હંમેશ ફૂંકાતા પવન પર ચડીને એક વાર સહસા ધુમ્મસના ગોટા આવે

તે પછી ચોમેર આંખને વહાલી વસ્તુઓને ઢાંકી દે

તે પછી પવન પડી જાય

ને ત્યાંનું ત્યાં રહે ધુમ્મસ

એમ,

કે પછી

કંટાળાની પળે જેનાથી સહસા સભાન થઈ જવાય,

બારણાનું તોરણ, ગોશાળાની ચારના ઓરડાના કમાડની તરડ, ખાટલાનો

ખીલેા, અને ખાવડા પરનો મસો

હંમેશ હોય જ જે, ભલે ખ્યાલ બહાર, તે એક વાર એકાએક દેખાવા માંડે

એમ

ગઢની બહાર ખડી છે ફોજ, ખરુંને?

અજાણી તો શેની?

પણ અજાણી.

અડીખમ કમાડ તો બંધ છે દરવાજે

દરવાજે ગઢના

રાત પડ્યે સેંકડો મશાલ

દરવાજે રાતે સેંકડો મશાલ

રાત પછી રાત

ને સેંકડો મશાલ

સૂરજ ઊગે ત્યારે

રાત આખી મશાલ ધરીને અધ્ધર રાખ્યાથી કળતા ડાબા બાવડા પર

એવું જ કળતર થતા જમણા હાથનો પંજો ફેરવતાં

ટેરવાંને મસો અડકે છે ને સહસા થઈ જવાય છે સભાન.

ઘેરો.

ઘેરો થાળે પડ્યા પછીથી નથી રહ્યા કોઈ નિયમ, કોઈ બાધ.

હવે હવેથી

નદીનાં પાણીમાં જાતજાતનો સડો યે ભેળવે છે

પેલી ફોજ

ઉપરવાસે સ્હેજ ચઢીને.

પણ

કોણ સતત સડાવી શકે એક નાની નદીનાં યે પાણીને

મનસ્વીને,

વળી કોણ સતત રાખી શકે સાફ એમને?

એ એક નાનકડી નદી વહ્યા કરે છે

મેદાન સોંસરવી

ગઢ સોંસરવી

નાનકડી.

સૂરજ આથમે પછી દેખાય કે ચંદ્ર

તો ક્યારનો ઊગ્યો હશે સીમાડા પાછળથી

અંધારું થતાં તો દોઢ વાંસ ઊંચો દેખાય છે આકાશમાં

આથમણા દરવાજે રાંગ પર ગેાઠવેલી તોપના નાળચા પાસે

બેઠો છું, ને દખણાદા ઉજજડ મેદાનમાં

દસેક ભડકા થયા છે

રોજ માફક

ચિતાના.

નીચેથી, ગઢની કાપી દીવાલ આડે,

એમથી નક્શી વધારે ઉઠાવ લેતી હશે

અહીંથી સ્હેજ ચપટી લાગે છે ઝાળ.

નવાઈ શેની થાય, હવે,

હવે નવાઈ નથી થતી, નથી રહી નવાઈ હવે.

અજાણી હતી ફોજ. એ આવી તે પહેલાં સોદાગર જેવા

આવ્યા હતા પાંચ-સાત ત્યારે કેટલું કુતૂહલ હતું ગામ આખામાં:

એમની બોલછા. એમની આંખોનો રંગ, એમની પોઠનો માલ,

એમના સોનૈયા પરની છાપ, કપડાંને વણાટ એમના પહેરવેશનો.

પછી ઘેરો શરૂ થયો, ઉપરવાસનાં ત્રણ રણ આપણે

હાર્યા પછી, પછી અજાણ્યું બધું જાણીતું થઈ ગયું.

માત્ર ફોજ નહીં.

નવાઈ પહેલાં તો હતી અજાણી ફોજની,

પછી

અજાણ્યાં હતાં આપણે એકમેકને આટલાં બધાં, તેની

છેવટ નવાઈ લાગી સહુને પોતપેાતાની.

મથ્યો તે મથ્યો છે

કેટકેટલું મથ્યો છે ગઢ તોડવાને ઘેરો!

વીરતાથી યે મથ્યો છે, મથ્યા છે કાયરતાથી યે,

કપટથી યે.

ટક્યો ટક્યો તે કેવું ટક્યો છે ગઢ!

કપટથી યે ટક્યો, કાયરતાથી યે, વીરતાથી યે, જડતાથી યે ટક્યો.

સગા ભાઈઓને ચાલે એકબીજા વગર,

પણ ટકી ન શકે એકમેક વિના

આ ઘેરો અને ગઢ.

ટક્યા, મથ્યા, મથ્યા, ટક્યા, ટક્યા, મથ્યા તે કેટલું

મથ્યા છે.

દસેક ભડકા થાય છે ઉજ્જડ દખણાદા પટમાં.

વિધિસર, છાપરી નીચે, તળાવ કાંઠે, મા’દેવની સામે,

લાકડાના ગંજ ને ચંદનના કોથળા જ્યાં મળતા હોય તેવી,

વિધિસરની સ્મશાનભૂમિ તો રહી ગઈ ગઢ બહાર.

દસેક ભડકા થાય છે ને સેંકડો મશાલ સળગે છે.

અજવાળું યે જાણે કે ઓછું પડે છે ને અંધારુયે કહીએ

કે ઓછું પડે છે ને તોપના નાળચા પાસે ઊભા ઊભા

રાત ખૂટતી નથી. આના કરતાં કેસરિયાં કરીએ.

ફોજ અને ગામ વચ્ચે ખાઈઓ છે.

