ફૂલવેલની કિનાર મઢ્યો

બનારસી બસમો અર્ધમાથે

મોળિયાનો કબજો

જમણા બાહુ પર નક્શીદાર

લૉકિટ અને

લલાટની જમણી દિશામાં

અંગ્રેજીના એસ–આકારમાં

પડેલી એક કેશલટ

પિતાના નામનો પ્રથમાક્ષર

પહેરી ફોટામાં સ્થિત

બાને સાક્ષાત્ વંદના

આજે નહિ કરી શકું

એમની સંકીર્તન મંડળી

સાથે મહિનોમાસ ભરવર્ષામાં

જાત્રાએ જવા જીદ કરી

નીકળી ગયા છે

ફોટા પરથી જ પૂર્વે

‘મહારાણી શાંતાબાઈ’ કહેવાણાં!

આ માતૃછવિની વંદનામાં

ઊપસે છે તેમના કપાળે

ચોંટેલો લાલ હિંગળોક

ચાંલ્લો

માતૃછવિ ઉપર જ છે

પિતાની વિવેકાનંદમુદ્રામઢી

પ્રખર પ્રતિમાશી તસવીર

પિતા માત્ર તસવીર સ્થિત

માતા જાત્રાની ટ્રેનનાં ચક્રો

પર સવાર અધુના

કંકુ... વિહોણાં.

દાંપત્યદિનની જૂની છબિમાંથી

ચાંલ્લાને હજુ સુધી

કોઈ ભૂંસી શક્યું નથી,

જેમ પિતૃનિધન

માતાની હયાતીને

હણી શક્યું નહિ.

સીલિંગ ફેનના

વાતનહોરિયાં મજબૂત

કાચને ઉઝરડો પણ

પાડી શક્યાં નથી

મા સબૂત છે, નિર્મળ છે,

બા મજબૂત છે, ભલાંગોળાં છે.

‘લાઈફબૉય’ વાપરે છે ને!

બધાંને ખખડાવી-ખખડાવીને જ ખાય છે

ખખડાવી-ખખડાવી વદાય

કરવાનો રઘવાટ જબરો.

એમનું ચાલે તો

પરિવારનાં તમામનો

આયુષ્યચરખો જલદી જલદી

ફેરવી કાઢી રેડિયો સ્ટેશન

બદલવાની ઝડપે આ લોક,

આ યોનિ, આ જન્મારો

બદલી આપે!

પદ્મા-ચંચળને સ્થાને

સમરથ બા નામ

વધુ શોભે.

પિતાને પરણવા પોતે સગાંસાથ

આવેલા-પિતા જાન લઈ

પરણવા જઈ શકેલા નહિ-

અને તેય રાતોરાત!

આ ઘઉંવર્ણાં બાના

લાડુ જેવા ચહેરાની

વિશેષતા એમની

પાણીદાર આંખોને જોતાં

મને મોસાળનું તળાવ

ભળાઈ જાય છે-

જેમાં તે કાળકા માના દેરાના

ઓટલેથી ઝંપલાવી

પડતાં ને ક્યારેય ના ડૂબતાં.

તરતાં તરતાં સિત્તેરે

પહોંચ્યા છે ને ઝડપથી

પગ ઉપાડતાં શ્વાસ પણ

ચઢતો નથી

થાક ચઢે છે ઘરકામથી

પણ એય ઘરકામને થકવીને!

તરવૈયા તેવાં જ ગવૈયાં.

‘બાઈ મને પિયરિયું સાંભરે’

ગળગળા ગળે

ગાય ત્યારે

ભૂંગળાવાળા થાળીવાજામાંથી

આણંદજી કબૂતરનું જ સ્ત્રૈણ

ગુટરગૂં ગુંજ્યા કરે ઘરમાં

વાદળ વીજળી કાટકાથી

બહુ બીવે.

પ્રભુને પ્રાર્થના કરવા લાગી જાય.

