તું મારી જાત

જાણવા ઇચ્છે છે?

તો સાંભળ મારા ભેરુ:

કેટલાયે મને પૂછ્યો છે આ પ્રશ્ન :

‘કુણ છો, ભાઈ?’

એમ તો તને યે પુછાતો હશે

આ પ્રશ્ન?

(આપણે સાથે ફરીએ છીએ એટલેસ્તો!)

પણ ભાઈ, પૂછવા પૂછવામાંય

ફેર તો ખરો ને!

તો સાંભળ મારી જાત:

તારી જાત એ જ મારી જાત

તારો બાપ એ જ મારો બાપ

તારી મા એ જ મારી મા

તારું લોહી એ જ મારું લોહી

તને ભોંકાય એમ જ મને કાંટા ભોંકાય,

પણ તું પાડી ઊઠે રાડ્યું

ને હું ફટાક દઈને કાઢી આપું

તને કાંટો

એમ હું તારા કાંટા કાઢતો રહ્યો

પણ મને ભોંકાતા રહ્યા

કાંટા અંગે અંગમાં

છેદાઈ ગયું મારું રોમે રોમ

થીજી ગયું રક્ત

ગંધાવા લાગ્યો મારો દેહ

બદલાવા લાગ્યો મારો રંગ

પગમાં ખૂંચતા કાંટાની

રજ બની ને

વિખરાઈ ગયો.

કહેવાય છે કે વર્ષો પહેલાં

શાસ્ત્રી મહારાજે

આપ્યું મને નામ :

એમની કૃપાદૃષ્ટિએ

(ભલું થજો એમનું)

ઇતિહાસને પાને લખાયું

એ અઢી અક્ષરને ફાડવા મથ્યા કંઈ સંત :

કબીરે ગાયો બે પંક્તિનો

મંત્ર : તેજ લીટો

“પોથી પઢિ પઢિ જગ મુઆ

પંડિત ન હુઆ કોઈ

‘ઢાઈ અચ્છર પ્રેમકા”

પઢૈ સો પંડિત હોય

તોયે

‘ઢાઈ અચ્છર પ્રેમ’

ન ફાડી શક્યો

અઢી અક્ષરને

પંડિતની પોથીમાંથી.

મહાત્મા ગાંધીએ કર્યા અક્ષર ચાર

નરસિંહ મહેતાને ચાર અક્ષર

સાથે હતો બડો પ્યાર

અડી અક્ષરની કિંમત ચૂકવી

‘નર-સિંહ’-‘હરિ-જન’ થયો

ન્યાત બહાર

અઢી અક્ષરની કિંમત ચૂકવી

છે મેં પણ

મને પણ અક્ષર પાડતા આવડ્યું હોત–

(મારે અક્ષર નો’તો પાડવો–

એમતો કેમ કહેવાય!)

–પણ નો’તો સ-અક્ષર થવાનો!

અધિકાર

‘સિર સલામત હોત તો

પહેરી શક્યો હોત–

‘પઘડિયાં બહોત’

અંગૂઠો પણ ક્યાં

હતો સલામત

શંભુએ માથે ફેરવ્યો શું હાથ!

આદિવાસી–છેડાવાસીએ–

ધરી ગીધાં અંગૂઠા-મસ્તક–

આચાર્ય-રામને હાથ

એમને હતો સમયનો સાથ

સત્તાનો સાથ–શક્તિનો સાથ

પોથીમાંના અક્ષરોનો સાથ

અમે બની રહ્યા અનાથ

શું કરે દીનાનાથ

પિંજરે પુરાયો હતો ભગવન્

હાડપિંજરે અમે હતા અકબંધ

કેવી રીતે છૂટે હૃદયના બંધ?

તોયે છૂટ્યા અક્ષર

માર્ક્સ -ગાંધી તણા

ને એમ કેટલાયે અક્ષર

એમની હતી એક જ જાત

એટલે કોઈ ન ફાવી શક્યો કજાત

પછી ઊગ્યું રક્તરંજિત પ્રભાત

પુછાતી ગઈ જાત

પછે ચાલ્યું ચૂંટણીનું ચક્ર

ઊભી થઈ વાડ

માતેલા સાંઢનો થયો જય જયકાર

વહ્યો સમયનો ગાળો

ઊપડ્યો નાત-જાતનો રોગચાળો

પણ ભેરુ હવે ન રહે એ લગાર

એ માટે થઈ રહ્યો ઉપચાર

મારી તારી એક જ જાત

આપણે આદમની ઓલાદ

ખભે ખભા મેળવીએને

લઈએ ઉષ્માનો આસ્વાદ

પછી કોઈ ન પૂછે સવાલ:

તમે કુણ છો

કબીરના મંત્રનો કરીએ પુનરુચ્ચાર :

જાતિ-પાંતિ ન પૂછો સાધુકી કોઈ

હરિ કો ભજે સો હરિ કા હોઈ.

tun mari jat

janwa ichchhe chhe?

to sambhal mara bheruh

ketlaye mane puchhyo chhe aa parashn ha

‘kun chho, bhai?’

em to tane ye puchhato hashe

a parashn?