ખાઈઓમાં કેવાં મઘમઘે છે પોયણાં! પાણી સ્થિર છે. મહિનાઓથી

ચાલે છે ઘેરો. ગામમાં સેંકડો બાઈઓનાં પેટ મોટાં છે. આ

ફેલાયેલા ગામના મહોલ્લે મહોલ્લે જાણે એ વાત આપણને

સહુને એકઠા, સંકળાયેલા ને સમાન રાખે છેઃ

ઘેરો અને ગરભ. ખાઈઓનાં પાણીની પોતાની વિશેષ વાસ છે.

તોપના તંગ ઊંચા નાળચા પર હાથ ફેરવતાં ફેરવતાં મારું મન

વિચારે ચઢી જાય છે.

ઘેરો ઘાલીને પડેલી ફોજના ચહેરામહોરા તો જાણીતા હવે

થઈ ગયા છે. એમાંનાં કેટલાંયને તે હું તો ઓળખી કાઢું,

કમાડ ખૂલશે કે કમાડ તૂટશે ત્યારે બાથંબાથ ભેળા

મળીશું ત્યારે જરૂર ઓળખી કાઢીશ આમાંથી પચીસ

પચાસને તો. આથમતા સૂરજના તેજમાં સ્હેજ રતાશ મારતો,

વહેલી બપોરના ઝળહળાટમાં ઉઘાડો પડી ગયેલો, મશાલોના

ભડકાએ વેરવિખેર કરી નાખેલો, અજવાળિયાની પાછલી

તિથિઓના આકાશ તળે સોહામણો લાગતો માણસનો

ચહેરો ફરી ફરીને જોયો હોય, એની વાત જ જુદી છે.

પચીસપચાસને આંખના અણસારે ઓળખી કાઢીશ.

ને આ કારમા કાળમાં ઘણા યે મરદ ઘરની ઓરતના

પાંગરેલા પેટ તરફ જોઈ વિચારે ચઢી જાય છે. પછી

સ્હેજ હસી પડે છે.

ઘેરાની ભીંસને કારણે કે સ્વાભાવિક રીતે જ કદાચ આપણને

એકમેકનાં મોં ધીરે ધીરે ઓછાં ગમતાં થયાં છે, ગઢની અંદર.

સહસા બળબળતાં પોટલાં વરસી પડે છે ઘાસની ગંજી ક્યારેક

સળગી ઊઠે છે પછી પાસેનાં કમાડ આંચ પકડી લે છે ને

જોતજોતાંમાં છાપરા સુધી સસડી જાય છે ભીંતો ને

મોભ પર, વાંદરું રમતું હોય એમ, નાની નાની ઝાળ

ઊછળે છે ને ભડભડભડભડભડભડભડભડ

ભડ કોણ ને કોણ કાયર?

બધાં માણસ.

આમને યે માણસ ને સામને યે માણસ.

મરતાં યે માણસ ને જમતાં યે માણસ.

ગાભણાં યે માણસ ને વાંઝણાં યે માણસ.

સતાં યે માણસને પાપણાં યે માણસ.

ચોંપીલાં યે માણસ ને મૂઢ એ ય માણસ,

ગમતાં યે માણસ ને અણગમતાં યે માણસ.

જાણીતાં તે જાણીતાં કંઈ કેટકેટલાં માણસ,

માણસની સામે આ તો લટકાં કરતાં માણસ.

આમને યે માણસ ને સામને યે માણસ.

ગઢ બહાર ને ગરભ માંહ્ય અજાણ્યાં સહુ માણસ.

આમ ને આમ લવરીએ ચઢી જવાય છે હમણાંનું વળી

તમે નથી, ભેરુ, તોય તમારી સાથે વાતોએ ચઢી જવાય છે.

આના કરતાં કેસરિયાં કરીએ.

ભલાદમી, એક જણ એકલો

જે કરે તેને કેસરિયાં કેવાય?

ભલાદમી, તને

વિચારો શેના આવે છે?

તને દુઃખ શેનું છે?

હજી ગઢમાં અનાજ ખૂટ્યું નથી.

નદીનાં પાણી ભલે ચોખ્ખાં નથી, તો મેલાં યે નથી.

ને તું યે

જો સુખી નથી તો દુઃખી યે નથી.

ને સ્નેહ સોબતમાં નથી, તો એકલો યે નથી.

માણસ જેવો માણસ છે તે માણસ વચ્ચે જીવે છે. તે છે શું?

કે

ગઢની ખાઈમાં ખીલતાં અઢળક પોયણાં

રાતોની રાતને ભરચક ભરીને પછી એ સ્થિર પાણીમાં

ત્યાંના ત્યાં જ કરમાઈ જાય છે,

એટલે?

રાતને સમયે ડોકાબારી ફંગોળી, રાંઢવાનાં ચક્કર ગોળ

ઘુમાવતાંક, કડેડાટ લાકડાના પુલોને નીચા ઉતારી, મારતે ઘોડે,

દસ દસ પાટિયાં ઠેકતાં ધસી જતાં જતાં,

ઝૂકી, લળી, લંબાઈને હાથ ફેલાવી એકાદ પોયણાને

સ્થગિત પાણી પરથી તેડી લઈ, પાઘમાં પરોવી લઈ,

પેલી વારંવાર જોયેલી છાવણીના જાણીતા રસ્તાઓમાં

જાણીતા મસ્તક હાથ લંબાવી તેડી લેવા પહેલી વાર

સાવ એકલા આખરનું ધસી જવામાં અરમાન છે ને?

પાણીની પોતાની ગંધથી પોયણાની ગંધને અળગી તારવવી

એ કેમ તારે માટે આટલું જરૂરી છે, ભલાદમી?

અને આખર, પાણી એટલાં સ્થિર તો નથી

જેટલી સ્થિર છે પેલી ડુંગરાની હાર.

પોપટનાં લીલાં, મખમલી ઝુંડ ઝૂકી પડે છે, બગલાંની

હાર સ્હેજ સ્હેજ છેટે ખાબકે છે; ને તુંય તે

ફેંકે છે પથરો કયારેક કચારેક, નહીં?

