(શિવાકાશીનાં ફટાકડાથી ફૅક્ટરીથી આવેલો પત્ર)

સાહેબ

મારું નામ ગણેશ વેણુગોપાલ,

બાપાનું વામ વેણુગોપાલ કુટ્ટી,

માનું બી નામ છે, સરસ્વતી.

મારા નાનાભાઈનું નામ તિરુપતિ,

એ બઉ નાનો છે એટલે કામે નથી જતો.

સાહેબ મારી ઉંમર ૯ વરસની છે અથવા તો ૧૧ વરસ જેટલી હશે.

મારું કામ કાગળિયામાં દારૂ ભરવાનું છે.

મારો રંગ કાળો છે.

મારા હાથનો રંગ પણ કાળો છે.

ખાલી પંજા હોયને એ સિલેટિયા છે, દારૂને લીધે,

આ કાગળ તમને એટલે લખું છું સાહેબ,

કે મારો એક દોસ્ત બી છે, બાલાજી.

એ એક મહિના પહેલાં મરી ગયો,

એ કદાચ મારાથી મોટો હતો,

૧૦ વરસનો અથવા ૧૨ વરસ જેટલો હશે.

એ એવું કેતો’તો કે એને એક દાદા છે ને એ એને વાર્તાઓ કહે છે.

રામન કહેતો કે એ જુઠ્ઠું બોલે છે,

પણ અમે એને કીધું નઈ કે અમને એનું જુઠ્ઠું ખબર છે,

કારણ કે રાતે બઉ કામ હોય ને બઉ ઊંઘ આવતી હોય

ત્યારે એ વેંતિયાઓની મસ્ત વારતા કહેતો,

મારા દાદાએ કીધી એમ કરીને.

રામન કહે તો કે સાચ્ચે તો એના દાદા એના જનમ પહેલાં જ મરી ગયા,

બધ્ધાના દાદાની જેમ.

એ જુઠ્ઠું બોલતો પણ બઉ મસ્ત હતો સાહેબ.

એ મારો પાક્કો ભઈબંધ હતો.

ફૅક્ટરીમાં મારો પહેલો દિવસ હતો ત્યારે એ એકદમ ફાસ્ટ દિવેટો બનાવતો’તો,

મારે એની બાજુમાં બેસવાનું આયું,

એ સહેજ મોટેથી બી બોલતો’તો અને ડરતો બી ન’તો.

પછી મારા નાકમાં પહેલી વાર દારૂની કચ્ચર ગઈ,

પછી મારી આંખ બઉ બળી,

પછી મને ઠંડી ચડી,

પછી મને તાવ આયો,

અને પછી એણે મને બઉ બીવડાઈ દીધો સાહેબ,

એણે કીધું આટલા ગરમ હાથે દારુને અડીશ તો મોટો ધડાકો થશે ને તું મરી જઈશ.

પછી હું ગભરાઈ ગયો,

પછી સુપરવાઈઝર અયો ને મા પર ગાળ બોલ્યો,

પછી હું રડવા જેવો થઈ ગયો,

એટલે બાલાજીએ મારા ખભા પર હાથ મૂકીને કીધું.

મારે એક દાદા છે ને એ મને વારતા કે’ છે,

પછી થોડા દિવસ પછી હુંય એના ખભે હાથ મૂકવા માંડ્યો,

પછી બઉ દિવસ પછી મને ખબર પડી કે ફૅક્ટરીમાં એનોય એ પહેલો દિવસ હતો.

એ તોફાનીયે બઉ હતો સાહેબ.

એ એવું કહેતો કે આપણે ફૅક્ટરીમાંથી રોજ થોડો દારૂ ચોરીએ,

તો મોટા થઈએ ત્યાં સુધીમાં એક મોટો ગોળો બની જાય.

પછી એ ગોળાથી આપડે સુપરવાઈઝરને ઉડાઈ દઈશું અને સેઠને બી.

અમે ચાર વરસ જોડે રહ્યા સાહેબ અથવા ત્રણ વરસ જેટલું તો હશે જ.

