સૂર્ય હસે છે,
ભર્યાં ભર્યાં ખેતરમાં જાણે
મોતી કેરી મૂઠી ભરીને,
ગગને ભાળી,
નર્તન કરતા,
બાજરી કેરા છોડ હસે છે.
સૂર્ય હસે છે,
ભર્યાં ભર્યાં ખેતરમાં કોડે
વિનોદ કરતાં,
લળી લળીને લણણી કરતાં.
વાતો કરતાં,
ગીતે સારી સીમ ગજવતાં,
વિધવિધ મીઠાં સ્વપ્નો જોતાં,
સુખ હીંડોળે ઝોલાં ખાતાં,
ભોળાં, મીઠાં, ગભરુ હૈયાં,
ખેડૂત નરનારીઓ કેરાં,
થનગન થનગન થનગન થાતાં
મુગ્ધ હસે છે.
સૂર્ય હસે છે,
પ્રસન્ન નિર્મળ વ્યોમ હસે છે,
કુદરત કેરી અમી ભરેલી
આંખ હસે છે.
ભરી ભરી એ કયારી જેવાં,
કૃતજ્ઞતાથી સ્નિગ્ધ લળેલાં
હૈયાં નભને
વન્દી હસે છે.
લોક જુએ છે -
દૂર દૂરની ક્ષિતિજો વીંધી,
ઊંચા નભના ગુંબજ ભરતો,
આઘેરા કો ઘનના ઘેરા
ગર્જન જેવો,
અંતરિક્ષમાં તરતો તરતો,
કાને પડતો નવતર કોઈ —
ધ્વનિ સુણીને લેાક જુએ છે.
‘ક્યાંઈ નથી વાદળ તો કોઈ —
ના કાળું કે ધેાળું એક્કે,
ત્યારે આવે આવો કયાંથી
ઘનગર્જન શો અવાજ ભારી?’
કો ખેડુનો પ્રશ્ન સુણી એ,
ગગને ભાળી અન્ય વદે કો:
‘એ તો આવે રાજ-સવારી!
ભર્યા ભર્યા આ પાક નિહાળી,
નિજ નેત્રોને પાવન કરવા,
નિશાન-ડંકા સાથે આવે
જરૂર એ કો રાજ-સવારી!’
સર્વ હસે છે :
‘હા, હા, આવે રાજ-સવારી!
ને રાજા કંઈ ખાલી હાથે
કદીય આવે!
કે’શે: ‘માગો!
મનમાન્યો કે વર સૌ માગો!
ત્યારે શું શું માગી લેવું
તે સૌ મનમાં વિચારી લેજો -
વેળા આવ્યે
ગફલત જેથી કદી ન થાયે. ’
હસતા હસતા બોલે બીજો:
‘કે'શુ’: રાજા, પાક ગમ્યો આ?
તેા એથીયે અદકા ઊતરે
વર્ષે વર્ષે નવા નવા ને
મોંઘા પાકો —
જો અમ સૌના ખેતર માંહી
સદાય વ્હેતી નહેર કરાવો,
વા અક્કેકો સૌને ખેતર-કૂવા ચણાવો!’
ને ત્યાં ઊંચે,
અતિશય ઊંચે,
નભમાં પહોળી પાંખ પસારી
ઊડતાં મોટાં ગરુડો જેવાં,
ઘર્ ઘર્ ઘર્ ઘર્ અવાજ કરતાં,
કાળાં કો ટપકાં તરતાં
નજર ભરે છે!
નો’યે સમડી,
ગીધ ન વા એ!
આ તો કોઈ નવતર પંખી!
જન્મારામાં કોએ કયાંયે
નવ દીઠેલાં, નહીં સુણેલાં,
એવાં એ અહી આવ્યાં કયાંથી?
એમાંના કો ટપકામાંથી,
દૂર તણા કો ખાલી ખેતર
ઉપર પડતો,
રૂપેરી કો ઈંડા જેવો
ગોળો જોતાં,
વિસ્મયડૂબી ચમકી ઊઠી
અનેક આંખો!
