હવે મને થાક લાગ્યો છે.
તમે માનશો? હું જન્મ્યો ત્યારે જ સત્તાવીસેકનો,
અરે કદાચ સિત્તેરનો હોઈશ!
મારો એક પુરાતત્ત્વવિદ્ મિત્ર કહે છે કે
મારા દાંત
હડપ્પા સંસ્કૃતિના મળી આવેલા અસ્થિપિંજરના
દાંતને મળતા આવે છે.
દ્વાપર યુગમાં પકડેલી ગદાના વજનથી
હજી મારો જમણો હાથ કળે છે.
ત્યાર પછી કાંઈ નહિ તો પચાસેક યુદ્ધોમાં
હું હણાયો હોઈશ.
ક્યાંક એકાદ ખાંભી પર
મારું નામ વાંચ્યાનું પણ મને સાંભરે છે.
એમ તો એક વાર કાયરતાનો માર્યો
ખેતરમાં ચાડિયો થઈને
ઊભો રહી ગયો હતો
તો ય ગોળીથી વીંધાઈ ગયો હતો!
હજી કોઈ વાર મારા શ્વાસમાં કોઈકને
પોટેસિયમ સાઇનાઇડની ગન્ધ આવે છે;
પ્રિયતમાને આલિંગન કરવા જતાં
મારા કાંડા પર ત્રોફાયેલી
પાંચ આંકડાની સંખ્યા પર નજર પડતાં
એ બિચારી છળી મરે છે!
આ તો જાણે હજી ગઈ કાલની વાત.
એમ તો મેં ઘણા પાઠ ભજવ્યા છે:
એક વાર ઘર છોડીને ભાગી ગયો
ત્યારે એમ હતું કે
ક્યાંક મારાથી થોડેક આગળ નીકળી ગયેલા
સિદ્ધાર્થનો ભેટો થઈ જશે,
પણ કોઈ મળ્યું નહિ!
મારી માએ પાડેલાં આંસુનું ઇન્દ્રધનુષ!
મેં ત્યારે પૂર્વાકાશમાં જોયું હતું ખરું!
સમજણ આવતાં વાર લાગી,
સમજણ આવી ત્યારે હું હસ્યો:
આ ઘર વગરનાં ઘર!
એમાં કોઈ વસે તોય શું! એને કોઈ છોડે તોય શું!
પણ કોઈક વાર તો મને લાગે છે કે
હજી હું અન્તરીક્ષમાં જ છું,
છત્રીદળ સાથે પેરેશ્યૂટ બાંધીને
નીચે ઊતરતો હતો,
પણ હજી નીચે ને નીચે ઊતર્યે જ જાઉં છું,
ધરતી જ ક્યાંક અલોપ થઈ ગઈ લાગે છે.
એમ તો જીવતે જીવ ઘણી વાર
ધરતી પગ નીચેથી સરી ગઈ હતી!
પણ આ તો મારી ગેરહાજરીમાં
પૃથ્વીનો પ્રલય થઈ ગયો છે કે શું?
પણ આવું તો કોઈક જ વાર લાગે છે.
બાકી તો બૂટ ઠપકારતો, મારાં પગલાંના
પડઘા ગણતો
હું સૂની શેરીઓમાં ઘણી વાર ચાલતો હોઉં છું.
એમ તો કોઈક વાર મેં મને નવસ્ત્રો
ધ્રૂજતો પણ જોયો છે
ત્યારે ભાંગવા આવેલા કોઈ સામ્રાજ્યના
ચીંથરેહાલ ધ્વજને શરીરે
લપેટીને માંડ બચી ગયો છું!
આ અનેક સાંધાવાળી
થાગડથીગડ નિદ્રા
એ તો કાંઈ આશ્વાસન નથી,
એના છિદ્રમાં થઈને કોઈક વાર એવું કશુંક
મારામાં પ્રવેશી જાય છે
જે મને જ મારાથી અજાણ્યો કરી મૂકે છે!
પછી હું મને શોધવાનો ઉદ્યમ માંડી બેસું છું.
ત્યારે મને મારી કશી એંધાણી મળતી નથી –
થાય છે: આટલું જીવ્યો છતાં ય
ક્યાં ય મારું કશું ચિહ્ન કેમ નથી?