એ એવું કહેતો’તો સાહેબ,

કે એને હાથીના દાંતવાળાં અને માંસ ન ખાય એવા સિંહનાં સપનાં આવે છે.

અને હાથમાંથી ચણ ખાય એવા મોરનાં સપનાં આવે છે.

અને લાકડીથી પૈડું દોડાઈને

એની પર બેસીને એ જંગલમાં જતો રહ્યો એવાં સપનાં આવે છે,

અલે પરીઓનાંય.

એક વાર એણે મને પૂછ્યું ‘તને શેનાં સપનાં આવે છે?’

મેં કીધું, ‘કામના’.

તો એણે કીધું ‘તું જુઠ્ઠું બોલે છે.’

હું સાચું બોલતો’તો સાહેબ, એ જ જુઠ્ઠું બોલતો’તો, હેં ને?

પછી એ દર મંગળવારે કે ગુરુવારે એવું કહેવા માંડ્યો,

‘કે પેલી બારીમાંથી કૂદીને આપડે બેય મોટા શહેરમાં જતા રહીએ,

ત્યાં ઓછા કામના વધારે પૈસા મળે છે.’

પણ હું ના પાડતો’તો.

મને મારો ભઈ બઉ ગમે છે સાહેબ અને મા બી.

પછી એ મરી ગયો.

ગયા મહિને, સોમવારે અથવા રવિવારે.

એને તાવ આવેલો,

એણે મને કીધું’તું ‘તું મારું થોડું કામ કરી આપે તો હું ૨૦ મિનિટ જેટલું સૂઈ આવું.’

મેં કીધું, ‘કરી આપીશ.’

હું કરી જ આપત સાહેબ પણ પછી આગ લાગી,

બધા દોડવા માંડ્યા,

એ ક્યાં સૂતો’તો મને ખબર નહોતી,

મેં એને શોધ્યો’તો સાહેબ,

તમે કોઈને બી પૂછજો, હું છેલ્લો નીકળ્યો’તો,

ગોડાઉનના ફટાકડા ફૂટવા માંડ્યાને, છેક ત્યારે મને બીક લાગી,

પછી હું ય મેદાનમાં આવીને બધ્ધાની જોડે ઊભો રહ્યો.

પછી બધ્ધાયના બાપા આવ્યા

પછી હુંય મેદાનમાં આવીને બધાની જોડે ઊભો રહ્યો.

પછી બધાના બાપા ત્યાં દોડતા આયા.

મારા બાપાએ મને જોયો એટલે જોરથી પકડી લીધો, એકદમ જોરથી એટલી વાર મઝા આઈ'તી સાહેબ.

પછી અમે ઘેર આયા.

પછી મા રડી.

પછી અઠવાડિયું ફૅક્ટરી બંધ રહી.

પછી બાલાજી ક્યાં રે'તો'તો એય મને ખબર ન'તી.

પછી હુંય રડ્યો .

પછી બઉ ઊંઘ્યો,

આખું અઠવાડિયું.

પછી ફૅક્ટરી ચાલુ થઈ.

હું ઘેરથી નીકળતો'તો ત્યારે મારી માએ મારી સામે જોયું.

એને મારી દયા આવે ત્યારે મને એની બઉ દયા આવે છે સાહેબ.

પછી હું ફૅક્ટરીએ ગયો.

ત્યાં બધાને ખબર હતી કે બાલાજી મરી ગયો છે.

પછી અમે રડયા.

પછી કામ ચાલુ થયું.

પણ તમને કાગળ કેમ લખું છું કહુ સાહેબ?

કાલે રાતે બાલાજી મારા સપનામાં આયો.

અને એણે કહ્યું કે એ મર્યો નથી.

એણે કહ્યું કે આગ નજીક આઈ પણ સરસ સપનું ચાલતું'તુંને એટલે એને જાગવું નહોતું.

એ ઊંઘતો રહ્યો, ઊંઘતો રહ્યો.

ને જાગ્યો ત્યારે એ શહેરમાં હતો.

તમારા શહેરમાં સાહેબ.