અરે, હું તો મારી સાથે વાત કરવા લાગ્યો.

તમે નથી પાસે, ભેરુ, ને તમારી સાથે વાતે વળગું છું, તેમ.

પછી સંદેહ જાગે છે કે

લવરીએ ચડીને મારી પોતાની સાથે વાતે ચડું છું, ને

હું પોતે યે છું કે નહી?

ઘેરો છે ઘેરો. આટઆટલાં માણસ ચોમેર ખડાં છે,

ચોદિશ પહેરા, ન ઉઠાવે કોઈ કોઈના પરથી નજર,

ને ઉમેર્યોં મેં એક જણ એમાં, પોતાની સાથે જ

વાતે ચડી જઈ ને, હવે કોણ ભરશે પહેરો એના પર?

એટએટલું એકલવાયાપણું છે બધે? કે બીજું છે એનું કારણ?

- આ જે ઉમેરાયો એક જણ?

ડુંગરા સ્થિર છે.

ડુંગરાની કાળી લસરકાતી લીટી ઉપર

ભૂરું આકાશ સ્થિર છે.

આકાશમાં તેજભર્યાં નક્ષત્રો ચાલે છે

પણ એમના ચાલવાનો કશો જ સંબંધ નથી

આ રાંગ પર ફરી ફરીને મારા ફરવા સાથે. ડાબેથી

જમણે જાઉં છું, કે જમણેથી ડાબે, નક્ષત્રો ચાલે છે.

તે આકાશગંગાનાં ખળખળ વહેતાં પાણી સાથે

મારી તરસને કશો જ સંબંધ નથી?

મારા સંબંધ તો છે આ ઘેરા સાથે, એટલું જાણું છું.

મારી ભૂખ અને તરસનો સંબંધ

મારા હલનચલનનો સંબંધ

સવારથી સવાર સુધીના મારા થાકનો સંબંધ: ઘેરા સાથે.

પહેલી રાતે

કયારેક તો તંદ્રાનો તીખો હુમલે થાય છે ભીતરથી

ત્યારે જાગવા મથતો હું મને મારાથી એટલો અળગો લાગું છું

કે ભ્રમણા થાય છે, હું ઘેરા ઘાલનાર ફોજનો ભાગ છું, એવી.

મને સાચેસાચ ભ્રમણા થાય છે કે મારો મારી સાથે કશો સંબધ નથી

અથવા તો

કોટાનકોટિ અધધધ તારાઓએ –

ચોતરફથી ન તૂટે તેવો ભયાનક ઘેરો ઘાલ્યો છે

ને હું ગઢ છું – ભંગુર પણ અણનમ.

ભ્રમણાથી તે સત્ય સુધીનું અંતર એક ડગલાથી યે ઓછું થઈ ગયું છે

ને મારે રોન ભરવા માટે રાંગ પર જગ્યા નથી.

પથ્થરના પૂતળા જેવો પથ્થરના ગઢ પર ખડો છું, ને આંખમાં

બે તારા ઊતરીને ઉભડક બેસે છે.

પછી થોડી વારે રાત આખરની ભાંગે છે

ને હાથીના પગ તળે કોઈ ખૂટલનું બેવડ ધડ દબાય, બટકે,

ને ભીતરના રાતા અને રંગીન અવયવ ડોકાય બહાર

તેમ પરોઢ બહાર આવે છે, ત્યારે

ફરી મને થાય છે

કે હું મરીને એક તારો થઈશ

બ્રહ્માંડમાં કોટાનકોટિ તારાઓ, ઝળહળ ઝળહળ, પલપલ

પલકતા, અંત વિનાના બ્રહ્માંડમાં તારાઓ........

સૂરજ ઊગે છે ને ગઢની પેલી તરફ ઘેરો; આ તરફ, આ

તરફ…

ગઢમાં ગરદી થઈ જાય છે એવી પળે.

ભારે ભીંસ છે. ઘેરા પર ઘેરા છે: ડુંગરા,

ડુંગરાના ઘેરામાં ફોજ, ફોજના ઘેરામાં ગઢ,

ગઢના ઘેરામાં માણસો, દરેક માણસોના ઘેરામાં

ભીતરી મેદાન, ભીતરી મેદાનમાં ભીડ,

ભીતરી મેદાનમાં ભીડ; પણ ભીડની વચ્ચેવચ ગઢ.

ગઢની એક તરફ અરધી ભીડ, અરધી ગઢની ભીતર.

બહારવાળી ભીડ પૂછે ડારતે અવાજેઃ ટકાશે?

ભીતરવાળી સાંભળે ચૂપચાપ.

પણ ડુંગરાની પાછળ – પણ ડુંગરાની પાછળ?

કદાચ છે ને ગઢીના ખજાનાના ઓરડાની નીચે, કહે છે,

એક ભોંયરું છે

ભોંયરું સોંસરવું નીકળે છે ઉગમણા ડુંગરાની પાછળ,

કે અફવા?

અથવા તોડી શકશે ગઢને, તોતિંગ ખીલાળા કમાડ પર

ઊંટ ભેટાડી, હાથી ભટકાડી, કે રાત વખતે ઝપાઝપ

તોપના ગોળા ઉરાડી સમારકામનો મોકો જ ન રહેવા દઈ....

અથવા તો ખૂટશે ભીતર જ કશુંક અનિવાર? અથવા હટશે

ચોતરફથી ઘેરો – હર્યોભર્યો?

‘હર્યોભર્યો’? શો બોલ નીકળ્યેા ભીતરથી, જાણે કે,

ઘેરો તોડી ટેકનો?

ડરને અને ઇચ્છાને એકસરખો ચહેરો.

