ક્યાં છે ભારત? છે ક્યાં ભારત?
પર્વતમાંથી, નદીઓમાંથી, દરિયામાંથી
ગામ-નગરથી, લોકોમાંથી એકસામટો નાદ ઊઠતો
ને
વ્હીસલ મારતી ગાડી
ભકછૂક ભકછૂક ચાલતી જાય
ચાલી જાય
ચાલી જાય
ભીતર ધરબાયેલા લોક
થર્ડક્લાસના ડબ્બાઓમાં મુંઝાતું રે થોક
બોલે ટીવી: સબ સલામત!
કહે રેડિયો: સબ સલામત!
અખબારોમાં, નેતાઓનાં ભાષણોમાં સબ સલામત!
વિકાસના સહુ નારા ગાજે
હટાવ ગરીબી સૂત્ર ચાલે
લઘુમતીની વાતો ચગતી
રાષ્ટ્રદ્રોહના ફતવા મ્હાલે
મહાયજ્ઞ બસ એક ચાલતો
એક જ વાત સહુ સાંભળે
એ જ વાત સહુ સાંભળે
એ જ વાત જોવાની સહુએ
ગામનગરમાં, ચોરે ચૌટે
ઊંચનીચના ચાક ચડાવી
ચતુર્વર્ણના ચાળા ચગવે
ફાટફૂટ લોકોમાં પાડે
જૂઠમૂઠને ગજવે ત્રાડે
મુંબઈ જેવું મુંબઈ સાલું
કામદારનો અઢળક ડહોળી દરિયો
વિધાનસભામાં હસતું ખીખી સબ સલામત!
કોલકત્તા ઓ કોલકત્તા
ભારતના આ નકશામાં તું એક જ ટપકું
આંખે તારી પાડા બકરી જેવા બલિ ચડે
ને માણસ જેવા માણસ
તારી અંધ ગલીમાં સબડે
સબડે ઈચ્છાઓનાં વન
કૂટે બંદૂક, છૂટે ગોળી
લાલ રંગનાં ધાબાં તારા ચહેરે પડતાં
તો ય કહે તું સબ સલામત
ઓય અરે ઓ દિલ્હી,
તું તો સલ્તનતોનું ડૂબ્યું નૂર
કેવો તારો ચહેરો, કેવા સૂર
તારી પીઠે કૈંક સવારી આવી ઊતરી
હાથી આવ્યા, ઘોડા આવ્યા
સરનાઈટના ખિતાબ આવ્યા
તારાં તે કૈંક રૂપો આવ્યાં, વિરમ્યા:
તું સ્વરાજી સ્વપ્ન થઈને મ્હાલ્યું
તું અરાજક ટમટમિયું થઈ સાલ્યું
તું સવા અબજનું ભાવિ ખરડે વીંટે
તું સવા અબજની આશા ક્યાં ક્યાં વેચે!
આ દેશને ખૂણે ખૂણેથી
તારે આંગણ
જાતજાતનાં ભાતભાતનાં
પ્રતિનિધિનાં ધાડાં આવ્યાં
એ પણ સાથે પરદેશીના દલાલ રાડાં લાવ્યાં
દિલ્હી, તું તો ઉજળિયાત કોમોનું મંદિર
હાયર સોસાયટીનો બીડિયો પડદો, તું!
અમેરિકા ને રશિયાના, ચાઈના અને બ્રિટનના
સંદેશા તારાં છોગાં
મલ્ટિનેશનલ ઉદ્યોગોના ભરે સદા તું ખોખાં
આજ અહીં જે રમતું તે તો તારું નવમું રૂપ
જાણે ના તું લોક મહીં જઈ છૂપ્યું જે સ્વરૂપ!
તું ત્રિરંગો લહેરાવે પણ પેટે એને ખાડો
તું સંસદને કાખે તેડે તો યે ઊભો થયો ગૂંચવાડો:
પાટનગર, તુ ચાટ પડે છે
ઘાટ વગરનો દેશ બન્યો ને કાટ ચડે છે!
જંતરમંતર જેવું ચાલે તારી અંદર શું?
તંતરબંતર જેવું સાલે તારી ભીતર શું?