ને એણે કીધું કે તમારું શહેર મસ્ત છે.

ને ત્યાં ઓછા કામના વધારે પૈસા મળે છે.

ને રાતની સ્કૂલે જવા મળે છે.

ને સ્કૂલમાં રાતનું ખાવાનું, બે જોડી કપડાં ને એક જોડી બૂટ મફત મળે છે,

ને મોટા થઈએ એટલે શિક્ષક બનવા મળે છે.

એણે કીધું કે ત્યાં એને દોસ્તારોય છે.

અને ત્યાં દિવાળી છે.

અને આકાશમાં સાત ધડાકા ફૂટે એટલે એ એના દોસ્તારોને કે' છે કે આ ફટાકડો શિવાકાશીના એના ભઈબંધ ગણેશ વેણુગોપાલે બનાયો છે.' પછી એણે એવું કીધું કે, ‘તું અહીં આવી જા.’

પછી આપડે શિક્ષક બનીને આપડા ઘરવાળાઓને અહીં લઈ આઈશું. હવે મને ખબર નથી પડતી સાહેબ.

એટલે તમને કાગળ લખું છું.

એ સાચ્ચું કે'તો હોય તો હું સાચ્ચે ત્યાં આઈ જઉં.

તમે મને કાગળ લખીને કે'જો ને સાહેબ, કે એ ખરેખર ત્યાં છે કે નઈ? અને ખાસ તો એવું કેજો કે તમારું શહેર એ કે' છે એવું છે કે નઈ?

એ કે' છે એવું હોય ને તો હું સાચે ત્યાં આવી જઈશ.

આવતી વખતે આગ લાગે ને ત્યારે હુંય ઊંઘતો જ રઈશ.

પણ એ જૂઠ્ઠુ બઉ બોલતો'તો સાહેબ.

ને મને મારો ભઈ બઉ ગમે છે ને મા બી.

ને મારી માને બી હું બઉ ગમું છું ને ભઈને બી.

તમે કાગળ લખીને મને કે'જો ને સાહેબ,

કે એ સાચું બોલતો'તો કે જૂઠ્ઠું?

ખાસ કહેજો હોં સાહેબ.

હૅપ્પી દિવાલી

ગણેશ

(shiwakashinan phatakDathi phektrithi awelo patr)

saheb

marun nam ganesh wenugopal,

bapanun wam wenugopal kutti,

manun bi nam chhe, saraswati

mara nanabhainun nam tirupati,

e bau nano chhe etle kame nathi jato

saheb mari unmar 9 warasni chhe athwa to 11 waras jetli hashe

marun kaam kagaliyaman daru bharwanun chhe

maro rang kalo chhe

mara hathno rang pan kalo chhe

khali panja hoyne e siletiya chhe, darune lidhe,

a kagal tamne etle lakhun chhun saheb,

ke maro ek dost bi chhe, balaji

e ek mahina pahelan mari gayo,

e kadach marathi moto hato,

10 warasno athwa 12 waras jetlo hashe

e ewun keto’to ke ene ek dada chhe ne e ene wartao kahe chhe

raman kaheto ke e juththun bole chhe,

pan ame ene kidhun nai ke amne enun juththun khabar chhe,

karan ke rate bau kaam hoy ne bau ungh awati hoy

tyare e wentiyaoni mast warta kaheto,

mara dadaye kidhi em karine

raman kahe to ke sachche to ena dada ena janam pahelan ja mari gaya,

badhdhana dadani jem

e juththun bolto pan bau mast hato saheb

e maro pakko bhaibandh hato

phektriman maro pahelo diwas hato tyare e ekdam phast diweto banawto’to,

mare eni bajuman beswanun ayun,

e sahej motethi bi bolto’to ane Darto bi na’to

pachhi mara nakman paheli war daruni kachchar gai,

pachhi mari aankh bau bali,

pachhi mane thanDi chaDi,

pachhi mane taw aayo,

ane pachhi ene mane bau biwDai didho saheb,

ene kidhun aatla garam hathe darune aDish to moto dhaDako thashe ne tun mari jaish

