એક

એ ઊભો હતો ત્યાં

એક ખૂણામાં સંકુડાઈને,

જ્યાં બાળી નાખેલા માણસ

અને ખટારાના ભંગારની વાસ

ચાડી ખાતી હતી

એ ઘટનાની

જે ના ઘટી હોત તો

થયું તે ન થયું હોત...

એ ઊભો હતો ત્યાં

જોતો

આંખોથી સડકને માપતો,

જતાં-આવતાંને નાણતો,

ભીતરનાં ભય અને હિંમતના યુદ્ધને ખાળતો

મુઠ્ઠી વાળતો,

દાંત પીસતો,

માથું લગીર ખજવાળતો,

હાથ ગુંજામાં ઘાલતો,

નગરની ફેરફુદરડી ફેરવતો,

એ ઊભો હતો...

બે

એ ચાલતો હતો

પગ પડતા

અને ઉપડતા હતા

પગલે પગલે

અનુભવતો હતો

અજંપો

અને આશંકાભરી સ્થિતિ...

એ... એ... એ થયું!

અબઘડી કંઈક

જરૂર જરૂર

થવાનું

આમ ને આમ ક્યાં જવાનું?

સમયની બીક

સ્થિતિની બીક

કંઈકની બીક

કોઈકની બીક

નજીક

શ્વાસ જેટલી

નજીક

જાણે ભીતરમાં ભર્યું પેટ્રોલ

શ્વાસ કાંડી

ને હમણાં

અબઘડી

ધડાકો...

એ ચાલતો હતો

હડબડતો...

ત્રણ

એ બેઠો હતો

મૂંગોમંતર

અંદર અંદર

છેક અંદર

એના પેટાળે

ઢાળે

ચડઊતર ગજબની

ખંજર આમ થાય તેમ થાય

લોલકની જેમ ગાતું જાય:

હે રામ! હે રામ!

આગની જ્વાળા ભડભડતી

ધૂમાડાથી લખતી જાય:

હે અલ્લા! હે અલ્લા!

એ નખથી કોતરતો હતો

મૂંગોમંતર.

એ બેઠો હતો.

ચાર

એ ઊંઘતો હતો

ઊંઘમાં અટપટા ભોગ ભાસતો હતો:

મજૂરીકામ મળી ગયું છે,

રોજમદારી પાકી ગોઠવાઈ ગઈ છે.

કોન્ટ્રાક્ટર સાથે સાંઠગાંઠ થઈ ગઈ છે;

બધું નક્કી થઈ ગયું છે,

કામે ચડી જવાયું છે.

ત્યાં જ રીડિયો પડ્યો,

‘ભાગજો, એલા, ભાગજો!

સ્ટેબિંગ ખંજર હુલાવી દીધું!!’

ને

ભાગવા જતાં પડી જવાયું

પછી દડી જવાયું

પછી જડી જવાયું

હવે બે જ આંગળ છેટું

હવે ઘચ્ચ દેતુંકને –

એની આંખો ખુલી ગઈ

એની અંદર જે થયું તે ઊડી ગયું:

હાશ, સપનું હતું!!

સાચે જ સપનું હતું?

કે પડઘો હતો

મનમાંની ગતિવિધિઓનો?

એ પડખું ફરી ગયો.

એ ઊંઘતો હતો.

પાંચ

એ વાંચતો હતો:

‘ઈતિહાસ એ હકીકતોનો એવો ખજાનો છે,

જે શીખવે છે કે –’

‘...આજે કાળુપુર, દરિયાપુર, શાહપુર, આસ્ટોડિયા,

જમાલપુર અને રાયખડમાં કરફ્યુ છે.

દેખો ત્યાં ઠારનો હુક્મ છે.’

ટીવી સમાચારોનાં દૃશ્યો અને વાણી

ખેંચી ગયા એની આંખોને તાણી.

એ બળપૂર્વક પાછો ફર્યો.

ફરી પાઠ્યપુસ્તકના અક્ષરે અક્ષરે ખૂબ તર્યો:

‘ઈતિહાસ

એ હકીકતોનો એવો ખજાનો છે,

જે શીખવે છે શાંતિ

ને બનાવે છે માણસને શાણો

!?!?!?!?’

એ વાંચતો હતો...

છ

એ હુલ્લડમાં ઘેરાઈ ગઈ

પછી હુલ્લડાઈ ગઈ.