સૂર્યતેજમાં
ઝળહળ ઝળહળ ઝળહળ થાતું,
પણછ થકી છૂટેલા શર શું,
સર સર સરતું,
ફર ફર ફરતું,
તીવ્ર વેગથી
તે ખેતરની વચમાં મેાટા
ધૂમ ધડાકે.
માટીનો કૈં રચી ફુવારો.
ધણ ધણ ધણ ધણ ધરા ધ્રુજાવી,
ફૂટયું ઈંડુ!
નવ કો બોલે! નવ કો હાલે!
સૌના જાણે કાનો બ્હેરા!
ને બુદ્ધિયે જાણે સૌની
સૂનમૂન શી મૂઢ બની છે.
ધીરે ધીરે કિન્તુ પેલાં
ટપકાંઓને ક્ષિતિજ વટાવી
અદૃશ્ય થાતાં નીરખી સૌને,
ઘડીકમાં શું ગયું બની તે
વિચારવાની ગત આવે છે.
કુતૂહલે સૌ આંખ હવે તો,
ઈંડુ ફૂટયું તે સ્થળ ઉપર,
આતુરતાથી ફરી રહી છે.
ને કો જુવાનિયાના પગમાં
તે સ્થળ ઉપર દોડી જઈને
નિજ આંખોથી
બની ગયું તે જોવા કેરી
ગતિ સ્ફુરે છે.
‘ઓહો! આ શું?
જરૂર આ તો
મનની મુરાદો
પૂરવા જાણે
ગરુડે ચઢીને
વિષ્ણુ પધાર્યા!
ને જાદુથી
કૂવો કર્યો આ!' -
એવું એવું બોલી લોકો,
લળી લળી તે ખેતર વચ્ચે
ક્ષણમાં મોટો કૂવો બનેલો
નિહાળી, ભારે નવાઈ પામી,
જાતજાતની ચર્ચા કરતાં,
તર્ક વિતર્કે અનેક ડૂબી
ખેતર કેરા ધણીની મીઠી
મજાક કરતાં કહે હસીને:
‘'લ્યા, તું પૂરો નસીબવંતો!
કૂવાની તો તારાથીયે
મારે મોટી હતી જરૂર;
પણ એ મૂર્ખું ઈંડું જો ને
ફૂટયું તારા ખેતર વચ્ચે!’
એવી પાડોશીઓ કેરી
ગમ્મત સુણતાં,
ખેતર કેરો માલિક પણ ત્યાં
હસીને બોલે:
‘વળતાં એ સૌ આવે ત્યારે
અક્કેકું સૌ લેજો માગી,
મને મળ્યું છે ઈંડું તેવું!’
ભોળાં નરનારીઓ સૌ એ
શું જાણે કે એવા કૈં કૈં
અનેક કૂવા – ના ધરતીમાં -
કિન્તુ માનવતાના ઉરમાં,
રોજ રોજ હા! ઊંડા ઊંડા,
અતિશય ઊંડા,
વેરઝેરથી છલછલ થાતા,
ઘર ગામે ને દેશ વિદેશે,
નિર્લજતાથી રચી રહ્યા કૈં
ગોળા એવા!
નિજ નિજ ખેતરમાં સૌ પાછા
લોકો કામે ચઢે તહીં તો,
પાછો ઘન-ગર્જન શો ધ્વનિ તે,
કાને પડતાં
ઉત્સુકતાથી નેણો ફરી તે,
ક્ષિતિજો ઉપર દોડી રે’છે.
ને પંખી તે આવ્યાં પાછાં!
સર સર સરતાં,
ગુલાંટ લેતાં,
ભીષણ મેટા નાદો કરતાં,
ને ઈંડાંઓ
અગન વેરતાં,
ભર્યા ભર્યા તે પાકો ઉપર,
આશભર્યાં નરનારી ઉપર,
નાનાં મોટાં અનેક વર્ષ્યાં!
ભોળું મીઠું હાસ્ય ડૂબ્યું તે,
લણણી કેરાં ગીત શમ્યાં તે,
કોનાં માથાં,
કોનાં ધડ ને હાથો કોના,
અહીં તહીં રઝળે!
ને જે થોડાં
ગયાં બચી તે,
શૂધબૂધ ભૂલી,
મૂઢ સમાં હા!