થયું છે ક્યારેક ક્યારેક થયું યે છે મને

કે

જો એકાએક આ ચોતરફનો ઘેરો ઉઠાવી લઈ

આ ભીંસ કરતી ફોજ હટી જાય ક્યાંક એક રાતે

તો વળતી સવારે

આ અડીખમ ગઢ

ફાટી પડે અંદરથી જ બહાર તરફ, જેમ

પરપોટો ફાટી પડે ફટાક

જો ચોતરફનું ભીંસ કરતુ પાણી સહસા ઓસરી જાય.

અચાનક રક્ષક.

ભ્રમણા કે સાચ?

પાણી.

અંધારામાં મને સંભળાય છે અવાજ વહેતા પાણીનો.

સાદી, નાનકડી, શાંત નદી

વહે છે ગઢ સોંસરવી, મેદાન સોંસરવી,

પેલા ડુંગરાની (ના, પેલે પારથી નહીં) ભીતરથી પ્રગટેલી

શાંત, નાનકડી, સાદી નદી વહે છે

સોંસરવી.

સૂરજ ઊગ્યો છે.

થોડાંક ગાબડાં થોડુંક સમારકામ: છે, ગઢ છે.

થોડીક ડોળીઓ થોડીક નવી ટુકડીઓ: છે, ઘેરો છે.

એક વધારે રાત પૂરી થયાનો થાક છે,

એક વધારે રાત પૂરી થયાનો આનંદ પણ,

ને કળતર પણ.

પાણીમાં ઝબકોળાવા નીચો ઊતરું છું રાંગથી,

ડબકોળાઉં, ડૂબકી મારું, નદીમાં,

હાથ પગ છાતી જાંધ વાંસો માથું ખભા બાવડાં

ખભા પરનેા નાનકડો અમથો મસો આખો હું.

આખેઆખો હું છતાં નથી કરતો ખાસ મારો વિચાર.

અનુભવું છું. શાંત છું. અંગાંગ પરથી

વહી જાય છે નદી

ન સાફ, ન મેલી

શાંત, નાનકડી, સાદી

મારા સોંસરવી....શાંત.

hanmesh phunkata pawan par chaDine ek war sahsa dhummasna gota aawe

te pachhi chomer ankhne wahali wastuone Dhanki de

te pachhi pawan paDi jay

ne tyannun tyan rahe dhummas

em,

ke pachhi

kantalani pale jenathi sahsa sabhan thai jaway,

barnanun toran, goshalani charna orDana kamaDni taraD, khatlano

khilea, ane khawDa parno maso

hanmesh hoy ja je, bhale khyal bahar, te ek war ekayek dekhawa manDe

em

gaDhni bahar khaDi chhe phoj, kharunne?

ajani to sheni?

pan ajani

aDikham kamaD to bandh chhe darwaje

darwaje gaDhna

raat paDye senkDo mashal

darwaje rate senkDo mashal

raat pachhi raat

ne senkDo mashal

suraj uge tyare

raat aakhi mashal dharine adhdhar rakhyathi kalta Daba bawDa par

ewun ja kaltar thata jamna hathno panjo pherawtan

terwanne maso aDke chhe ne sahsa thai jaway chhe sabhan

ghero

ghero thale paDya pachhithi nathi rahya koi niyam, koi baadh

hwe hawethi

nadinan paniman jatjatno saDo ye bhelwe chhe

peli phoj

uparwase shej chaDhine

pan

kon satat saDawi shake ek nani nadinan ye panine

manaswine,

wali kon satat rakhi shake saph emne?

e ek nanakDi nadi wahya kare chhe

medan sonsarwi

gaDh sonsarwi

nanakDi

suraj athme pachhi dekhay ke chandr

to kyarno ugyo hashe simaDa pachhalthi

andharun thatan to doDh wans uncho dekhay chhe akashman

athamna darwaje rang par geathweli topna nalcha pase

betho chhun, ne dakhnada ujjaD medanman

dasek bhaDka thaya chhe

roj maphak

chitana

nichethi, gaDhni kapi diwal aaDe,

emthi nakshi wadhare uthaw leti hashe

ahinthi shej chapti lage chhe jhaal

nawai sheni thay, hwe,

hwe nawai nathi thati, nathi rahi nawai hwe

ajani hati phoj e aawi te pahelan sodagar jewa

awya hata panch sat tyare ketalun kutuhal hatun gam akhamanh

emni bolchha emni ankhono rang, emni pothno mal,

emna sonaiya parni chhap, kapDanne wanat emna paherweshno

pachhi ghero sharu thayo, uparwasnan tran ran aapne

harya pachhi, pachhi ajanyun badhun janitun thai gayun

matr phoj nahin

nawai pahelan to hati ajani phojni,

pachhi

ajanyan hatan aapne ekmekne atlan badhan, teni

chhewat nawai lagi sahune potpeatani

mathyo te mathyo chhe

ketketalun mathyo chhe gaDh toDwane ghero!

wirtathi ye mathyo chhe, mathya chhe kayartathi ye,

kapatthi ye

takyo takyo te kewun takyo chhe gaDh!