પણ કાળઝાળ આગોથી કદી ના

ગભરાય... તેમણે

મોસાળ વાવોલ ગામ

આખું આગમાં ઝબોળાયેલું

દીઠેલું ને પાદરમાં

લવારિયાંની જેમ મહિનો માસ

રહી ‘સૌ સાથ જગન્નાથ’ કરતાં

ગારાના ચૂલે રોટલા ટીપેલા.

એક લૂ ઝરતી બપોરે જ

કદાચ

પિતા આગળ

માતા પાછળ

અમદાવાદની ગલીઓમાં બા

‘દસમાડી’ ગયાં તે પાછાં ફરી

શોધવા જવું પડેલું.

પછી તો

ઘોડાગાડીમાં બેસાડીને

પિતા રોજ કથાસ્થાને

લઈ જતા.

જગત-કુતૂહલ અતિશય

દીવાલને કાન

બારણાંની તિરાડો જેટલા

અને વાતડોમાંથી જગતનું

રહસ્ય ઝમતું હોય તે

આજેય છે

સતત શ્રવણાતુર!

દંભ વગર છોછ વગર

ક્યારેક સંભળાવી પણ મારે!

રાતના અઢી વાગ્યે

મુસ્લિમોનાં બેન્ડવાજાંવાળો

વરઘોડો ગુજરે કે

જનાજો નીકળે

અગાશીના એકાદા ખૂણે એકીટશ

એકકર્ણ મા હાજરાહજૂર

ડાકોરના રણછોડરાયમાં

આસ્થા એટલી,

જેટલી આણંદના કે

ડાકોરિયા ગોળગોળ ગોટાની!

તેમની મિલકતમાં છે

કર્મકઠોર એક ધારું જીવન, જપમાળા

અને છીંકણીની દાબડી.

મૂકી આ પડાવી લેવા માટે

દાસનાં પતરવેલિયાં કે

ખમણ કદાચ પૂરતાં છે

મયણાની નાતનો

કાળો કાળો શીરો

ચમકતા કાળા ચણા

ને રાતે કદીક હાંડવો

હોય તો એઓ

ચિરાયુ અશ્વત્થામાને

કદાપિ ના કંટાળવાનો

બોધ, જીવી બતાવીને

જરૂર આપી શકે!

લીલો સૂકો મસાલો

કે શાક ભાગ્યે જ

ખરીદ્યું.

અમદાવાદ તજવાનું તો

સ્વપ્નમાંય ભાગ્યે જ

વાંછ્યું હશે.

છાપાંનાં હેડિંગનું

બેડિંગ બાંધી તે

ગમે તેટલે યાને

ઘરના ખૂણે જ

વિશ્વને શ્વસવા

તૈયાર છે.

કામ તેમનો આહાર છે

એ ના હોય તો

તે નિરાહાર છે

કામ સાથે કામ

કામ સાટે કામ

નિષ્કામતા એમની

સકામતામાં જ

સંનિહિત. તેમના હસ્તમાં

પાણી તાણવાના પંપનું

હેન્ડલ, દુર્ગાના

કરકમળના ત્રિશૂળથી

જરીકે ઓછી

શોભાવાળું નથી!

પરોઢની પાંચ વાગ્યાની

તેમની સ્પેશિયલ ‘ચા’

પીવા મળે તો

શેખચલ્લીનો ગાડવો

તેના માથેથી

એ દહાડે તો ના

જ ગબડી પડે!

પણ હું તો

બની ગયો છું

માતાની ચાહના

પાન પછી શેખ!

ગતજન્મના કોક

આર્તનાદોના સંસ્કાર સંગાથે

અવતરેલો બહુ રોતો હતો...

બાને થયું હશે આનું

રુદન એળે ના જ જવા દેવું.

મોટા થઈ તેણે

‘અરણ્યરુદન’ આલેખવું ના પડે.

પુત્રનો ‘ફેરો’

ફળવો જ જોઈએ.

એટલે દયા કરી માતાએ મારા

બાલ્યકાળના મુખમાં, કહે છે કે

થોડુંથોડું અફીણ

ઓરવા માંડેલું.