કંઈ ન કળાતાં,
બાવરી આંખે,
ફાટી નજરે,
પથ્થર જેવાં,
ઠરી ગયાં ત્યાં!
નહીં – શીખવાનું એયે શીખશે,
ને એવાં કૈં વિમાન ઉપર
સવાર થઈને,
કોક દિવસ કો અન્ય દેશનાં
ઘર ગામો ને ખેતર ઉપર,
એ જ ત્વરાએ,
એ જ ઝનૂને
ઝીંકી એવા ગોળાઓ હા!
અગ્નિ વરસશે!
ઈશે સર્જ્યો માનવ ત્યારે
કેવી મોટી આશાઓ ને
કૂણી કેવી ઊર્મિ સાથે
ઉર, બુદ્ધિ ને કરની તેને
હશે દીધી એ બક્ષિસ તેણે!
ત્યારે તેણે કલ્પ્યું હશે કે,
તીક્ષ્ણ બુદ્ધિ ને સ્નિગ્ધ હૃદય એ,
દક્ષ કરો ને સૂક્ષ્મ કલ્પના,
નિજ ને પરના વિનાશ કેરી
ઘેાર ઘેલછામાં રત થાશે!
શમશે એયે! —
આત્મવિનાશક ઘેાર ઘેલછા
દૂર થશે એ! —
જ્યારે કર જે આજે રોષે
બૉમ્બ બનાવે,
ને વર્ષાવે,
તે જાગીને જોશે
નિજની આત્મ-વિનાશક
ઘોર ઘેલછા!
પણ તે પ્હેલાં
આવાં કૈં કૈં અસખ્ય ગામો,
નગરો ને કૈં દેશોને હા!
અગ્નિ-સ્નાન એ કરવાં પડશે!
ને તે કાજે
નિર્દોષોના
રક્તને ફરી ફરી
વ્હેવું પડશે!
આજ તણું ને કાલ તણાં કૈં
વિધવિધ આવાં દૃશ્યો જોતો,
છિન્નભિન્ન એ માનવતાની
ભડ ભડ બળતી ચિતાની ઉપર,
ગંધક કેરા ધુમાડામાં
ઝાંખો રાતો,
સૂર્ય હસે છે!
ચાંદનીનાં ચીર સજી ચમકે આ જામિની —
કોને ન રૂપ-બાણ વાગે!
કે કોણ પછી સૂતાં ન જાગે!
કોડે છલકાઈ રહી હૈયાની છાબ આ,
ઝંખે કો આવી કશું માગે!
કે કોણ પછી સૂતાં ન જાગે!
surya hase chhe,
bharyan bharyan khetarman jane
moti keri muthi bharine,
gagne bhali,
nartan karta,
bajri kera chhoD hase chhe
surya hase chhe,
bharyan bharyan khetarman koDe
winod kartan,
lali laline lanni kartan
wato kartan,
gite sari seem gajawtan,
widhwidh mithan swapno jotan,
sukh hinDole jholan khatan,
bholan, mithan, gabharu haiyan,
kheDut narnario keran,
thangan thangan thangan thatan
mugdh hase chhe
surya hase chhe,
prasann nirmal wyom hase chhe,
kudrat keri ami bhareli
ankh hase chhe
bhari bhari e kayari jewan,
kritagytathi snigdh lalelan
haiyan nabhne
wandi hase chhe
lok jue chhe
door durni kshitijo windhi,
uncha nabhna gumbaj bharto,
aghera ko ghanna ghera
garjan jewo,
antrikshman tarto tarto,
kane paDto nawtar koi —
dhwani sunine leak jue chhe
‘kyani nathi wadal to koi —
na kalun ke dhealun ekke,
tyare aawe aawo kayanthi
ghangarjan sho awaj bhari?’
ko kheDuno parashn suni e,
gagne bhali anya wade koh
‘e to aawe raj sawari!
bharya bharya aa pak nihali,
nij netrone pawan karwa,
nishan Danka sathe aawe
jarur e ko raj sawari!’
sarw hase chhe ha
‘ha, ha, aawe raj sawari!
ne raja kani khali hathe
kadiy aawe!
ke’sheh ‘mago!
manmanyo ke war sau mago!