kapatthi ye takyo, kayartathi ye, wirtathi ye, jaDtathi ye takyo

saga bhaione chale ekbija wagar,

pan taki na shake ekmek wina

a ghero ane gaDh

takya, mathya, mathya, takya, takya, mathya te ketalun

mathya chhe

dasek bhaDka thay chhe ujjaD dakhnada patman

widhisar, chhapri niche, talaw kanthe, ma’dewni same,

lakDana ganj ne chandanna kothla jyan malta hoy tewi,

widhisarni smashanbhumi to rahi gai gaDh bahar

dasek bhaDka thay chhe ne senkDo mashal salge chhe

ajwalun ye jane ke ochhun paDe chhe ne andharuye kahiye

ke ochhun paDe chhe ne topna nalcha pase ubha ubha

raat khutti nathi aana kartan kesariyan kariye

phoj ane gam wachche khaio chhe

khaioman kewan maghamghe chhe poynan! pani sthir chhe mahinaothi

chale chhe ghero gamman senkDo baionan pet motan chhe aa

phelayela gamna maholle maholle jane e wat apanne

sahune ektha, sanklayela ne saman rakhe chhe

ghero ane garabh khaionan panini potani wishesh was chhe

topna tang uncha nalcha par hath pherawtan pherawtan marun man

wichare chaDhi jay chhe

ghero ghaline paDeli phojna chaheramhora to janita hwe

thai gaya chhe emannan ketlanyne te hun to olkhi kaDhun,

kamaD khulshe ke kamaD tutshe tyare bathambath bhela

malishun tyare jarur olkhi kaDhish amanthi pachis

pachasne to athamta surajna tejman shej ratash marto,

waheli baporna jhalahlatman ughaDo paDi gayelo, mashalona

bhaDkaye werawikher kari nakhelo, ajwaliyani pachhli

tithiona akash tale sohamno lagto manasno

chahero phari pharine joyo hoy, eni wat ja judi chhe

pachisapchasne ankhna ansare olkhi kaDhish

ne aa karma kalman ghana ye marad gharni oratna

pangrela pet taraph joi wichare chaDhi jay chhe pachhi

shej hasi paDe chhe

gherani bhinsne karne ke swabhawik rite ja kadach apanne

ekmeknan mon dhire dhire ochhan gamtan thayan chhe, gaDhni andar

sahsa balabaltan potlan warsi paDe chhe ghasni ganji kyarek

salgi uthe chhe pachhi pasenan kamaD aanch pakDi le chhe ne

jotjotanman chhapra sudhi sasDi jay chhe bhinto ne

mobh par, wandarun ramatun hoy em, nani nani jhaal

uchhle chhe ne bhaDabhaDabhaDabhaDabhaDabhaDabhaDbhaD

bhaD kon ne kon kayar?

badhan manas

amne ye manas ne samne ye manas

martan ye manas ne jamtan ye manas

gabhnan ye manas ne wanjhnan ye manas

satan ye manasne papnan ye manas

chompilan ye manas ne mooDh e ya manas,

gamtan ye manas ne anagamtan ye manas

janitan te janitan kani ketketlan manas,

manasni same aa to latkan kartan manas

amne ye manas ne samne ye manas

gaDh bahar ne garabh manhya ajanyan sahu manas

am ne aam lawriye chaDhi jaway chhe hamnannun wali

tame nathi, bheru, toy tamari sathe watoe chaDhi jaway chhe

ana kartan kesariyan kariye

bhaladmi, ek jan eklo

je kare tene kesariyan keway?

bhaladmi, tane

wicharo shena aawe chhe?

tane dukha shenun chhe?

haji gaDhman anaj khutyun nathi

nadinan pani bhale chokhkhan nathi, to melan ye nathi

ne tun ye

jo sukhi nathi to dukhi ye nathi

ne sneh sobatman nathi, to eklo ye nathi

manas jewo manas chhe te manas wachche jiwe chhe te chhe shun?

ke

gaDhni khaiman khiltan aDhlak poynan

ratoni ratne bharchak bharine pachhi e sthir paniman

tyanna tyan ja karmai jay chhe,

etle?

ratne samye Dokabari phangoli, ranDhwanan chakkar gol

ghumawtank, kaDeDat lakDana pulone nicha utari, marte ghoDe,

das das patiyan thektan dhasi jatan jatan,

jhuki, lali, lambaine hath phelawi ekad poynane

sthagit pani parthi teDi lai, paghman parowi lai,

peli waranwar joyeli chhawnina janita rastaoman

janita mastak hath lambawi teDi lewa paheli war

saw ekla akharanun dhasi jawaman arman chhe ne?

panini potani gandhthi poynani gandhne algi tarawwi

e kem tare mate atalun jaruri chhe, bhaladmi?

ane akhar, pani etlan sthir to nathi

jetli sthir chhe peli Dungrani haar

popatnan lilan, makhamli jhunD jhuki paDe chhe, baglanni

haar shej shej chhete khabke chhe; ne tunya te

phenke chhe pathro kayarek kacharek, nahin?

are, hun to mari sathe wat karwa lagyo

tame nathi pase, bheru, ne tamari sathe wate walagun chhun, tem

pachhi sandeh jage chhe ke

lawriye chaDine mari potani sathe wate chaDun chhun, ne

hun pote ye chhun ke nahi?

ghero chhe ghero atatlan manas chomer khaDan chhe,

chodish pahera, na uthawe koi koina parthi najar,

ne umeryon mein ek jan eman, potani sathe ja

wate chaDi jai ne, hwe kon bharshe pahero ena par?

etetalun ekalwayapanun chhe badhe? ke bijun chhe enun karan?

a je umerayo ek jan?

