
આથી રોજ અલી ટપાલઘર જૈ પૂછે ટપાલો વિશે.
(વસંતતિલકા)
ડોસા વિશે અવનવી કથની કથે સૌ.
ગાંડાપુરાણ કથતાં મિનિટો વિતાવે
(અનુષ્ટુપ)
‘કો’ક થાનકનો દોષી, કાં પાપ નડતાં હશે
કરેલાં ભોગવે આથી, અલી ગાંડો થયો હશે!’
(પૃથ્વી)
પછી, દિવસ કૈં સુધી નજર ના ચડે આવતો.
પછી, કઉતુકે ચડી નજર ઊભરે હાંફતો :
હતો સમય એમનો મરણ-પાસ આભાસતો.
જરા હળુક બોલતાં નિજ દશા કથે ખાંસતો :
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
‘નોંધો નામ તમે મરીયમ લખો; આવે ટપાલો કદી!
કાલે જો હું ન હોઉં તો ખપ પડે.’ – બોલે અલી બાપડો.
ગુસ્સે માસ્તર થૈ તપે-ધગધગે, ‘ગાંડો’ કહી પીડ દે :
‘જા, જા! કાગળ આવશે ક્વચિત જો; ખાઈ નહીં જાય કૈં!’
(મંદાક્રાન્તા)
ધીમે-ધીમે કદમ ભરતો ચાલતો થાય ડોસો,
છેલ્લી-છેલ્લી નજર કરતો પોસ્ટઑફિસ છોડે.
આંખો બંને જળસભર થૈં; ધૈર્યનો અંત આવે :
‘ક્યાંથી પ્હોંચે મરિયમ તણો પત્ર જ્યાં કાળ થોડે!’
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
જોવે પાછળ એક કારકુનને, આશા જગે સો ગણી.
તેની કોર ફરી અલી કરગરે; ગીની બતાવે ઘણી :
‘મારે આ ઉપયોગ કૈં વગરની, તારે હવે કામની.
આવે કાગળ દીકરી તરફથી, પ્હોંચાડવો એ નકી!’
(અનુષ્ટુપ)
‘અલ્લા ઉપર સાક્ષીએ, આપું પૈસા અપાર હું;
આવે કાગળ પુત્રીનો, દઈ જજે લગાર તું
છેલ્લો દિવસ મારો છે; આવીશને ધરાર તું?’
‘ક્યાં?’-નો ઉત્તર આપી દે : ‘છું કબર-મજાર હું!’
પછી અલી ન દેખાયો; ભાળ કરી ન કો જણે.
પછી આ કોર એકાંતે, માસ્તર દિવસો ગણે.
(શિખરિણી)
હતી પુત્રી દૂરે, તબિયત જરા નાજુક હતી.
હતા તેથી દુઃખી, મદભર પિતા ચિંતિત હતા.
હતી ઝંખા, આવે ખત-ખબર કૈં તે તરફથી,
હતા સામે પત્રો, વિધવિધ જણોના; ખડક થૈં!
જરા રંગે રૂપે કવર જુદું જે હાથ ધરતાં,
તહીં અંગે લાગે અજબ ઝટકો વીજ સરખો!
અલી કેરા નામે અચરજ સમો કાગળ હતો!
નકી એની પુત્રી મરિયમ તણો! આ વિધિ ખરો!
(અનુષ્ટુપ)
અધિકારી તણો જોસ્સો, કડક દાબ પીગળે;
સદગુણી સમો સાચ્ચો, સહજ બાપ ઊભરે!
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
‘ક્યાં છે, માણસ આ અલી? ખબર કૈં?’ – પૂછે લક્ષ્મીદાસને;
જેણે કો’ દિ’ અલી કને, ઉપર જે, લીધા હતા રૂપિયા!
(વસંતતિલકા)
‘સાંજે તપાસ કરું જૈ!’ – વળતા જવાબે
થોડો વિચાર કરતાં થયું : આપું જાતે!
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
આખી રાત વિચાર કાગળ વિશે કીધા કર્યા જાગતાં;
ઊઠીને ભળભાખળે ઝડપથી પૂગે કચેરી પિતા.
આવે આજ અલી અહીં તરત કે જાતે જ આપી અને
જોઈ કાગળ વાંચતાં અનુભવું શાતા મને ને તને.