એ હસતી નથી

તો રડતી પણ નથી

એ બહુ કામ નથી કરતી

તો પથારીમાં બહુ પડી પણ નથી રહેતી

એ પહેલાંની જેમ નથી બોલતી

પણ સાવ મૂંગી નથી

એ મરતાં મરતાં બચી એમ નથી

એ જીવતેજીવ મરી ગઈ એવું ય નથી

ધગતો કાકડો મોઢામાં નાખો

પછી ચીસ શેં પડાય??

ને પછી તો ઘેરી વળતી હોય છે

અસહ્ય ભીંસ જાતની...

બસ, એ હવે આયનામાં નથી જોતી.

સાત

એ સૂનમૂન છે.

જે જોયું એ ન જોયું થાય તેમ નથી

જે ખોયું એ ન ખોયું થાય તેમ નથી

વરવી હકીકત,

હકીકત છે, એ જ ખૂંચે છે

પોતાના સ્નાયુઓ પોતાને જ ખૂંચે છે.

તાળી દેતા હાથ ટૂંપો દે,

એ માની જ કેમ શકાય?

પસવારતા હાથ

હુલાવી દે છરી

એ સ્વીકારી જ કેમ શકાય?

પ્રશ્નો છે

પ્રશ્નો પીડે છે એને

એની છાતી પર વાગેલા હિંસક નહોર કરતાં

એના હૈયે ઉઝરડાયેલી શ્રદ્ધા મૂંઝવે છે એને

એ સૂનમૂન છે

આઠ

એ મા છે

હાલરડાનું હેત

વહાલપની વેલ

ને સહજ એવો સ્નેહ

એ જ તો એની ઓળખ

એ જ તો એની ઓળખ

એ હચમચી જ જાય ને જોઈને આ દોઝખ!

‘કોઈ પણ માતાથી આ કેમનું જોયું જાય?’

‘એ તમારો દીકરો થાય?’

એ જોઈ રહે પૂછનારની સામે:

‘શું કહેવું મારે આને?’

એ મા છે

નવ

એ વિચારે છે

સાચે જ ઊઠતાં-બેસતાં-ખાતાં-પીતાં

એ વિચારે છે

કે

આ બધું ઘડી બેઘડીનું માન્યું

ત્યાં જ ભૂલ થઈ!

દર વખતે

જ્યારે પણ આવું બને

આગ ફેલાય

લગરીક સૂકા ભેળું ઝાઝેરું લીલું ય બળી જાય

પછી રાખ વળી જાય

થયું

ને પત્યું

હવે ગયું...

પણ ના,

આ વખતે

વાત વકરી ગઈ

સદ્‌ભાવના ય ઠરી ગઈ

જાણે

ભ્રૂણહત્યાને જાહેર માન્યતા મળી ગઈ!

કેમ કેમ

કેમ

કોઈ વિચારતું નથી કે

હું હિન્દુ ય ના હોઉં

હું મુસ્લિમે ય ના હોઉં

હું ઈસાઈ પણ ના હોઉં

કે શીખ કે બુદ્ધ પણ ના હોઉં

અરે,

ભારતીય

ચાઈનીઝ

કે પાકિસ્તાની

કે કોઈ પણ દેશનો ના હોઉં

તો હું શું હોઉં?

એ વિચારે છે...

ek

e ubho hato tyan

ek khunaman sankuDaine,

jyan bali nakhela manas

ane khatarana bhangarni was

chaDi khati hati

e ghatnani

je na ghati hot to

thayun te na thayun hot

e ubho hato tyan

joto

ankhothi saDakne mapto,

jatan awtanne nanto,

bhitarnan bhay ane hinmatna yuddhne khalto

muththi walto,

dant pisto,

mathun lagir khajwalto,

hath gunjaman ghalto,

nagarni pheraphudarDi pherawto,

e ubho hato

be

e chalto hato

pag paDta

ane upaDta hata

pagle pagle

anubhawto hato

ajampo

ane ashankabhri sthiti

e e e thayun!

abaghDi kanik

jarur jarur

thawanun

am ne aam kyan jawanun?

samayni beek

sthitini beek

kanikni beek

koikni beek

najik

shwas jetli

najik

jane bhitarman bharyun petrol

shwas kanDi

ne hamnan

abaghDi

dhaDako

e chalto hato

haDabaDto

tran

e betho hato

mungomantar

andar andar

chhek andar

ena petale

Dhale

chaDutar gajabni

khanjar aam thay tem thay

lolakni jem gatun jayah

he ram! he ram!

agani jwala bhaDabhaDti

dhumaDathi lakhti jayah

he alla! he alla!