તો શું હું હતો એ જ
ઈશ્વરે કરેલી છેતરપિંડી?
ના, મારે ઈશ્વર સાથે યુદ્ધમાં ઊતરવું નથી;
હોવા ન હોવાની ફિલસૂફી ડહોળવી નથી.
હું તો સમયના કોટકિલ્લામાં છીંડું પાડીને
સમયની બહાર ભાગી છૂટવા ઇચ્છું છું.
પણ સમય મને દાઝી ગયેલી ચામડીની જેમ
ચોટી રહ્યો છે!
એમ તો કોઈ વાર જીવ્યો છું એક નિરુપદ્રવી
અદનો આદમી થઈને,
આજ્ઞાંકિત બનીને,
પુરાતા પાયાના ચણતરમાં પથ્થર પણ થઈ જોયું છે,
વૃક્ષનાં મૂળની જેમ અન્ધકાર અને ભેજમાં
ગૂંચવાતો પણ રહ્યો છું.
અર્ધી જિંદગી તો ખભે ચઢી બેઠેલાં
દેવદેવલાંને હેઠે ઉતારવામાં ગઈ છે.
એટલે તો કહું છું ને કે
હું ખૂબ થાકી ગયો છું.
કવિઓની શૂન્યની ભ્રામક કલ્પનાએ
મને છેતર્યો છે.
શૂન્ય તો કાચ જેવું બરડ છે.
એની બખોલમાં આરામથી પોઢી જવાશે
એ આશાએ
હું એમાં પેસવા ગયો હતો.
શૂન્યથી હું લોહીલુહાણ થયેલો
આદમી છું.
મરણ એટલે મોક્ષ
એ વાતમાં મને વિશ્વાસ નથી.
મરણ પછી ય સમય તો વળગેલો જ રહે છે
એ મેં મરેલાઓની આંખોમાં જોયું છે.
પછી ગણિત બદલાય છે, એટલું જ!
આ બધો પ્રપંચ ઊભો થયો
ઈશ્વરની ફોસલામણીથી, એની સાથે
જુગાર માંડી બેઠો તેથી.
મને તો હતું કે આવો ધરખમ ખેલાડી
આપણે તો જરૂર હારીશું,
હારવાને નિમિત્તે બધું પાછું વાળીને
છૂટી જઈશું!
પણ હું તો જીત્યે જ ગયો
પાંચ ઇન્દ્રિયો તો હતી,
બીજી વળગી દશ.
સૌથી પહેલાં તો હોડમાં મૂકી હતી આંખ
હતું કે આંખ જો હારું તો પછી બધું ભુંસાઈ જશે,
પછી હું ય નહિ રહું.
પણ ઈશ્વર ચતુર, મારી વાત પામી ગયો.
મારા મહેરબાન, હું તો એવો જીત્યો,
એવો સજ્જડ જીત્યો કે
ઊઘડી ગઈ એક સાથે હજાર આંખ!
આમ ઈશ્વરે તો ભારે અંચઈ કરી.
છેલ્લે મે હોડમાં મૂકી વાણી
ને મારું આવી બન્યું,
હું ફરીથી જીત્યો –
પછી તો શબ્દો શબ્દો શબ્દો
ચારે બાજુથી મને ઘેરી વળ્યા શબ્દો.
ઈશ્વર તો હારીને મૂગો થઈ ગયો.
હું શબ્દોથી છૂટવા શબ્દોને ખંખેરું,
એ જોઈને અબુધ લોકો કહે,
‘આ તો કવિતા કરે છે!'
ઋગ્વેદમાં થઈને બૃહદારણ્યકમાં પેઠો,
ત્યાંથી નીકળ્યો તે ભગવદ્ગીતામાં અટવાયો.
પછી તો મેં કાંઈ વીંધ્યાં છે વન –
પણ શબ્દો પાછળ સંતાવાનું તો ન જ બની શક્યું.
એટલે હું રહ્યો હુંનો હું!
થોડી વધુ ઉપાધિ, થોડાં વધુ વિશેષણો વળગ્યાં
તે નફામાં!