tyare shun shun magi lewun
te sau manman wichari lejo
wela aawye
gaphlat jethi kadi na thaye ’
hasta hasta bole bijoh
‘keshu’ha raja, pak gamyo aa?
tea ethiye adka utre
warshe warshe nawa nawa ne
mongha pako —
jo am sauna khetar manhi
saday wheti naher karawo,
wa akkeko saune khetar kuwa chanawo!’
ne tyan unche,
atishay unche,
nabhman paholi pankh pasari
uDtan motan garuDo jewan,
ghar ghar ghar ghar awaj kartan,
kalan ko tapkan tartan
najar bhare chhe!
no’ye samDi,
geedh na wa e!
a to koi nawtar pankhi!
janmaraman koe kayanye
naw dithelan, nahin sunelan,
ewan e ahi awyan kayanthi?
emanna ko tapkamanthi,
door tana ko khali khetar
upar paDto,
ruperi ko inDa jewo
golo jotan,
wismayDubi chamki uthi
anek ankho!
surytejman
jhalhal jhalhal jhalhal thatun,
panachh thaki chhutela shar shun,
sar sar saratun,
phar phar pharatun,
teewr wegthi
te khetarni wachman meata
dhoom dhaDake
matino kain rachi phuwaro
dhan dhan dhan dhan dhara dhrujawi,
phutayun inDu!
naw ko bole! naw ko hale!
sauna jane kano bhera!
ne buddhiye jane sauni
sunmun shi mooDh bani chhe
dhire dhire kintu pelan
tapkanone kshitij watawi
adrishya thatan nirkhi saune,
ghaDikman shun gayun bani te
wicharwani gat aawe chhe
kutuhle sau aankh hwe to,
inDu phutayun te sthal upar,
aturtathi phari rahi chhe
ne ko juwaniyana pagman
te sthal upar doDi jaine
nij ankhothi
bani gayun te jowa keri
gati sphure chhe
‘oho! aa shun?
jarur aa to
manni murado
purwa jane
garuDe chaDhine
wishnu padharya!
ne jaduthi
kuwo karyo aa!
ewun ewun boli loko,
lali lali te khetar wachche
kshanman moto kuwo banelo
nihali, bhare nawai pami,
jatjatni charcha kartan,
tark witarke anek Dubi
khetar kera dhanini mithi
majak kartan kahe hasineh
‘lya, tun puro nasibwanto!
kuwani to tarathiye
mare moti hati jarur;
pan e murkhun inDun jo ne
phutayun tara khetar wachche!’
ewi paDoshio keri
gammat suntan,
khetar kero malik pan tyan
hasine boleh
‘waltan e sau aawe tyare
akkekun sau lejo magi,
mane malyun chhe inDun tewun!’
bholan narnario sau e
shun jane ke ewa kain kain
anek kuwa – na dhartiman
kintu manawtana urman,
roj roj ha! unDa unDa,
atishay unDa,
werjherthi chhalchhal thata,
ghar game ne desh wideshe,
nirlajtathi rachi rahya kain
gola ewa!
nij nij khetarman sau pachha
loko kame chaDhe tahin to,
pachho ghan garjan sho dhwani te,
kane paDtan
utsuktathi neno phari te,
kshitijo upar doDi re’chhe
ne pankhi te awyan pachhan!
sar sar sartan,
gulant letan,
bhishan meta nado kartan,
ne inDano
agan wertan,
bharya bharya te pako upar,
ashbharyan narnari upar,
nanan motan anek warshyan!
bholun mithun hasya Dubyun te,
lanni keran geet shamyan te,
konan mathan,
konan dhaD ne hatho kona,
ahin tahin rajhle!
ne je thoDan
gayan bachi te,
shudhbudh bhuli,
mooDh saman ha!
kani na kalatan,
bawri ankhe,
phati najre,
paththar jewan,
thari gayan tyan!
nahin – shikhwanun eye shikhshe,
ne ewan kain wiman upar
sawar thaine,
kok diwas ko anya deshnan
ghar gamo ne khetar upar,
e ja twraye,
e ja jhanune
jhinki ewa golao ha!
agni warasshe!
ishe sarjyo manaw tyare
kewi moti ashao ne
kuni kewi urmi sathe
ur, buddhi ne karni tene
hashe didhi e bakshis tene!