e nakhthi kotarto hato

mungomantar

e betho hato

chaar

e unghto hato

unghman atpata bhog bhasto hatoh

majurikam mali gayun chhe,

rojamdari paki gothwai gai chhe

kontraktar sathe santhganth thai gai chhe;

badhun nakki thai gayun chhe,

kame chaDi jawayun chhe

tyan ja riDiyo paDyo,

‘bhagjo, ela, bhagjo!

stebing khanjar hulawi didhun!!’

ne

bhagwa jatan paDi jawayun

pachhi daDi jawayun

pachhi jaDi jawayun

hwe be ja angal chhetun

hwe ghachch detunkne –

eni ankho khuli gai

eni andar je thayun te uDi gayunh

hash, sapanun hatun!!

sache ja sapanun hatun?

ke paDgho hato

manmanni gatiwidhiono?

e paDakhun phari gayo

e unghto hato

panch

e wanchto hatoh

‘itihas e hakiktono ewo khajano chhe,

je shikhwe chhe ke –’

‘ aaje kalupur, dariyapur, shahpur, astoDiya,

jamalpur ane rayakhaDman karaphyu chhe

dekho tyan tharno hukm chhe ’

tiwi samacharonan drishyo ane wani

khenchi gaya eni ankhone tani

e balpurwak pachho pharyo

phari pathypustakna akshre akshre khoob taryoh

‘itihas

e hakiktono ewo khajano chhe,

je shikhwe chhe shanti

ne banawe chhe manasne shano

!?!?!?!?’

e wanchto hato

chh

e hullaDman gherai gai

pachhi hullDai gai

e hasti nathi

to raDti pan nathi

e bahu kaam nathi karti

to pathariman bahu paDi pan nathi raheti

e pahelanni jem nathi bolti

pan saw mungi nathi

e martan martan bachi em nathi

e jiwtejiw mari gai ewun ya nathi

dhagto kakDo moDhaman nakho

pachhi chees shen paDay??

ne pachhi to gheri walti hoy chhe

asahya bheens jatni

bas, e hwe aynaman nathi joti

sat

e sunmun chhe

je joyun e na joyun thay tem nathi

je khoyun e na khoyun thay tem nathi

warwi hakikat,

hakikat chhe, e ja khunche chhe

potana snayuo potane ja khunche chhe

tali deta hath tumpo de,

e mani ja kem shakay?

paswarta hath

hulawi de chhari

e swikari ja kem shakay?

prashno chhe

prashno piDe chhe ene

eni chhati par wagela hinsak nahor kartan

ena haiye ujharDayeli shraddha munjhwe chhe ene

e sunmun chhe

ath

e ma chhe

halarDanun het

wahalapni wel

ne sahj ewo sneh

e ja to eni olakh

e ja to eni olakh

e hachamchi ja jay ne joine aa dojhakh!

‘koi pan matathi aa kemanun joyun jay?’

‘e tamaro dikro thay?’

e joi rahe puchhnarni sameh

‘shun kahewun mare ane?’

e ma chhe

naw

e wichare chhe

sache ja uthtan bestan khatan pitan

e wichare chhe

ke

a badhun ghaDi beghDinun manyun

tyan ja bhool thai!

dar wakhte

jyare pan awun bane

ag phelay

lagrik suka bhelun jhajherun lilun ya bali jay

pachhi rakh wali jay

thayun

ne patyun

hwe gayun

pan na,

a wakhte

wat wakri gai

sad‌bhawna ya thari gai

jane

bhrunhatyane jaher manyata mali gai!

kem kem

kem

koi wicharatun nathi ke

hun hindu ya na houn

hun muslime ya na houn

hun isai pan na houn

ke sheekh ke buddh pan na houn

are,

bharatiy

chainijh

ke pakistani

ke koi pan deshno na houn

to hun shun houn?

e wichare chhe

ek

e ubho hato tyan

ek khunaman sankuDaine,

jyan bali nakhela manas

ane khatarana bhangarni was

chaDi khati hati

e ghatnani

je na ghati hot to

thayun te na thayun hot

e ubho hato tyan

joto

ankhothi saDakne mapto,

jatan awtanne nanto,

bhitarnan bhay ane hinmatna yuddhne khalto

muththi walto,

dant pisto,

mathun lagir khajwalto,

hath gunjaman ghalto,

nagarni pheraphudarDi pherawto,

e ubho hato

be

e chalto hato

pag paDta

ane upaDta hata

pagle pagle

anubhawto hato

ajampo

ane ashankabhri sthiti

e e e thayun!