માણસ સહુ અહીં છાયા જેવા
તંત્રમંત્રની માયા જેવા
સાંજ સવારે સૂરજ ભાગે
અહીં ડાકલું એક જ વાગે
અહીં મજાની આંગળીઓ કંઈ
આમ હલે ત્યાં: સબ સલામત!
સહી કરે ત્યાં સબ સલામત!
સહી કરે ત્યાં સબ સલામત
કદી ટ્રિગર પર
કદી જિગર પર
કદી નમે એ મતપેટી પર
કદી ભમે એ શબપેટી પર
છતાં મળે જ્યાં સંસદ બેઠક
અરસપરસને ચીંધે ચીખે
અસરપસરને છેદે કાપે
પછી હળુક લઈ ટેભા લેતી
અખબારોના ટોપ ન્યૂઝમાં જઈને ઠરતી
પ્રજાતંત્રના વડવાગળની જેમ ઊડતી
અરસપરસની રક્ષા કરતી!?
દિલ્હી, આવા કંઈ આ ખેલ તમાશા
તારે આંગણ રોજ રમાતા
તું ધૂળઢેફાના માણસની સમજે ક્યારે ભાષા?
પેટ-હાથના ચકરાવાની સરજે ક્યારે આશા?
દૂરદૂરનો અહીં અઢેલી ઈતિહાસ બોલતો
સૂરસૂરમાં અરમાનોની લાશ ઢોળતો
ચાલ, કહી દે તું યે દિલ્હી સબ સલામત!
સબ સલામત!?
હા, સબ સલામત!
ઊંચે જો આકાશ સલામત
સૂરજ સળગે રોજ સલામત
ઊગે ચાંદો એય સલામત
તારલિયા આ ટમકે કેવા, સબ સલામત
પવન કદી ના બનતો કેદી: સબ સલામત!
ફરફર ફરકે પાન અને આ ખીલે કૂલો સબ સલામત!
વહેતાં જળમાં તરે માછલી, સબ સલામત!
નામ ગરીબી લેવાનું ના
કામ લોકનું કરવાનું ના
લઘુમતી કે વર્ણભેદની વરવી વાતો કરવાની ના
એમ કર્યું તો મળવાનો બસ કોઈ જાસો
ના થયું કશું યે ખોટું, ન્યાય માગવા શાને આવો?
કોઈ બાળકી કોઈ કિશોરી
ભેદાઈ ગઈ,
છેદાઈ ગઈ
અને પછી તો ચગદાઈ ગઈ
એ તો ભૂલી જવાનું વિકાસના આ વાવેતરમાં!
ધામ રામનું રહે સલામત
નેતા માટે સંસદ આખી રહે અનામત!
ચાલો ત્યારે કોમવાદનું તૂત ચલાવો
લઘુમતીનું ઝેર વલોવો
ચતુર્વર્ણને ઊલટીપલટી સૌથી પહેલો પરધાન બનાવો
આપણું કર્યું કારવ્યું પાર પાડવા ફોજ બઢાવો
શેઠિયાઓની લાંચ લગાવો
મજદૂરોનાં પેટ જલાવો
એમ કરીને નવા વર્ગના શંખ ફુંકાવો
અને પછી શા મંચ સજાવી
સંસદ જોરે લહેરાવી તિરંગો ઠોકો ભાષણ
કચડો રોકો આંદોલન
દેશના સાચા દાઝણહારા જે કંઈ બોલે
સુણી સમજી લોકો ડોલે
ગણો એમને રાષ્ટ્રદ્રોહી
તમે ભલે હો લાલચમોહી...
ખળું ખાણ ને ખેતરમાંથી સાદ ઊઠતો
ભૂગર્ભે જઈ ધરબાયેલો અગ્નિગર્ભી નાદ ઊઠતો
ફરીફરીને દિલ્હીની એ આંગળીઓ રે બનતી ટ્રિગર
ફરીફરીને કાપે છેદે પાડે કાણાં લોકોને જિગર!
ફરી મારતી વ્હીસલ ગાડી ભકછૂક ભકછૂક ચાલી જાય
ચાલી જાય
ફરીફરીને થર્ડક્લાસના ડબ્બાઓમાં રુંધાતું આ લોક
ભીતર ઘરબાયેલો શોક
કહે રેડિયો સબ સલામત!