મોંમાંથી ફીણ તો

નહિ નીકળ્યું હોય

પણ એક પ્રશાન્ત ઘેન

પ્રગટ્યું હશે

કહો કે માતાએ

નિદ્રાસન આપ્યું જે

આજના ઇન્દ્રાસનસ્થોનેય

નસીબ નથી.

મારાં અનેક

‘હોમરઝોકાં’ની

બક્ષિસ મને

મળી છે બા પાસેથી,

એટલે તેમની છબિ

સમક્ષ ઊભો રહી

પિતાના શબ્દો સ્મરું :

‘માતૃમુખી સદાય સુખી.’

ચિર-આયુ વરદાન સાથે

માતૃવંદના અહીં પૂરી કરું.

phulwelni kinar maDhyo

banarsi basmo ardhmathe

moliyano kabjo

jamna bahu par nakshidar

laukit ane

lalatni jamni dishaman

angrejina es–akarman

paDeli ek keshlat

pitana namno prathmakshar

paheri photaman sthit

bane sakshat wandna

aje nahi kari shakun

emni sankirtan manDli

sathe mahinomas bharwarshaman

jatraye jawa jeed kari

nikli gaya chhe

phota parthi ja purwe

‘maharani shantabai’ kahewanan!

a matrichhawini wandnaman

upse chhe temna kapale

chontelo lal hinglok

chanllo

matrichhawi upar ja chhe

pitani wiwekanandmudramDhi

prakhar pratimashi taswir

pita matr taswir sthit

mata jatrani trennan chakro

par sawar adhuna

kanku wihonan

dampatyadinni juni chhabimanthi

chanllane haju sudhi

koi bhunsi shakyun nathi,

jem pitrinidhan

matani hayatine

hani shakyun nahi

siling phenana

watanhoriyan majbut

kachne ujharDo pan

paDi shakyan nathi

ma sabut chhe, nirmal chhe,

ba majbut chhe, bhalangolan chhe

‘laiphbauy’ wapre chhe ne!

badhanne khakhDawi khakhDawine ja khay chhe

khakhDawi khakhDawi waday

karwano raghwat jabro

emanun chale to

pariwarnan tamamno

ayushyacharkho jaldi jaldi

pherwi kaDhi reDiyo steshan

badalwani jhaDpe aa lok,

a yoni, aa janmaro

badli aape!

padma chanchalne sthane

samrath ba nam

wadhu shobhe

pitane paranwa pote sagansath

awela pita jaan lai

paranwa jai shakela nahi

ane tey ratorat!

a ghaunwarnan bana

laDu jewa chaherani

wisheshata emni

panidar ankhone jotan

mane mosalanun talaw

bhalai jay chhe

jeman te kalaka mana derana

otlethi jhamplawi

paDtan ne kyarey na Dubtan

tartan tartan sittere

pahonchya chhe ne jhaDapthi

pag upaDtan shwas pan

chaDhto nathi

thak chaDhe chhe gharkamthi

pan ey gharkamne thakwine!

tarawaiya tewan ja gawaiyan

‘bai mane piyariyun sambhre’

galagla gale

gay tyare

bhunglawala thaliwajamanthi

anandji kabutaranun ja strain

gutargun gunjya kare gharman

wadal wijli katkathi

bahu biwe

prabhune pararthna karwa lagi jay

pan kaljhal agothi kadi na

gabhray temne

mosal wawol gam

akhun agman jhabolayelun

dithelun ne padarman

lawariyanni jem mahino mas

rahi ‘sau sath jagannath’ kartan

garana chule rotla tipela

ek lu jharti bapore ja

kadach

pita aagal

mata pachhal

amdawadni galioman ba

‘dasmaDi’ gayan te pachhan phari

shodhwa jawun paDelun

pachhi to

ghoDagaDiman besaDine

pita roj kathasthane

lai jata

jagat kutuhal atishay

diwalne kan

barnanni tiraDo jetla

ane watDomanthi jagatanun

rahasya jhamatun hoy te

ajey chhe

satat shrawnatur!

dambh wagar chhochh wagar

kyarek sambhlawi pan mare!