tyare tene kalpyun hashe ke,
teekshn buddhi ne snigdh hriday e,
daksh karo ne sookshm kalpana,
nij ne parna winash keri
ghear ghelchhaman rat thashe!
shamshe eye! —
atmawinashak ghear ghelchha
door thashe e! —
jyare kar je aaje roshe
baumb banawe,
ne warshawe,
te jagine joshe
nijni aatm winashak
ghor ghelchha!
pan te phelan
awan kain kain asakhya gamo,
nagro ne kain deshone ha!
agni snan e karwan paDshe!
ne te kaje
nirdoshona
raktne phari phari
whewun paDshe!
aj tanun ne kal tanan kain
widhwidh awan drishyo joto,
chhinnbhinn e manawtani
bhaD bhaD balti chitani upar,
gandhak kera dhumaDaman
jhankho rato,
surya hase chhe!
chandninan cheer saji chamke aa jamini —
kone na roop ban wage!
ke kon pachhi sutan na jage!
koDe chhalkai rahi haiyani chhab aa,
jhankhe ko aawi kashun mage!
ke kon pachhi sutan na jage!
surya hase chhe,
bharyan bharyan khetarman jane
moti keri muthi bharine,
gagne bhali,
nartan karta,
bajri kera chhoD hase chhe
surya hase chhe,
bharyan bharyan khetarman koDe
winod kartan,
lali laline lanni kartan
wato kartan,
gite sari seem gajawtan,
widhwidh mithan swapno jotan,
sukh hinDole jholan khatan,
bholan, mithan, gabharu haiyan,
kheDut narnario keran,
thangan thangan thangan thatan
mugdh hase chhe
surya hase chhe,
prasann nirmal wyom hase chhe,
kudrat keri ami bhareli
ankh hase chhe
bhari bhari e kayari jewan,
kritagytathi snigdh lalelan
haiyan nabhne
wandi hase chhe
lok jue chhe
door durni kshitijo windhi,
uncha nabhna gumbaj bharto,
aghera ko ghanna ghera
garjan jewo,
antrikshman tarto tarto,
kane paDto nawtar koi —
dhwani sunine leak jue chhe
‘kyani nathi wadal to koi —
na kalun ke dhealun ekke,
tyare aawe aawo kayanthi
ghangarjan sho awaj bhari?’
ko kheDuno parashn suni e,
gagne bhali anya wade koh
‘e to aawe raj sawari!
bharya bharya aa pak nihali,
nij netrone pawan karwa,
nishan Danka sathe aawe
jarur e ko raj sawari!’
sarw hase chhe ha
‘ha, ha, aawe raj sawari!
ne raja kani khali hathe
kadiy aawe!
ke’sheh ‘mago!
manmanyo ke war sau mago!
tyare shun shun magi lewun
te sau manman wichari lejo
wela aawye
gaphlat jethi kadi na thaye ’
hasta hasta bole bijoh
‘keshu’ha raja, pak gamyo aa?
tea ethiye adka utre
warshe warshe nawa nawa ne
mongha pako —
jo am sauna khetar manhi
saday wheti naher karawo,
wa akkeko saune khetar kuwa chanawo!’
ne tyan unche,
atishay unche,
nabhman paholi pankh pasari
uDtan motan garuDo jewan,
ghar ghar ghar ghar awaj kartan,
kalan ko tapkan tartan
najar bhare chhe!
no’ye samDi,
geedh na wa e!
a to koi nawtar pankhi!
janmaraman koe kayanye
naw dithelan, nahin sunelan,
ewan e ahi awyan kayanthi?
emanna ko tapkamanthi,
door tana ko khali khetar
upar paDto,
ruperi ko inDa jewo
golo jotan,
wismayDubi chamki uthi
anek ankho!
surytejman
jhalhal jhalhal jhalhal thatun,
panachh thaki chhutela shar shun,
sar sar saratun,
phar phar pharatun,
teewr wegthi
te khetarni wachman meata
dhoom dhaDake
matino kain rachi phuwaro
dhan dhan dhan dhan dhara dhrujawi,
phutayun inDu!
naw ko bole! naw ko hale!
sauna jane kano bhera!