બોલે ટીવી સબ સલામત!
અખબારો પણ છાપે સબ સલામત!
ઊંઘે સંસદ સબ સલામત!
વાગે સાયરન સબ સલામત!
બાકી ભારતના સહુ રસ્તા કહેતા
‘વાડ ઊઠીને ગળે ચીભડાં’
ત્યાં
સબ સલામત રસ્તા ક્યાંથી રહેતા?
આ છે ભારત સબ સલામત!?
છે આ ભારત સબ સલામત!?
kyan chhe bharat? chhe kyan bharat?
parwatmanthi, nadiomanthi, dariyamanthi
gam nagarthi, lokomanthi eksamto nad uthto
ne
whisal marti gaDi
bhakchhuk bhakchhuk chalti jay
chali jay
chali jay
bhitar dharbayela lok
tharDaklasna Dabbaoman munjhatun re thok
bole tiwih sab salamat!
kahe reDiyoh sab salamat!
akhbaroman, netaonan bhashnoman sab salamat!
wikasana sahu nara gaje
hataw garibi sootr chale
laghumtini wato chagti
rashtradrohna phatwa mhale
mahayagya bas ek chalto
ek ja wat sahu sambhle
e ja wat sahu sambhle
e ja wat jowani sahue
gamanagarman, chore chaute
unchnichna chaak chaDawi
chaturwarnna chala chagwe
phatphut lokoman paDe
juthmuthne gajwe traDe
mumbi jewun mumbi salun
kamdarno aDhlak Daholi dariyo
widhanasbhaman hasatun khikhi sab salamat!
kolkatta o kolkatta
bharatna aa nakshaman tun ek ja tapakun
ankhe tari paDa bakri jewa bali chaDe
ne manas jewa manas
tari andh galiman sabDe
sabDe ichchhaonan wan
kute banduk, chhute goli
lal rangnan dhaban tara chahere paDtan
to ya kahe tun sab salamat
oy are o dilhi,
tun to saltantonun Dubyun noor
kewo taro chahero, kewa soor
tari pithe kaink sawari aawi utri
hathi aawya, ghoDa aawya
sarnaitna khitab aawya
taran te kaink rupo awyan, wiramyah
tun swaraji swapn thaine mhalyun
tun arajak tamatamiyun thai salyun
tun sawa abajanun bhawi kharDe winte
tun sawa abajni aasha kyan kyan weche!
a deshne khune khunethi
tare angan
jatjatnan bhatbhatnan
pratinidhinan dhaDan awyan
e pan sathe pardeshina dalal raDan lawyan
dilhi, tun to ujaliyat komonun mandir
hayar sosaytino biDiyo paDdo, tun!
amerika ne rashiyana, chaina ane britanna
sandesha taran chhogan
maltineshnal udyogona bhare sada tun khokhan
aj ahin je ramatun te to tarun nawamun roop
jane na tun lok mahin jai chhupyun je swarup!
tun trirango laherawe pan pete ene khaDo
tun sansadne kakhe teDe to ye ubho thayo gunchwaDoh
patangar, tu chat paDe chhe
ghat wagarno desh banyo ne kat chaDe chhe!
jantarmantar jewun chale tari andar shun?
tantarbantar jewun sale tari bhitar shun?
manas sahu ahin chhaya jewa
tantrmantrni maya jewa
sanj saware suraj bhage
ahin Dakalun ek ja wage
ahin majani anglio kani
am hale tyanh sab salamat!
sahi kare tyan sab salamat!
sahi kare tyan sab salamat
kadi trigar par
kadi jigar par
kadi name e matpeti par
kadi bhame e shabpeti par
chhatan male jyan sansad bethak
arasaparasne chindhe chikhe
asarapasarne chhede kape
pachhi haluk lai tebha leti
akhbarona top nyujhman jaine tharti
prjatantrna waDwagalni jem uDti
arasaparasni raksha karti!?
dilhi, aawa kani aa khel tamasha
tare angan roj ramata
tun dhulDhephana manasni samje kyare bhasha?
pet hathna chakrawani sarje kyare asha?