Dungra sthir chhe

Dungrani kali lasarkati liti upar

bhurun akash sthir chhe

akashman tejbharyan nakshatro chale chhe

pan emna chalwano kasho ja sambandh nathi

a rang par phari pharine mara pharwa sathe Dabethi

jamne jaun chhun, ke jamnethi Dabe, nakshatro chale chhe

te akashganganan khalkhal wahetan pani sathe

mari tarasne kasho ja sambandh nathi?

mara sambandh to chhe aa ghera sathe, etalun janun chhun

mari bhookh ane tarasno sambandh

mara halanachalanno sambandh

sawarthi sawar sudhina mara thakno sambandhah ghera sathe

paheli rate

kayarek to tandrano tikho humle thay chhe bhitarthi

tyare jagwa mathto hun mane marathi etlo algo lagun chhun

ke bhramna thay chhe, hun ghera ghalnar phojno bhag chhun, ewi

mane sachesach bhramna thay chhe ke maro mari sathe kasho sambadh nathi

athwa to

kotankoti adhdhadh taraoe –

chotaraphthi na tute tewo bhayanak ghero ghalyo chhe

ne hun gaDh chhun – bhangur pan annam

bhramnathi te satya sudhinun antar ek Daglathi ye ochhun thai gayun chhe

ne mare ron bharwa mate rang par jagya nathi

paththarna putla jewo paththarna gaDh par khaDo chhun, ne ankhman

be tara utrine ubhDak bese chhe

pachhi thoDi ware raat akharni bhange chhe

ne hathina pag tale koi khutalanun bewaD dhaD dabay, batke,

ne bhitarna rata ane rangin awyaw Dokay bahar

tem paroDh bahar aawe chhe, tyare

phari mane thay chhe

ke hun marine ek taro thaish

brahmanDman kotankoti tarao, jhalhal jhalhal, palpal

palakta, ant winana brahmanDman tarao

suraj uge chhe ne gaDhni peli taraph ghero; aa taraph, aa

taraph…

gaDhman gardi thai jay chhe ewi pale

bhare bheens chhe ghera par ghera chheh Dungra,

Dungrana gheraman phoj, phojna gheraman gaDh,

gaDhna gheraman manso, darek mansona gheraman

bhitari medan, bhitari medanman bheeD,

bhitari medanman bheeD; pan bhiDni wachchewach gaDh

gaDhni ek taraph ardhi bheeD, ardhi gaDhni bhitar

baharwali bheeD puchhe Darte awaje takashe?

bhitarwali sambhle chupchap

pan Dungrani pachhal – pan Dungrani pachhal?

kadach chhe ne gaDhina khajanana orDani niche, kahe chhe,

ek bhonyarun chhe

bhonyarun sonsarawun nikle chhe ugamna Dungrani pachhal,

ke aphwa?

athwa toDi shakshe gaDhne, toting khilala kamaD par

unt bhetaDi, hathi bhatkaDi, ke raat wakhte jhapajhap

topna gola uraDi samarkamno moko ja na rahewa dai

athwa to khutshe bhitar ja kashunk aniwar? athwa hatshe

chotaraphthi ghero – haryobharyo?

‘haryobharyo’? sho bol nikalyea bhitarthi, jane ke,

ghero toDi tekno?

Darne ane ichchhane ekasarkho chahero

thayun chhe kyarek kyarek thayun ye chhe mane

ke

jo ekayek aa chotaraphno ghero uthawi lai

a bheens karti phoj hati jay kyank ek rate

to walti saware

a aDikham gaDh

phati paDe andarthi ja bahar taraph, jem

parpoto phati paDe phatak

jo chotaraphanun bheens karatu pani sahsa osari jay

achanak rakshak

bhramna ke sach?

pani

andharaman mane sambhlay chhe awaj waheta panino

sadi, nanakDi, shant nadi

wahe chhe gaDh sonsarwi, medan sonsarwi,

pela Dungrani (na, pele parathi nahin) bhitarthi pragteli

shant, nanakDi, sadi nadi wahe chhe

sonsarwi

suraj ugyo chhe

thoDank gabDan thoDunk samarkamah chhe, gaDh chhe

thoDik Dolio thoDik nawi tukDioh chhe, ghero chhe

ek wadhare raat puri thayano thak chhe,

ek wadhare raat puri thayano anand pan,

ne kaltar pan

paniman jhabkolawa nicho utarun chhun rangthi,

Dabkolaun, Dubki marun, nadiman,

hath pag chhati jaandh wanso mathun khabha bawDan

khabha parnea nanakDo amtho maso aakho hun

akheakho hun chhatan nathi karto khas maro wichar

anubhawun chhun shant chhun angang parthi

wahi jay chhe nadi

na saph, na meli

shant, nanakDi, sadi

mara sonsarwi shant

hanmesh phunkata pawan par chaDine ek war sahsa dhummasna gota aawe

te pachhi chomer ankhne wahali wastuone Dhanki de

te pachhi pawan paDi jay

ne tyannun tyan rahe dhummas

em,

ke pachhi

kantalani pale jenathi sahsa sabhan thai jaway,

barnanun toran, goshalani charna orDana kamaDni taraD, khatlano

khilea, ane khawDa parno maso

hanmesh hoy ja je, bhale khyal bahar, te ek war ekayek dekhawa manDe

em

gaDhni bahar khaDi chhe phoj, kharunne?

ajani to sheni?

pan ajani

aDikham kamaD to bandh chhe darwaje

darwaje gaDhna

raat paDye senkDo mashal

darwaje rate senkDo mashal

raat pachhi raat

ne senkDo mashal

suraj uge tyare

raat aakhi mashal dharine adhdhar rakhyathi kalta Daba bawDa par

ewun ja kaltar thata jamna hathno panjo pherawtan

terwanne maso aDke chhe ne sahsa thai jaway chhe sabhan

ghero

ghero thale paDya pachhithi nathi rahya koi niyam, koi baadh

hwe hawethi

nadinan paniman jatjatno saDo ye bhelwe chhe

peli phoj

uparwase shej chaDhine

pan

kon satat saDawi shake ek nani nadinan ye panine

manaswine,

wali kon satat rakhi shake saph emne?