(પૃથ્વી)
થયો સમય પાંચનો, હળુક બે ટકોરા પડે.
અલી પગથિયે હશે : તરત બારણાં ઊઘડે.
(અનુષ્ટુપ)
અલી ડોસો નમી ઊભો, લઈ ટેકણ લાકડી;
પરંતુ માનવો જેવી, નહીં તેજલ આંખડી!
(સ્રગ્ધરા)
નોખી, સાચ્ચે અનોખી, ભયભિત કરતી આંખ જોઈ ડરે જ્યાં;
ફાટી આંખે નિહાળે અચરજ : લખમીદાસ આવી ચડે ત્યાં!
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
લક્ષ્મીદાસ કહે : ‘અલી મરણ જે, પામ્યો ઘણા માસ થ્યા!’
ઊભો એક પિતા વિચાર કરતો : ‘થ્યો ભાસ કે સાચ ત્યાં?!’
(શિખરિણી)
મનુષ્યો પોતાની નજર ગર, છોડી અવરની
નિગાહે જોવે તો અરધું જગ તો, શાંત જડશે!
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
સાંજે કાગળ લૈ અને કબરની કોરે આ બે જણા;
શ્રદ્ધાને શરણે જઈ, કબર પે મૂકી, નમે ભાવથી.
ઝંખે પત્ર પિતા હવે વલવલે, ઝૂરે જુદા ઘાવથી
પશ્ચાતાપ, વહેમ ને અચરજો – ત્રણે જગે તાપણાં!
ઋણસ્વીકાર : ધૂમકેતુ
(એમની વાર્તા 'પોસ્ટઑફિસ' પર આધારિત)
(jhulna)
pachhli raat ne aabh bhura tale, wayu phunkay ne she’ra unghe;
ko’ ghare hathghanti tano nad ne, ko’ gali kutran dhimun bhonke,
e same shant watawran chirto, Dangne thokto nad uge;
je pale ne pale she’rane windhto, emna thanke roj puge
(mandakranta)
nana nana tamtam thata tarla aabh shobhe;
mari nakhe, manuj man jewi ja aa taDh roje
Doso dhruje, Dagmag page toy wheli paroDhe;
uthi, sidhi saDak par thai, postauphis thobhe
suprintento, kamishnar, diwansaheb jewan
namo sathe nit din sune nam ha ‘kochmen Dosa!’
uthe; dekhe ha khaDkhaD hase lok napak pachha!
‘ganDo’ kai ne sakhat pajwe, chiDwe; shatru kewa!
(shardulwikriDit)
purwe jiwatre ali ajabno pako shikari hato
pankhio, pashuo wali jalachro mari ane jiwto
mare tetar ne sasan nit nawan jhini nigahe kari;
machhimar tano kadi khud bane sathi, ali paradhi
sinchyo je ras yauwan nasanse, Doso thatan ogle;
sandhya jiwanni thatan man chale, putri tana kagle
putri sasariye hati; khabar kain aawi na’ti aa dishe;
athi roj ali tapalghar jai puchhe tapalo wishe
(wasantatilka)
Dosa wishe awanwi kathni kathe sau
ganDapuran kathtan minito witawe
(anushtup)
‘ko’ka thanakno doshi, kan pap naDtan hashe
karelan bhogwe aathi, ali ganDo thayo hashe!’
(prithwi)
pachhi, diwas kain sudhi najar na chaDe aawto
pachhi, kautuke chaDi najar ubhre hamphto ha
hato samay emno maran pas abhasto
jara haluk boltan nij dasha kathe khansto ha
(shardulwikriDit)
‘nondho nam tame mariyam lakho; aawe tapalo kadi!
kale jo hun na houn to khap paDe ’ – bole ali bapDo
gusse mastar thai tape dhagadhge, ‘ganDo’ kahi peeD de ha
‘ja, ja! kagal awshe kwachit jo; khai nahin jay kain!’
(mandakranta)
dhime dhime kadam bharto chalto thay Doso,
chhelli chhelli najar karto postauphis chhoDe
ankho banne jalasbhar thain; dhairyno ant aawe ha
‘kyanthi phonche mariyam tano patr jyan kal thoDe!’