durdurno ahin aDheli itihas bolto
sursurman armanoni lash Dholto
chaal, kahi de tun ye dilhi sab salamat!
sab salamat!?
ha, sab salamat!
unche jo akash salamat
suraj salge roj salamat
uge chando ey salamat
taraliya aa tamke kewa, sab salamat
pawan kadi na banto kedih sab salamat!
pharphar pharke pan ane aa khile kulo sab salamat!
wahetan jalman tare machhli, sab salamat!
nam garibi lewanun na
kaam lokanun karwanun na
laghumti ke warnbhedni warwi wato karwani na
em karyun to malwano bas koi jaso
na thayun kashun ye khotun, nyay magwa shane aawo?
koi balki koi kishori
bhedai gai,
chhedai gai
ane pachhi to chagdai gai
e to bhuli jawanun wikasana aa wawetarman!
dham ramanun rahe salamat
neta mate sansad aakhi rahe anamat!
chalo tyare komwadanun toot chalawo
laghumtinun jher walowo
chaturwarnne ultipalti sauthi pahelo pardhan banawo
apanun karyun karawyun par paDwa phoj baDhawo
shethiyaoni lanch lagawo
majduronan pet jalawo
em karine nawa wargna shankh phunkawo
ane pachhi sha manch sajawi
sansad jore laherawi tirango thoko bhashan
kachDo roko andolan
deshana sacha dajhanhara je kani bole
suni samji loko Dole
gano emne rashtradrohi
tame bhale ho lalachmohi
khalun khan ne khetarmanthi sad uthto
bhugarbhe jai dharbayelo agnigarbhi nad uthto
phariphrine dilhini e anglio re banti trigar
phariphrine kape chhede paDe kanan lokone jigar!
phari marti whisal gaDi bhakchhuk bhakchhuk chali jay
chali jay
phariphrine tharDaklasna Dabbaoman rundhatun aa lok
bhitar gharbayelo shok
kahe reDiyo sab salamat!
bole tiwi sab salamat!
akhbaro pan chhape sab salamat!
unghe sansad sab salamat!
wage sayran sab salamat!
baki bharatna sahu rasta kaheta
‘waD uthine gale chibhDan’
tyan
sab salamat rasta kyanthi raheta?
a chhe bharat sab salamat!?
chhe aa bharat sab salamat!?
kyan chhe bharat? chhe kyan bharat?
parwatmanthi, nadiomanthi, dariyamanthi
gam nagarthi, lokomanthi eksamto nad uthto
ne
whisal marti gaDi
bhakchhuk bhakchhuk chalti jay
chali jay
chali jay
bhitar dharbayela lok
tharDaklasna Dabbaoman munjhatun re thok
bole tiwih sab salamat!
kahe reDiyoh sab salamat!
akhbaroman, netaonan bhashnoman sab salamat!
wikasana sahu nara gaje
hataw garibi sootr chale
laghumtini wato chagti
rashtradrohna phatwa mhale
mahayagya bas ek chalto
ek ja wat sahu sambhle
e ja wat sahu sambhle
e ja wat jowani sahue
gamanagarman, chore chaute
unchnichna chaak chaDawi
chaturwarnna chala chagwe
phatphut lokoman paDe
juthmuthne gajwe traDe
mumbi jewun mumbi salun
kamdarno aDhlak Daholi dariyo
widhanasbhaman hasatun khikhi sab salamat!
kolkatta o kolkatta
bharatna aa nakshaman tun ek ja tapakun
ankhe tari paDa bakri jewa bali chaDe
ne manas jewa manas
tari andh galiman sabDe
sabDe ichchhaonan wan
kute banduk, chhute goli
lal rangnan dhaban tara chahere paDtan
to ya kahe tun sab salamat
oy are o dilhi,
tun to saltantonun Dubyun noor
kewo taro chahero, kewa soor
tari pithe kaink sawari aawi utri
hathi aawya, ghoDa aawya
sarnaitna khitab aawya
taran te kaink rupo awyan, wiramyah
tun swaraji swapn thaine mhalyun
tun arajak tamatamiyun thai salyun
tun sawa abajanun bhawi kharDe winte
tun sawa abajni aasha kyan kyan weche!