e ek nanakDi nadi wahya kare chhe

medan sonsarwi

gaDh sonsarwi

nanakDi

suraj athme pachhi dekhay ke chandr

to kyarno ugyo hashe simaDa pachhalthi

andharun thatan to doDh wans uncho dekhay chhe akashman

athamna darwaje rang par geathweli topna nalcha pase

betho chhun, ne dakhnada ujjaD medanman

dasek bhaDka thaya chhe

roj maphak

chitana

nichethi, gaDhni kapi diwal aaDe,

emthi nakshi wadhare uthaw leti hashe

ahinthi shej chapti lage chhe jhaal

nawai sheni thay, hwe,

hwe nawai nathi thati, nathi rahi nawai hwe

ajani hati phoj e aawi te pahelan sodagar jewa

awya hata panch sat tyare ketalun kutuhal hatun gam akhamanh

emni bolchha emni ankhono rang, emni pothno mal,

emna sonaiya parni chhap, kapDanne wanat emna paherweshno

pachhi ghero sharu thayo, uparwasnan tran ran aapne

harya pachhi, pachhi ajanyun badhun janitun thai gayun

matr phoj nahin

nawai pahelan to hati ajani phojni,

pachhi

ajanyan hatan aapne ekmekne atlan badhan, teni

chhewat nawai lagi sahune potpeatani

mathyo te mathyo chhe

ketketalun mathyo chhe gaDh toDwane ghero!

wirtathi ye mathyo chhe, mathya chhe kayartathi ye,

kapatthi ye

takyo takyo te kewun takyo chhe gaDh!

kapatthi ye takyo, kayartathi ye, wirtathi ye, jaDtathi ye takyo

saga bhaione chale ekbija wagar,

pan taki na shake ekmek wina

a ghero ane gaDh

takya, mathya, mathya, takya, takya, mathya te ketalun

mathya chhe

dasek bhaDka thay chhe ujjaD dakhnada patman

widhisar, chhapri niche, talaw kanthe, ma’dewni same,

lakDana ganj ne chandanna kothla jyan malta hoy tewi,

widhisarni smashanbhumi to rahi gai gaDh bahar

dasek bhaDka thay chhe ne senkDo mashal salge chhe

ajwalun ye jane ke ochhun paDe chhe ne andharuye kahiye

ke ochhun paDe chhe ne topna nalcha pase ubha ubha

raat khutti nathi aana kartan kesariyan kariye

phoj ane gam wachche khaio chhe

khaioman kewan maghamghe chhe poynan! pani sthir chhe mahinaothi

chale chhe ghero gamman senkDo baionan pet motan chhe aa

phelayela gamna maholle maholle jane e wat apanne

sahune ektha, sanklayela ne saman rakhe chhe

ghero ane garabh khaionan panini potani wishesh was chhe

topna tang uncha nalcha par hath pherawtan pherawtan marun man

wichare chaDhi jay chhe

ghero ghaline paDeli phojna chaheramhora to janita hwe

thai gaya chhe emannan ketlanyne te hun to olkhi kaDhun,

kamaD khulshe ke kamaD tutshe tyare bathambath bhela

malishun tyare jarur olkhi kaDhish amanthi pachis

pachasne to athamta surajna tejman shej ratash marto,

waheli baporna jhalahlatman ughaDo paDi gayelo, mashalona

bhaDkaye werawikher kari nakhelo, ajwaliyani pachhli

tithiona akash tale sohamno lagto manasno

chahero phari pharine joyo hoy, eni wat ja judi chhe

pachisapchasne ankhna ansare olkhi kaDhish

ne aa karma kalman ghana ye marad gharni oratna

pangrela pet taraph joi wichare chaDhi jay chhe pachhi

shej hasi paDe chhe

gherani bhinsne karne ke swabhawik rite ja kadach apanne

ekmeknan mon dhire dhire ochhan gamtan thayan chhe, gaDhni andar

sahsa balabaltan potlan warsi paDe chhe ghasni ganji kyarek

salgi uthe chhe pachhi pasenan kamaD aanch pakDi le chhe ne

jotjotanman chhapra sudhi sasDi jay chhe bhinto ne

mobh par, wandarun ramatun hoy em, nani nani jhaal

uchhle chhe ne bhaDabhaDabhaDabhaDabhaDabhaDabhaDbhaD

bhaD kon ne kon kayar?

badhan manas

amne ye manas ne samne ye manas

martan ye manas ne jamtan ye manas

gabhnan ye manas ne wanjhnan ye manas

satan ye manasne papnan ye manas

chompilan ye manas ne mooDh e ya manas,

gamtan ye manas ne anagamtan ye manas

janitan te janitan kani ketketlan manas,

manasni same aa to latkan kartan manas

amne ye manas ne samne ye manas

gaDh bahar ne garabh manhya ajanyan sahu manas

am ne aam lawriye chaDhi jaway chhe hamnannun wali

tame nathi, bheru, toy tamari sathe watoe chaDhi jaway chhe

ana kartan kesariyan kariye

bhaladmi, ek jan eklo

je kare tene kesariyan keway?

bhaladmi, tane

wicharo shena aawe chhe?

tane dukha shenun chhe?

haji gaDhman anaj khutyun nathi

nadinan pani bhale chokhkhan nathi, to melan ye nathi

ne tun ye

jo sukhi nathi to dukhi ye nathi

ne sneh sobatman nathi, to eklo ye nathi

manas jewo manas chhe te manas wachche jiwe chhe te chhe shun?

ke

gaDhni khaiman khiltan aDhlak poynan

ratoni ratne bharchak bharine pachhi e sthir paniman

tyanna tyan ja karmai jay chhe,

etle?

ratne samye Dokabari phangoli, ranDhwanan chakkar gol

ghumawtank, kaDeDat lakDana pulone nicha utari, marte ghoDe,

das das patiyan thektan dhasi jatan jatan,

jhuki, lali, lambaine hath phelawi ekad poynane

sthagit pani parthi teDi lai, paghman parowi lai,

peli waranwar joyeli chhawnina janita rastaoman

janita mastak hath lambawi teDi lewa paheli war

saw ekla akharanun dhasi jawaman arman chhe ne?