pachhi hun gabhrai gayo,

pachhi suparwaijhar ayo ne ma par gal bolyo,

pachhi hun raDwa jewo thai gayo,

etle balajiye mara khabha par hath mukine kidhun

mare ek dada chhe ne e mane warta ke’ chhe,

pachhi thoDa diwas pachhi hunya ena khabhe hath mukwa manDyo,

pachhi bau diwas pachhi mane khabar paDi ke phektriman enoy e pahelo diwas hato

e tophaniye bau hato saheb

e ewun kaheto ke aapne phektrimanthi roj thoDo daru choriye,

to mota thaiye tyan sudhiman ek moto golo bani jay

pachhi e golathi aapDe suparwaijharne uDai daishun ane sethne bi

ame chaar waras joDe rahya saheb athwa tran waras jetalun to hashe ja

e ewun kaheto’to saheb,

ke ene hathina dantwalan ane mans na khay ewa sinhnan sapnan aawe chhe

ane hathmanthi chan khay ewa mornan sapnan aawe chhe

ane lakDithi paiDun doDaine

eni par besine e jangalman jato rahyo ewan sapnan aawe chhe,

ale parionanya

ek war ene mane puchhyun ‘tane shenan sapnan aawe chhe?’

mein kidhun, ‘kamna’

to ene kidhun ‘tun juththun bole chhe ’

hun sachun bolto’to saheb, e ja juththun bolto’to, hen ne?

pachhi e dar mangalware ke guruware ewun kahewa manDyo,

‘ke peli barimanthi kudine aapDe bey mota shaherman jata rahiye,

tyan ochha kamna wadhare paisa male chhe ’

pan hun na paDto’to

mane maro bhai bau game chhe saheb ane ma bi

pachhi e mari gayo

gaya mahine, somware athwa rawiware

ene taw awelo,

ene mane kidhun’tun ‘tun marun thoDun kaam kari aape to hun 20 minit jetalun sui awun ’

mein kidhun, ‘kari apish ’

hun kari ja aapat saheb pan pachhi aag lagi,

badha doDwa manDya,

e kyan suto’to mane khabar nahoti,

mein ene shodhyo’to saheb,

tame koine bi puchhjo, hun chhello nikalyo’to,

goDaunna phatakDa phutwa manDyane, chhek tyare mane beek lagi,

pachhi hun ya medanman awine badhdhani joDe ubho rahyo

pachhi badhdhayna bapa aawya

pachhi hunya medanman awine badhani joDe ubho rahyo

pachhi badhana bapa tyan doDta aaya

mara bapaye mane joyo etle jorthi pakDi lidho, ekdam jorthi etli war majha aiti saheb

pachhi ame gher aaya

pachhi ma raDi

pachhi athwaDiyun phektri bandh rahi

pachhi balaji kyan retoto ey mane khabar nati

pachhi hunya raDyo

pachhi bau unghyo,

akhun athwaDiyun

pachhi phektri chalu thai

hun gherthi nikaltoto tyare mari maye mari same joyun

ene mari daya aawe tyare mane eni bau daya aawe chhe saheb

pachhi hun phektriye gayo

tyan badhane khabar hati ke balaji mari gayo chhe

pachhi ame raDya

pachhi kaam chalu thayun

pan tamne kagal kem lakhun chhun kahu saheb?

kale rate balaji mara sapnaman aayo

ane ene kahyun ke e maryo nathi

ene kahyun ke aag najik aai pan saras sapanun chaltuntunne etle ene jagawun nahotun

e unghto rahyo, unghto rahyo

ne jagyo tyare e shaherman hato

tamara shaherman saheb

ne ene kidhun ke tamarun shaher mast chhe

ne tyan ochha kamna wadhare paisa male chhe

ne ratni skule jawa male chhe

ne skulman ratanun khawanun, be joDi kapDan ne ek joDi boot maphat male chhe,

ne mota thaiye etle shikshak banwa male chhe

ene kidhun ke tyan ene dostaroy chhe

ane tyan diwali chhe

ane akashman sat dhaDaka phute etle e ena dostarone ke chhe ke aa phatakDo shiwakashina ena bhaibandh ganesh wenugopale banayo chhe pachhi ene ewun kidhun ke, ‘tun ahin aawi ja ’