(shardulwikriDit)
jowe pachhal ek karakunne, aasha jage so gani
teni kor phari ali karagre; gini batawe ghani ha
‘mare aa upyog kain wagarni, tare hwe kamni
awe kagal dikri taraphthi, phonchaDwo e nkee!’
(anushtup)
‘alla upar sakshiye, apun paisa apar hun;
awe kagal putrino, dai jaje lagar tun
chhello diwas maro chhe; awishne dharar tun?’
‘kyan?’ no uttar aapi de ha ‘chhun kabar majar hun!’
pachhi ali na dekhayo; bhaal kari na ko jane
pachhi aa kor ekante, mastar diwso gane
(shikharini)
hati putri dure, tabiyat jara najuk hati
hata tethi dukhi, madbhar pita chintit hata
hati jhankha, aawe khat khabar kain te taraphthi,
hata same patro, widhwidh janona; khaDak thain!
jara range rupe kawar judun je hath dhartan,
tahin ange lage ajab jhatko weej sarkho!
ali kera name achraj samo kagal hato!
nki eni putri mariyam tano! aa widhi kharo!
(anushtup)
adhikari tano josso, kaDak dab pigle;
sadaguni samo sachcho, sahj bap ubhre!
(shardulwikriDit)
‘kyan chhe, manas aa ali? khabar kain?’ – puchhe lakshmidasne;
jene ko’ di’ ali kane, upar je, lidha hata rupiya!
(wasantatilka)
‘sanje tapas karun jai!’ – walta jawabe
thoDo wichar kartan thayun ha apun jate!
(shardulwikriDit)
akhi raat wichar kagal wishe kidha karya jagtan;
uthine bhalbhakhle jhaDapthi puge kacheri pita
awe aaj ali ahin tarat ke jate ja aapi ane
joi kagal wanchtan anubhawun shata mane ne tane
(prithwi)
thayo samay panchno, haluk be takora paDe
ali pagathiye hashe ha tarat barnan ughDe
(anushtup)
ali Doso nami ubho, lai tekan lakDi;
parantu manwo jewi, nahin tejal ankhDi!
(sragdhara)
nokhi, sachche anokhi, bhaybhit karti aankh joi Dare jyan;
phati ankhe nihale achraj ha lakhmidas aawi chaDe tyan!
(shardulwikriDit)
lakshmidas kahe ha ‘ali maran je, pamyo ghana mas thya!’
ubho ek pita wichar karto ha ‘thyo bhas ke sach tyan?!’
(shikharini)
manushyo potani najar gar, chhoDi awarni
nigahe jowe to aradhun jag to, shant jaDshe!
(shardulwikriDit)
sanje kagal lai ane kabarni kore aa be jana;
shraddhane sharne jai, kabar pe muki, name bhawthi
jhankhe patr pita hwe walwale, jhure juda ghawthi
pashchatap, wahem ne acharjo – trne jage tapnan!
rinaswikar ha dhumaketu
(emni warta postauphis par adharit)
(jhulna)
pachhli raat ne aabh bhura tale, wayu phunkay ne she’ra unghe;
ko’ ghare hathghanti tano nad ne, ko’ gali kutran dhimun bhonke,
e same shant watawran chirto, Dangne thokto nad uge;
je pale ne pale she’rane windhto, emna thanke roj puge
(mandakranta)
nana nana tamtam thata tarla aabh shobhe;
mari nakhe, manuj man jewi ja aa taDh roje
Doso dhruje, Dagmag page toy wheli paroDhe;
uthi, sidhi saDak par thai, postauphis thobhe
suprintento, kamishnar, diwansaheb jewan
namo sathe nit din sune nam ha ‘kochmen Dosa!’
uthe; dekhe ha khaDkhaD hase lok napak pachha!
‘ganDo’ kai ne sakhat pajwe, chiDwe; shatru kewa!
(shardulwikriDit)
purwe jiwatre ali ajabno pako shikari hato
pankhio, pashuo wali jalachro mari ane jiwto
mare tetar ne sasan nit nawan jhini nigahe kari;
machhimar tano kadi khud bane sathi, ali paradhi
sinchyo je ras yauwan nasanse, Doso thatan ogle;
sandhya jiwanni thatan man chale, putri tana kagle
putri sasariye hati; khabar kain aawi na’ti aa dishe;
athi roj ali tapalghar jai puchhe tapalo wishe
(wasantatilka)
Dosa wishe awanwi kathni kathe sau
ganDapuran kathtan minito witawe
(anushtup)
‘ko’ka thanakno doshi, kan pap naDtan hashe
karelan bhogwe aathi, ali ganDo thayo hashe!’