abaghDi kanik

jarur jarur

thawanun

am ne aam kyan jawanun?

samayni beek

sthitini beek

kanikni beek

koikni beek

najik

shwas jetli

najik

jane bhitarman bharyun petrol

shwas kanDi

ne hamnan

abaghDi

dhaDako

e chalto hato

haDabaDto

tran

e betho hato

mungomantar

andar andar

chhek andar

ena petale

Dhale

chaDutar gajabni

khanjar aam thay tem thay

lolakni jem gatun jayah

he ram! he ram!

agani jwala bhaDabhaDti

dhumaDathi lakhti jayah

he alla! he alla!

e nakhthi kotarto hato

mungomantar

e betho hato

chaar

e unghto hato

unghman atpata bhog bhasto hatoh

majurikam mali gayun chhe,

rojamdari paki gothwai gai chhe

kontraktar sathe santhganth thai gai chhe;

badhun nakki thai gayun chhe,

kame chaDi jawayun chhe

tyan ja riDiyo paDyo,

‘bhagjo, ela, bhagjo!

stebing khanjar hulawi didhun!!’

ne

bhagwa jatan paDi jawayun

pachhi daDi jawayun

pachhi jaDi jawayun

hwe be ja angal chhetun

hwe ghachch detunkne –

eni ankho khuli gai

eni andar je thayun te uDi gayunh

hash, sapanun hatun!!

sache ja sapanun hatun?

ke paDgho hato

manmanni gatiwidhiono?

e paDakhun phari gayo

e unghto hato

panch

e wanchto hatoh

‘itihas e hakiktono ewo khajano chhe,

je shikhwe chhe ke –’

‘ aaje kalupur, dariyapur, shahpur, astoDiya,

jamalpur ane rayakhaDman karaphyu chhe

dekho tyan tharno hukm chhe ’

tiwi samacharonan drishyo ane wani

khenchi gaya eni ankhone tani

e balpurwak pachho pharyo

phari pathypustakna akshre akshre khoob taryoh

‘itihas

e hakiktono ewo khajano chhe,

je shikhwe chhe shanti

ne banawe chhe manasne shano

!?!?!?!?’

e wanchto hato

chh

e hullaDman gherai gai

pachhi hullDai gai

e hasti nathi

to raDti pan nathi

e bahu kaam nathi karti

to pathariman bahu paDi pan nathi raheti

e pahelanni jem nathi bolti

pan saw mungi nathi

e martan martan bachi em nathi

e jiwtejiw mari gai ewun ya nathi

dhagto kakDo moDhaman nakho

pachhi chees shen paDay??

ne pachhi to gheri walti hoy chhe

asahya bheens jatni

bas, e hwe aynaman nathi joti

sat

e sunmun chhe

je joyun e na joyun thay tem nathi

je khoyun e na khoyun thay tem nathi

warwi hakikat,

hakikat chhe, e ja khunche chhe

potana snayuo potane ja khunche chhe

tali deta hath tumpo de,

e mani ja kem shakay?

paswarta hath

hulawi de chhari

e swikari ja kem shakay?

prashno chhe

prashno piDe chhe ene

eni chhati par wagela hinsak nahor kartan

ena haiye ujharDayeli shraddha munjhwe chhe ene

e sunmun chhe

ath

e ma chhe

halarDanun het

wahalapni wel

ne sahj ewo sneh

e ja to eni olakh

e ja to eni olakh

e hachamchi ja jay ne joine aa dojhakh!

‘koi pan matathi aa kemanun joyun jay?’

‘e tamaro dikro thay?’

e joi rahe puchhnarni sameh

‘shun kahewun mare ane?’

e ma chhe

naw

e wichare chhe

sache ja uthtan bestan khatan pitan

e wichare chhe

ke

a badhun ghaDi beghDinun manyun

tyan ja bhool thai!

dar wakhte

jyare pan awun bane

ag phelay

lagrik suka bhelun jhajherun lilun ya bali jay

pachhi rakh wali jay

thayun

ne patyun

hwe gayun

pan na,

a wakhte

wat wakri gai

sad‌bhawna ya thari gai

jane

bhrunhatyane jaher manyata mali gai!

kem kem

kem

koi wicharatun nathi ke

hun hindu ya na houn

hun muslime ya na houn

hun isai pan na houn

ke sheekh ke buddh pan na houn

are,

bharatiy

chainijh

ke pakistani

ke koi pan deshno na houn

to hun shun houn?

e wichare chhe