ratna aDhi wagye

muslimonan benDwajanwalo

warghoDo gujre ke

janajo nikle

agashina ekada khune ekitash

ekkarn ma hajrahjur

Dakorna ranchhoDrayman

astha etli,

jetli anandna ke

Dakoriya golgol gotani!

temani milakatman chhe

karmakthor ek dharun jiwan, japmala

ane chhinknini dabDi

muki aa paDawi lewa mate

dasnan patarweliyan ke

khaman kadach purtan chhe

maynani natno

kalo kalo shiro

chamakta kala chana

ne rate kadik hanDwo

hoy to eo

chirayu ashwatthamane

kadapi na kantalwano

bodh, jiwi batawine

jarur aapi shake!

lilo suko masalo

ke shak bhagye ja

kharidyun

amdawad tajwanun to

swapnmanya bhagye ja

wanchhyun hashe

chhapannan heDinganun

beDing bandhi te

game tetle yane

gharna khune ja

wishwne shwaswa

taiyar chhe

kaam temno ahar chhe

e na hoy to

te nirahar chhe

kaam sathe kaam

kaam sate kaam

nishkamta emni

sakamtaman ja

sannihit temna hastman

pani tanwana pampanun

henDal, durgana

karakamalna trishulthi

jarike ochhi

shobhawalun nathi!

paroDhni panch wagyani

temani speshiyal ‘cha’

piwa male to

shekhchallino gaDwo

tena mathethi

e dahaDe to na

ja gabDi paDe!

pan hun to

bani gayo chhun

matani chahna

pan pachhi shekh!

gatjanmna kok

artnadona sanskar sangathe

awatrelo bahu roto hato

bane thayun hashe anun

rudan ele na ja jawa dewun

mota thai tene

‘aranyarudan’ alekhawun na paDe

putrno ‘phero’

phalwo ja joie

etle daya kari mataye mara

balykalna mukhman, kahe chhe ke

thoDunthoDun aphin

orwa manDelun

monmanthi pheen to

nahi nikalyun hoy

pan ek prshant ghen

prgatyun hashe

kaho ke mataye

nidrasan apyun je

ajna indrasnasthoney

nasib nathi

maran anek

‘homarjhokan’ni

bakshis mane

mali chhe ba pasethi,

etle temani chhabi

samaksh ubho rahi

pitana shabdo smarun ha

‘matrimukhi saday sukhi ’

chir aayu wardan sathe

matriwandna ahin puri karun

phulwelni kinar maDhyo

banarsi basmo ardhmathe

moliyano kabjo

jamna bahu par nakshidar

laukit ane

lalatni jamni dishaman

angrejina es–akarman

paDeli ek keshlat

pitana namno prathmakshar

paheri photaman sthit

bane sakshat wandna

aje nahi kari shakun

emni sankirtan manDli

sathe mahinomas bharwarshaman

jatraye jawa jeed kari

nikli gaya chhe

phota parthi ja purwe

‘maharani shantabai’ kahewanan!

a matrichhawini wandnaman

upse chhe temna kapale

chontelo lal hinglok

chanllo

matrichhawi upar ja chhe

pitani wiwekanandmudramDhi

prakhar pratimashi taswir

pita matr taswir sthit

mata jatrani trennan chakro

par sawar adhuna

kanku wihonan

dampatyadinni juni chhabimanthi

chanllane haju sudhi

koi bhunsi shakyun nathi,

jem pitrinidhan

matani hayatine

hani shakyun nahi

siling phenana

watanhoriyan majbut

kachne ujharDo pan

paDi shakyan nathi

ma sabut chhe, nirmal chhe,

ba majbut chhe, bhalangolan chhe

‘laiphbauy’ wapre chhe ne!

badhanne khakhDawi khakhDawine ja khay chhe

khakhDawi khakhDawi waday

karwano raghwat jabro

emanun chale to

pariwarnan tamamno

ayushyacharkho jaldi jaldi

pherwi kaDhi reDiyo steshan

badalwani jhaDpe aa lok,

a yoni, aa janmaro

badli aape!

padma chanchalne sthane

samrath ba nam

wadhu shobhe

pitane paranwa pote sagansath

awela pita jaan lai

paranwa jai shakela nahi

ane tey ratorat!