(prithwi)
pachhi, diwas kain sudhi najar na chaDe aawto
pachhi, kautuke chaDi najar ubhre hamphto ha
hato samay emno maran pas abhasto
jara haluk boltan nij dasha kathe khansto ha
(shardulwikriDit)
‘nondho nam tame mariyam lakho; aawe tapalo kadi!
kale jo hun na houn to khap paDe ’ – bole ali bapDo
gusse mastar thai tape dhagadhge, ‘ganDo’ kahi peeD de ha
‘ja, ja! kagal awshe kwachit jo; khai nahin jay kain!’
(mandakranta)
dhime dhime kadam bharto chalto thay Doso,
chhelli chhelli najar karto postauphis chhoDe
ankho banne jalasbhar thain; dhairyno ant aawe ha
‘kyanthi phonche mariyam tano patr jyan kal thoDe!’
(shardulwikriDit)
jowe pachhal ek karakunne, aasha jage so gani
teni kor phari ali karagre; gini batawe ghani ha
‘mare aa upyog kain wagarni, tare hwe kamni
awe kagal dikri taraphthi, phonchaDwo e nkee!’
(anushtup)
‘alla upar sakshiye, apun paisa apar hun;
awe kagal putrino, dai jaje lagar tun
chhello diwas maro chhe; awishne dharar tun?’
‘kyan?’ no uttar aapi de ha ‘chhun kabar majar hun!’
pachhi ali na dekhayo; bhaal kari na ko jane
pachhi aa kor ekante, mastar diwso gane
(shikharini)
hati putri dure, tabiyat jara najuk hati
hata tethi dukhi, madbhar pita chintit hata
hati jhankha, aawe khat khabar kain te taraphthi,
hata same patro, widhwidh janona; khaDak thain!
jara range rupe kawar judun je hath dhartan,
tahin ange lage ajab jhatko weej sarkho!
ali kera name achraj samo kagal hato!
nki eni putri mariyam tano! aa widhi kharo!
(anushtup)
adhikari tano josso, kaDak dab pigle;
sadaguni samo sachcho, sahj bap ubhre!
(shardulwikriDit)
‘kyan chhe, manas aa ali? khabar kain?’ – puchhe lakshmidasne;
jene ko’ di’ ali kane, upar je, lidha hata rupiya!
(wasantatilka)
‘sanje tapas karun jai!’ – walta jawabe
thoDo wichar kartan thayun ha apun jate!
(shardulwikriDit)
akhi raat wichar kagal wishe kidha karya jagtan;
uthine bhalbhakhle jhaDapthi puge kacheri pita
awe aaj ali ahin tarat ke jate ja aapi ane
joi kagal wanchtan anubhawun shata mane ne tane
(prithwi)
thayo samay panchno, haluk be takora paDe
ali pagathiye hashe ha tarat barnan ughDe
(anushtup)
ali Doso nami ubho, lai tekan lakDi;
parantu manwo jewi, nahin tejal ankhDi!
(sragdhara)
nokhi, sachche anokhi, bhaybhit karti aankh joi Dare jyan;
phati ankhe nihale achraj ha lakhmidas aawi chaDe tyan!
(shardulwikriDit)
lakshmidas kahe ha ‘ali maran je, pamyo ghana mas thya!’
ubho ek pita wichar karto ha ‘thyo bhas ke sach tyan?!’
(shikharini)
manushyo potani najar gar, chhoDi awarni
nigahe jowe to aradhun jag to, shant jaDshe!
(shardulwikriDit)
sanje kagal lai ane kabarni kore aa be jana;
shraddhane sharne jai, kabar pe muki, name bhawthi
jhankhe patr pita hwe walwale, jhure juda ghawthi
pashchatap, wahem ne acharjo – trne jage tapnan!
rinaswikar ha dhumaketu
(emni warta postauphis par adharit)
સ્રોત
- પુસ્તક : પરબ - જુલાઈ 2021 (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 10)
- સંપાદક : ભરત મહેતા
- પ્રકાશક : ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