(apne sathe phariye chhiye etlesto!)

pan bhai, puchhwa puchhwamanya

pher to kharo ne!

to sambhal mari jatah

tari jat e ja mari jat

taro bap e ja maro bap

tari ma e ja mari ma

tarun lohi e ja marun lohi

tane bhonkay em ja mane kanta bhonkay,

pan tun paDi uthe raDyun

ne hun phatak daine kaDhi apun

tane kanto

em hun tara kanta kaDhto rahyo

pan mane bhonkata rahya

kanta ange angman

chhedai gayun marun rome rom

thiji gayun rakt

gandhawa lagyo maro deh

badlawa lagyo maro rang

pagman khunchta kantani

raj bani ne

wikhrai gayo

kaheway chhe ke warsho pahelan

shastari maharaje

apyun mane nam ha

emni kripadrishtiye

(bhalun thajo emnun)

itihasne pane lakhayun

e aDhi aksharne phaDwa mathya kani sant ha

kabire gayo be panktino

mantr ha tej lito

“pothi paDhi paDhi jag mua

panDit na hua koi

‘Dhai achchhar premka”

paDhai so panDit hoy

toye

‘Dhai achchhar prem’

na phaDi shakyo

aDhi aksharne

panDitni pothimanthi

mahatma gandhiye karya akshar chaar

narsinh mahetane chaar akshar

sathe hato baDo pyar

aDi aksharni kinmat chukwi

‘nar sinh’ ‘hari jan’ thayo

nyat bahar

aDhi aksharni kinmat chukwi

chhe mein pan

mane pan akshar paDta awaDyun hot–

(mare akshar no’to paDwo–

emto kem kaheway!)

–pan no’to sa akshar thawano!

adhikar

‘sir salamat hot to

paheri shakyo hot–

‘paghaDiyan bahot’

angutho pan kyan

hato salamat

shambhue mathe pherawyo shun hath!

adiwasi–chheDawasiye–

dhari gidhan angutha mastak–

acharya ramne hath

emne hato samayno sath

sattano sath–shaktino sath

pothimanna akshrono sath

ame bani rahya anath

shun kare dinanath

pinjre purayo hato bhagwan

haDpinjre ame hata akbandh

kewi rite chhute hridayna bandh?

toye chhutya akshar

marks gandhi tana

ne em ketlaye akshar

emni hati ek ja jat

etle koi na phawi shakyo kajat

pachhi ugyun raktranjit parbhat

puchhati gai jat

pachhe chalyun chuntninun chakr

ubhi thai waD

matela sanDhno thayo jay jaykar

wahyo samayno galo

upaDyo nat jatno rogchalo

pan bheru hwe na rahe e lagar

e mate thai rahyo upchaar

mari tari ek ja jat

apne adamni olad

khabhe khabha melwiyene

laiye ushmano aswad

pachhi koi na puchhe sawalah

tame kun chho

kabirna mantrno kariye punruchchar ha

jati panti na puchho sadhuki koi

hari ko bhaje so hari ka hoi

tun mari jat

janwa ichchhe chhe?

to sambhal mara bheruh

ketlaye mane puchhyo chhe aa parashn ha

‘kun chho, bhai?’

em to tane ye puchhato hashe

a parashn?

(apne sathe phariye chhiye etlesto!)

pan bhai, puchhwa puchhwamanya

pher to kharo ne!

to sambhal mari jatah

tari jat e ja mari jat

taro bap e ja maro bap

tari ma e ja mari ma

tarun lohi e ja marun lohi

tane bhonkay em ja mane kanta bhonkay,

pan tun paDi uthe raDyun

ne hun phatak daine kaDhi apun

tane kanto

em hun tara kanta kaDhto rahyo

pan mane bhonkata rahya

kanta ange angman

chhedai gayun marun rome rom

thiji gayun rakt

gandhawa lagyo maro deh

badlawa lagyo maro rang

pagman khunchta kantani

raj bani ne

wikhrai gayo

kaheway chhe ke warsho pahelan

shastari maharaje

apyun mane nam ha

emni kripadrishtiye

(bhalun thajo emnun)

itihasne pane lakhayun

e aDhi aksharne phaDwa mathya kani sant ha

kabire gayo be panktino

mantr ha tej lito

“pothi paDhi paDhi jag mua

panDit na hua koi

‘Dhai achchhar premka”

paDhai so panDit hoy

toye

‘Dhai achchhar prem’

na phaDi shakyo

aDhi aksharne

panDitni pothimanthi

mahatma gandhiye karya akshar chaar

narsinh mahetane chaar akshar

sathe hato baDo pyar

aDi aksharni kinmat chukwi

‘nar sinh’ ‘hari jan’ thayo

nyat bahar

aDhi aksharni kinmat chukwi

chhe mein pan

mane pan akshar paDta awaDyun hot–

(mare akshar no’to paDwo–

emto kem kaheway!)

–pan no’to sa akshar thawano!

adhikar

‘sir salamat hot to

paheri shakyo hot–

‘paghaDiyan bahot’

angutho pan kyan

hato salamat

shambhue mathe pherawyo shun hath!

adiwasi–chheDawasiye–

dhari gidhan angutha mastak–

acharya ramne hath

emne hato samayno sath

sattano sath–shaktino sath

pothimanna akshrono sath

ame bani rahya anath

shun kare dinanath

pinjre purayo hato bhagwan

haDpinjre ame hata akbandh

kewi rite chhute hridayna bandh?

toye chhutya akshar

marks gandhi tana

ne em ketlaye akshar

emni hati ek ja jat

etle koi na phawi shakyo kajat

pachhi ugyun raktranjit parbhat

puchhati gai jat

pachhe chalyun chuntninun chakr

ubhi thai waD

matela sanDhno thayo jay jaykar

wahyo samayno galo

upaDyo nat jatno rogchalo

pan bheru hwe na rahe e lagar

e mate thai rahyo upchaar

mari tari ek ja jat

apne adamni olad

khabhe khabha melwiyene

laiye ushmano aswad

pachhi koi na puchhe sawalah

tame kun chho

kabirna mantrno kariye punruchchar ha

jati panti na puchho sadhuki koi

hari ko bhaje so hari ka hoi