a ghaunwarnan bana

laDu jewa chaherani

wisheshata emni

panidar ankhone jotan

mane mosalanun talaw

bhalai jay chhe

jeman te kalaka mana derana

otlethi jhamplawi

paDtan ne kyarey na Dubtan

tartan tartan sittere

pahonchya chhe ne jhaDapthi

pag upaDtan shwas pan

chaDhto nathi

thak chaDhe chhe gharkamthi

pan ey gharkamne thakwine!

tarawaiya tewan ja gawaiyan

‘bai mane piyariyun sambhre’

galagla gale

gay tyare

bhunglawala thaliwajamanthi

anandji kabutaranun ja strain

gutargun gunjya kare gharman

wadal wijli katkathi

bahu biwe

prabhune pararthna karwa lagi jay

pan kaljhal agothi kadi na

gabhray temne

mosal wawol gam

akhun agman jhabolayelun

dithelun ne padarman

lawariyanni jem mahino mas

rahi ‘sau sath jagannath’ kartan

garana chule rotla tipela

ek lu jharti bapore ja

kadach

pita aagal

mata pachhal

amdawadni galioman ba

‘dasmaDi’ gayan te pachhan phari

shodhwa jawun paDelun

pachhi to

ghoDagaDiman besaDine

pita roj kathasthane

lai jata

jagat kutuhal atishay

diwalne kan

barnanni tiraDo jetla

ane watDomanthi jagatanun

rahasya jhamatun hoy te

ajey chhe

satat shrawnatur!

dambh wagar chhochh wagar

kyarek sambhlawi pan mare!

ratna aDhi wagye

muslimonan benDwajanwalo

warghoDo gujre ke

janajo nikle

agashina ekada khune ekitash

ekkarn ma hajrahjur

Dakorna ranchhoDrayman

astha etli,

jetli anandna ke

Dakoriya golgol gotani!

temani milakatman chhe

karmakthor ek dharun jiwan, japmala

ane chhinknini dabDi

muki aa paDawi lewa mate

dasnan patarweliyan ke

khaman kadach purtan chhe

maynani natno

kalo kalo shiro

chamakta kala chana

ne rate kadik hanDwo

hoy to eo

chirayu ashwatthamane

kadapi na kantalwano

bodh, jiwi batawine

jarur aapi shake!

lilo suko masalo

ke shak bhagye ja

kharidyun

amdawad tajwanun to

swapnmanya bhagye ja

wanchhyun hashe

chhapannan heDinganun

beDing bandhi te

game tetle yane

gharna khune ja

wishwne shwaswa

taiyar chhe

kaam temno ahar chhe

e na hoy to

te nirahar chhe

kaam sathe kaam

kaam sate kaam

nishkamta emni

sakamtaman ja

sannihit temna hastman

pani tanwana pampanun

henDal, durgana

karakamalna trishulthi

jarike ochhi

shobhawalun nathi!

paroDhni panch wagyani

temani speshiyal ‘cha’

piwa male to

shekhchallino gaDwo

tena mathethi

e dahaDe to na

ja gabDi paDe!

pan hun to

bani gayo chhun

matani chahna

pan pachhi shekh!

gatjanmna kok

artnadona sanskar sangathe

awatrelo bahu roto hato

bane thayun hashe anun

rudan ele na ja jawa dewun

mota thai tene

‘aranyarudan’ alekhawun na paDe

putrno ‘phero’

phalwo ja joie

etle daya kari mataye mara

balykalna mukhman, kahe chhe ke

thoDunthoDun aphin

orwa manDelun

monmanthi pheen to

nahi nikalyun hoy

pan ek prshant ghen

prgatyun hashe

kaho ke mataye

nidrasan apyun je

ajna indrasnasthoney

nasib nathi

maran anek

‘homarjhokan’ni

bakshis mane

mali chhe ba pasethi,

etle temani chhabi

samaksh ubho rahi

pitana shabdo smarun ha

‘matrimukhi saday sukhi ’

chir aayu wardan sathe

matriwandna ahin puri karun