ne buddhiye jane sauni
sunmun shi mooDh bani chhe
dhire dhire kintu pelan
tapkanone kshitij watawi
adrishya thatan nirkhi saune,
ghaDikman shun gayun bani te
wicharwani gat aawe chhe
kutuhle sau aankh hwe to,
inDu phutayun te sthal upar,
aturtathi phari rahi chhe
ne ko juwaniyana pagman
te sthal upar doDi jaine
nij ankhothi
bani gayun te jowa keri
gati sphure chhe
‘oho! aa shun?
jarur aa to
manni murado
purwa jane
garuDe chaDhine
wishnu padharya!
ne jaduthi
kuwo karyo aa!
ewun ewun boli loko,
lali lali te khetar wachche
kshanman moto kuwo banelo
nihali, bhare nawai pami,
jatjatni charcha kartan,
tark witarke anek Dubi
khetar kera dhanini mithi
majak kartan kahe hasineh
‘lya, tun puro nasibwanto!
kuwani to tarathiye
mare moti hati jarur;
pan e murkhun inDun jo ne
phutayun tara khetar wachche!’
ewi paDoshio keri
gammat suntan,
khetar kero malik pan tyan
hasine boleh
‘waltan e sau aawe tyare
akkekun sau lejo magi,
mane malyun chhe inDun tewun!’
bholan narnario sau e
shun jane ke ewa kain kain
anek kuwa – na dhartiman
kintu manawtana urman,
roj roj ha! unDa unDa,
atishay unDa,
werjherthi chhalchhal thata,
ghar game ne desh wideshe,
nirlajtathi rachi rahya kain
gola ewa!
nij nij khetarman sau pachha
loko kame chaDhe tahin to,
pachho ghan garjan sho dhwani te,
kane paDtan
utsuktathi neno phari te,
kshitijo upar doDi re’chhe
ne pankhi te awyan pachhan!
sar sar sartan,
gulant letan,
bhishan meta nado kartan,
ne inDano
agan wertan,
bharya bharya te pako upar,
ashbharyan narnari upar,
nanan motan anek warshyan!
bholun mithun hasya Dubyun te,
lanni keran geet shamyan te,
konan mathan,
konan dhaD ne hatho kona,
ahin tahin rajhle!
ne je thoDan
gayan bachi te,
shudhbudh bhuli,
mooDh saman ha!
kani na kalatan,
bawri ankhe,
phati najre,
paththar jewan,
thari gayan tyan!
nahin – shikhwanun eye shikhshe,
ne ewan kain wiman upar
sawar thaine,
kok diwas ko anya deshnan
ghar gamo ne khetar upar,
e ja twraye,
e ja jhanune
jhinki ewa golao ha!
agni warasshe!
ishe sarjyo manaw tyare
kewi moti ashao ne
kuni kewi urmi sathe
ur, buddhi ne karni tene
hashe didhi e bakshis tene!
tyare tene kalpyun hashe ke,
teekshn buddhi ne snigdh hriday e,
daksh karo ne sookshm kalpana,
nij ne parna winash keri
ghear ghelchhaman rat thashe!
shamshe eye! —
atmawinashak ghear ghelchha
door thashe e! —
jyare kar je aaje roshe
baumb banawe,
ne warshawe,
te jagine joshe
nijni aatm winashak
ghor ghelchha!
pan te phelan
awan kain kain asakhya gamo,
nagro ne kain deshone ha!
agni snan e karwan paDshe!
ne te kaje
nirdoshona
raktne phari phari
whewun paDshe!
aj tanun ne kal tanan kain
widhwidh awan drishyo joto,
chhinnbhinn e manawtani
bhaD bhaD balti chitani upar,
gandhak kera dhumaDaman
jhankho rato,
surya hase chhe!
chandninan cheer saji chamke aa jamini —
kone na roop ban wage!
ke kon pachhi sutan na jage!
koDe chhalkai rahi haiyani chhab aa,
jhankhe ko aawi kashun mage!
ke kon pachhi sutan na jage!
સ્રોત
- પુસ્તક : સકલ કવિતા (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 131)
- સર્જક : સ્નેહરશ્મિ
- પ્રકાશક : વિદ્યાવિહાર પ્રકાશન
- વર્ષ : 1984