panini potani gandhthi poynani gandhne algi tarawwi

e kem tare mate atalun jaruri chhe, bhaladmi?

ane akhar, pani etlan sthir to nathi

jetli sthir chhe peli Dungrani haar

popatnan lilan, makhamli jhunD jhuki paDe chhe, baglanni

haar shej shej chhete khabke chhe; ne tunya te

phenke chhe pathro kayarek kacharek, nahin?

are, hun to mari sathe wat karwa lagyo

tame nathi pase, bheru, ne tamari sathe wate walagun chhun, tem

pachhi sandeh jage chhe ke

lawriye chaDine mari potani sathe wate chaDun chhun, ne

hun pote ye chhun ke nahi?

ghero chhe ghero atatlan manas chomer khaDan chhe,

chodish pahera, na uthawe koi koina parthi najar,

ne umeryon mein ek jan eman, potani sathe ja

wate chaDi jai ne, hwe kon bharshe pahero ena par?

etetalun ekalwayapanun chhe badhe? ke bijun chhe enun karan?

a je umerayo ek jan?

Dungra sthir chhe

Dungrani kali lasarkati liti upar

bhurun akash sthir chhe

akashman tejbharyan nakshatro chale chhe

pan emna chalwano kasho ja sambandh nathi

a rang par phari pharine mara pharwa sathe Dabethi

jamne jaun chhun, ke jamnethi Dabe, nakshatro chale chhe

te akashganganan khalkhal wahetan pani sathe

mari tarasne kasho ja sambandh nathi?

mara sambandh to chhe aa ghera sathe, etalun janun chhun

mari bhookh ane tarasno sambandh

mara halanachalanno sambandh

sawarthi sawar sudhina mara thakno sambandhah ghera sathe

paheli rate

kayarek to tandrano tikho humle thay chhe bhitarthi

tyare jagwa mathto hun mane marathi etlo algo lagun chhun

ke bhramna thay chhe, hun ghera ghalnar phojno bhag chhun, ewi

mane sachesach bhramna thay chhe ke maro mari sathe kasho sambadh nathi

athwa to

kotankoti adhdhadh taraoe –

chotaraphthi na tute tewo bhayanak ghero ghalyo chhe

ne hun gaDh chhun – bhangur pan annam

bhramnathi te satya sudhinun antar ek Daglathi ye ochhun thai gayun chhe

ne mare ron bharwa mate rang par jagya nathi

paththarna putla jewo paththarna gaDh par khaDo chhun, ne ankhman

be tara utrine ubhDak bese chhe

pachhi thoDi ware raat akharni bhange chhe

ne hathina pag tale koi khutalanun bewaD dhaD dabay, batke,

ne bhitarna rata ane rangin awyaw Dokay bahar

tem paroDh bahar aawe chhe, tyare

phari mane thay chhe

ke hun marine ek taro thaish

brahmanDman kotankoti tarao, jhalhal jhalhal, palpal

palakta, ant winana brahmanDman tarao

suraj uge chhe ne gaDhni peli taraph ghero; aa taraph, aa

taraph…

gaDhman gardi thai jay chhe ewi pale

bhare bheens chhe ghera par ghera chheh Dungra,

Dungrana gheraman phoj, phojna gheraman gaDh,

gaDhna gheraman manso, darek mansona gheraman

bhitari medan, bhitari medanman bheeD,

bhitari medanman bheeD; pan bhiDni wachchewach gaDh

gaDhni ek taraph ardhi bheeD, ardhi gaDhni bhitar

baharwali bheeD puchhe Darte awaje takashe?

bhitarwali sambhle chupchap

pan Dungrani pachhal – pan Dungrani pachhal?

kadach chhe ne gaDhina khajanana orDani niche, kahe chhe,

ek bhonyarun chhe

bhonyarun sonsarawun nikle chhe ugamna Dungrani pachhal,

ke aphwa?

athwa toDi shakshe gaDhne, toting khilala kamaD par

unt bhetaDi, hathi bhatkaDi, ke raat wakhte jhapajhap

topna gola uraDi samarkamno moko ja na rahewa dai

athwa to khutshe bhitar ja kashunk aniwar? athwa hatshe

chotaraphthi ghero – haryobharyo?

‘haryobharyo’? sho bol nikalyea bhitarthi, jane ke,

ghero toDi tekno?

Darne ane ichchhane ekasarkho chahero

thayun chhe kyarek kyarek thayun ye chhe mane

ke

jo ekayek aa chotaraphno ghero uthawi lai

a bheens karti phoj hati jay kyank ek rate

to walti saware

a aDikham gaDh

phati paDe andarthi ja bahar taraph, jem

parpoto phati paDe phatak

jo chotaraphanun bheens karatu pani sahsa osari jay

achanak rakshak

bhramna ke sach?

pani

andharaman mane sambhlay chhe awaj waheta panino

sadi, nanakDi, shant nadi

wahe chhe gaDh sonsarwi, medan sonsarwi,

pela Dungrani (na, pele parathi nahin) bhitarthi pragteli

shant, nanakDi, sadi nadi wahe chhe

sonsarwi

suraj ugyo chhe

thoDank gabDan thoDunk samarkamah chhe, gaDh chhe

thoDik Dolio thoDik nawi tukDioh chhe, ghero chhe

ek wadhare raat puri thayano thak chhe,

ek wadhare raat puri thayano anand pan,

ne kaltar pan

paniman jhabkolawa nicho utarun chhun rangthi,

Dabkolaun, Dubki marun, nadiman,

hath pag chhati jaandh wanso mathun khabha bawDan

khabha parnea nanakDo amtho maso aakho hun

akheakho hun chhatan nathi karto khas maro wichar

anubhawun chhun shant chhun angang parthi

wahi jay chhe nadi

na saph, na meli

shant, nanakDi, sadi

mara sonsarwi shant