pachhi aapDe shikshak banine aapDa gharwalaone ahin lai aishun hwe mane khabar nathi paDti saheb

etle tamne kagal lakhun chhun

e sachchun keto hoy to hun sachche tyan aai jaun

tame mane kagal lakhine kejo ne saheb, ke e kharekhar tyan chhe ke nai? ane khas to ewun kejo ke tamarun shaher e ke chhe ewun chhe ke nai?

e ke chhe ewun hoy ne to hun sache tyan aawi jaish

awati wakhte aag lage ne tyare hunya unghto ja raish

pan e juththu bau boltoto saheb

ne mane maro bhai bau game chhe ne ma bi

ne mari mane bi hun bau gamun chhun ne bhaine bi

tame kagal lakhine mane kejo ne saheb,

ke e sachun boltoto ke juththun?

khas kahejo hon saheb

heppi diwali

ganesh

(shiwakashinan phatakDathi phektrithi awelo patr)

saheb

marun nam ganesh wenugopal,

bapanun wam wenugopal kutti,

manun bi nam chhe, saraswati

mara nanabhainun nam tirupati,

e bau nano chhe etle kame nathi jato

saheb mari unmar 9 warasni chhe athwa to 11 waras jetli hashe

marun kaam kagaliyaman daru bharwanun chhe

maro rang kalo chhe

mara hathno rang pan kalo chhe

khali panja hoyne e siletiya chhe, darune lidhe,

a kagal tamne etle lakhun chhun saheb,

ke maro ek dost bi chhe, balaji

e ek mahina pahelan mari gayo,

e kadach marathi moto hato,

10 warasno athwa 12 waras jetlo hashe

e ewun keto’to ke ene ek dada chhe ne e ene wartao kahe chhe

raman kaheto ke e juththun bole chhe,

pan ame ene kidhun nai ke amne enun juththun khabar chhe,

karan ke rate bau kaam hoy ne bau ungh awati hoy

tyare e wentiyaoni mast warta kaheto,

mara dadaye kidhi em karine

raman kahe to ke sachche to ena dada ena janam pahelan ja mari gaya,

badhdhana dadani jem

e juththun bolto pan bau mast hato saheb

e maro pakko bhaibandh hato

phektriman maro pahelo diwas hato tyare e ekdam phast diweto banawto’to,

mare eni bajuman beswanun ayun,

e sahej motethi bi bolto’to ane Darto bi na’to

pachhi mara nakman paheli war daruni kachchar gai,

pachhi mari aankh bau bali,

pachhi mane thanDi chaDi,

pachhi mane taw aayo,

ane pachhi ene mane bau biwDai didho saheb,

ene kidhun aatla garam hathe darune aDish to moto dhaDako thashe ne tun mari jaish

pachhi hun gabhrai gayo,

pachhi suparwaijhar ayo ne ma par gal bolyo,

pachhi hun raDwa jewo thai gayo,

etle balajiye mara khabha par hath mukine kidhun

mare ek dada chhe ne e mane warta ke’ chhe,

pachhi thoDa diwas pachhi hunya ena khabhe hath mukwa manDyo,

pachhi bau diwas pachhi mane khabar paDi ke phektriman enoy e pahelo diwas hato

e tophaniye bau hato saheb

e ewun kaheto ke aapne phektrimanthi roj thoDo daru choriye,

to mota thaiye tyan sudhiman ek moto golo bani jay

pachhi e golathi aapDe suparwaijharne uDai daishun ane sethne bi

ame chaar waras joDe rahya saheb athwa tran waras jetalun to hashe ja

e ewun kaheto’to saheb,

ke ene hathina dantwalan ane mans na khay ewa sinhnan sapnan aawe chhe

ane hathmanthi chan khay ewa mornan sapnan aawe chhe

ane lakDithi paiDun doDaine

eni par besine e jangalman jato rahyo ewan sapnan aawe chhe,

ale parionanya

ek war ene mane puchhyun ‘tane shenan sapnan aawe chhe?’