a deshne khune khunethi
tare angan
jatjatnan bhatbhatnan
pratinidhinan dhaDan awyan
e pan sathe pardeshina dalal raDan lawyan
dilhi, tun to ujaliyat komonun mandir
hayar sosaytino biDiyo paDdo, tun!
amerika ne rashiyana, chaina ane britanna
sandesha taran chhogan
maltineshnal udyogona bhare sada tun khokhan
aj ahin je ramatun te to tarun nawamun roop
jane na tun lok mahin jai chhupyun je swarup!
tun trirango laherawe pan pete ene khaDo
tun sansadne kakhe teDe to ye ubho thayo gunchwaDoh
patangar, tu chat paDe chhe
ghat wagarno desh banyo ne kat chaDe chhe!
jantarmantar jewun chale tari andar shun?
tantarbantar jewun sale tari bhitar shun?
manas sahu ahin chhaya jewa
tantrmantrni maya jewa
sanj saware suraj bhage
ahin Dakalun ek ja wage
ahin majani anglio kani
am hale tyanh sab salamat!
sahi kare tyan sab salamat!
sahi kare tyan sab salamat
kadi trigar par
kadi jigar par
kadi name e matpeti par
kadi bhame e shabpeti par
chhatan male jyan sansad bethak
arasaparasne chindhe chikhe
asarapasarne chhede kape
pachhi haluk lai tebha leti
akhbarona top nyujhman jaine tharti
prjatantrna waDwagalni jem uDti
arasaparasni raksha karti!?
dilhi, aawa kani aa khel tamasha
tare angan roj ramata
tun dhulDhephana manasni samje kyare bhasha?
pet hathna chakrawani sarje kyare asha?
durdurno ahin aDheli itihas bolto
sursurman armanoni lash Dholto
chaal, kahi de tun ye dilhi sab salamat!
sab salamat!?
ha, sab salamat!
unche jo akash salamat
suraj salge roj salamat
uge chando ey salamat
taraliya aa tamke kewa, sab salamat
pawan kadi na banto kedih sab salamat!
pharphar pharke pan ane aa khile kulo sab salamat!
wahetan jalman tare machhli, sab salamat!
nam garibi lewanun na
kaam lokanun karwanun na
laghumti ke warnbhedni warwi wato karwani na
em karyun to malwano bas koi jaso
na thayun kashun ye khotun, nyay magwa shane aawo?
koi balki koi kishori
bhedai gai,
chhedai gai
ane pachhi to chagdai gai
e to bhuli jawanun wikasana aa wawetarman!
dham ramanun rahe salamat
neta mate sansad aakhi rahe anamat!
chalo tyare komwadanun toot chalawo
laghumtinun jher walowo
chaturwarnne ultipalti sauthi pahelo pardhan banawo
apanun karyun karawyun par paDwa phoj baDhawo
shethiyaoni lanch lagawo
majduronan pet jalawo
em karine nawa wargna shankh phunkawo
ane pachhi sha manch sajawi
sansad jore laherawi tirango thoko bhashan
kachDo roko andolan
deshana sacha dajhanhara je kani bole
suni samji loko Dole
gano emne rashtradrohi
tame bhale ho lalachmohi
khalun khan ne khetarmanthi sad uthto
bhugarbhe jai dharbayelo agnigarbhi nad uthto
phariphrine dilhini e anglio re banti trigar
phariphrine kape chhede paDe kanan lokone jigar!
phari marti whisal gaDi bhakchhuk bhakchhuk chali jay
chali jay
phariphrine tharDaklasna Dabbaoman rundhatun aa lok
bhitar gharbayelo shok
kahe reDiyo sab salamat!
bole tiwi sab salamat!
akhbaro pan chhape sab salamat!
unghe sansad sab salamat!
wage sayran sab salamat!
baki bharatna sahu rasta kaheta
‘waD uthine gale chibhDan’
tyan
sab salamat rasta kyanthi raheta?
a chhe bharat sab salamat!?
chhe aa bharat sab salamat!?
સ્રોત
- પુસ્તક : યાદવાસ્થળી (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 39)
- સર્જક : બારીન મહેતા