mein kidhun, ‘kamna’

to ene kidhun ‘tun juththun bole chhe ’

hun sachun bolto’to saheb, e ja juththun bolto’to, hen ne?

pachhi e dar mangalware ke guruware ewun kahewa manDyo,

‘ke peli barimanthi kudine aapDe bey mota shaherman jata rahiye,

tyan ochha kamna wadhare paisa male chhe ’

pan hun na paDto’to

mane maro bhai bau game chhe saheb ane ma bi

pachhi e mari gayo

gaya mahine, somware athwa rawiware

ene taw awelo,

ene mane kidhun’tun ‘tun marun thoDun kaam kari aape to hun 20 minit jetalun sui awun ’

mein kidhun, ‘kari apish ’

hun kari ja aapat saheb pan pachhi aag lagi,

badha doDwa manDya,

e kyan suto’to mane khabar nahoti,

mein ene shodhyo’to saheb,

tame koine bi puchhjo, hun chhello nikalyo’to,

goDaunna phatakDa phutwa manDyane, chhek tyare mane beek lagi,

pachhi hun ya medanman awine badhdhani joDe ubho rahyo

pachhi badhdhayna bapa aawya

pachhi hunya medanman awine badhani joDe ubho rahyo

pachhi badhana bapa tyan doDta aaya

mara bapaye mane joyo etle jorthi pakDi lidho, ekdam jorthi etli war majha aiti saheb

pachhi ame gher aaya

pachhi ma raDi

pachhi athwaDiyun phektri bandh rahi

pachhi balaji kyan retoto ey mane khabar nati

pachhi hunya raDyo

pachhi bau unghyo,

akhun athwaDiyun

pachhi phektri chalu thai

hun gherthi nikaltoto tyare mari maye mari same joyun

ene mari daya aawe tyare mane eni bau daya aawe chhe saheb

pachhi hun phektriye gayo

tyan badhane khabar hati ke balaji mari gayo chhe

pachhi ame raDya

pachhi kaam chalu thayun

pan tamne kagal kem lakhun chhun kahu saheb?

kale rate balaji mara sapnaman aayo

ane ene kahyun ke e maryo nathi

ene kahyun ke aag najik aai pan saras sapanun chaltuntunne etle ene jagawun nahotun

e unghto rahyo, unghto rahyo

ne jagyo tyare e shaherman hato

tamara shaherman saheb

ne ene kidhun ke tamarun shaher mast chhe

ne tyan ochha kamna wadhare paisa male chhe

ne ratni skule jawa male chhe

ne skulman ratanun khawanun, be joDi kapDan ne ek joDi boot maphat male chhe,

ne mota thaiye etle shikshak banwa male chhe

ene kidhun ke tyan ene dostaroy chhe

ane tyan diwali chhe

ane akashman sat dhaDaka phute etle e ena dostarone ke chhe ke aa phatakDo shiwakashina ena bhaibandh ganesh wenugopale banayo chhe pachhi ene ewun kidhun ke, ‘tun ahin aawi ja ’

pachhi aapDe shikshak banine aapDa gharwalaone ahin lai aishun hwe mane khabar nathi paDti saheb

etle tamne kagal lakhun chhun

e sachchun keto hoy to hun sachche tyan aai jaun

tame mane kagal lakhine kejo ne saheb, ke e kharekhar tyan chhe ke nai? ane khas to ewun kejo ke tamarun shaher e ke chhe ewun chhe ke nai?

e ke chhe ewun hoy ne to hun sache tyan aawi jaish

awati wakhte aag lage ne tyare hunya unghto ja raish

pan e juththu bau boltoto saheb

ne mane maro bhai bau game chhe ne ma bi

ne mari mane bi hun bau gamun chhun ne bhaine bi

tame kagal lakhine mane kejo ne saheb,

ke e sachun boltoto ke juththun?

khas kahejo hon saheb

heppi diwali

ganesh