હવે એ બધું ઉપાડતાં થાક લાગ્યો છે.
હવે નથી રહેવું માણસ.
ના, કોઈ ઈશ્વર થવા લલચાવે તો ય
હવે હું ફસાવાનો નથી.
અણુમાંથી વિભુ
અને વિભુમાંથી અણુ થઈને
ફેંકાતો જ રહ્યો છું.
ખણ્ડેર થઈ ગયેલી જગતની રાજધાનીઓની
રજ ચોંટી છે મને,
પ્રલયોને હું શ્વસી ચૂક્યો છું.
હવે થાક લાગ્યો છે.
જોઈએ તો કાચીંડો થઈને કેળનાં પાનની
છાયામાં બેઠો રહીશ,
સરોવર નીચે નાનો શો કાંકરો થઈને
પડ્યો રહીશ,
હોલવાઈ ગયેલા દીપની ધૂમ્રરેખાની જેમ
વિખેરાઈને અદૃશ્ય થઈ જઈશ.
પણ હવે માણસ થવાનો થાક લાગ્યો છે.
મારી સાથે અટવાઈ અથડાઈને
થાકી ગયેલો મારો પડછાયો
તો ક્યારનો ય મારો સાથ છોડીને
ક્યાંક સરી ગયો છે.
મારે હવે ક્યાંક પગ વાળીને બેસવું છે.
બની શકે તો મારી હજાર આંખો બીડી દેવી છે.
મારી બધી ઇન્દ્રિયોને પાછી વાળી લેવી છે.
મારા વિસ્તરેલા બધા જન્મોને સંકેલી લેવા છે.
મારા અસંખ્ય શબ્દોને
એક ફૂંકે ઉરાડી દેવા છે.
મારે ક્ષણિક થઈને લય પામી જવું છે.
હું આ માણસ થઈને રહેવાના
ઉદ્યમથી થાકી ગયો છું,
થાકી ગયો છું.
હવે બસ.
hwe mane thak lagyo chhe
tame mansho? hun janmyo tyare ja sattawisekno,
are kadach sitterno hoish!
maro ek puratattwwid mitr kahe chhe ke
mara dant
haDappa sanskritina mali awela asthipinjarna
dantne malta aawe chhe
dwapar yugman pakDeli gadana wajanthi
haji maro jamno hath kale chhe
tyar pachhi kani nahi to pachasek yuddhoman
hun hanayo hoish
kyank ekad khambhi par
marun nam wanchyanun pan mane sambhre chhe
em to ek war kayartano maryo
khetarman chaDiyo thaine
ubho rahi gayo hato
to ya golithi windhai gayo hato!
haji koi war mara shwasman koikne
potesiyam sainaiDni gandh aawe chhe;
priyatmane alingan karwa jatan
mara kanDa par trophayeli
panch ankDani sankhya par najar paDtan
e bichari chhali mare chhe!
a to jane haji gai kalni wat
em to mein ghana path bhajawya chheh
ek war ghar chhoDine bhagi gayo
tyare em hatun ke
kyank marathi thoDek aagal nikli gayela
siddharthno bheto thai jashe,
pan koi malyun nahi!
mari maye paDelan ansunun indradhnush!
mein tyare purwakashman joyun hatun kharun!
samjan awtan war lagi,
samjan aawi tyare hun hasyoh
a ghar wagarnan ghar!
eman koi wase toy shun! ene koi chhoDe toy shun!
pan koik war to mane lage chhe ke
haji hun antrikshman ja chhun,
chhatridal sathe pereshyut bandhine
niche utarto hato,
pan haji niche ne niche utarye ja jaun chhun,
dharti ja kyank alop thai gai lage chhe
em to jiwte jeew ghani war
dharti pag nichethi sari gai hati!
pan aa to mari gerhajriman
prithwino prlay thai gayo chhe ke shun?
pan awun to koik ja war lage chhe
baki to boot thapkarto, maran paglanna
paDgha ganto
hun suni sherioman ghani war chalto houn chhun
em to koik war mein mane nawastro
dhrujto pan joyo chhe
tyare bhangwa awela koi samrajyna
chinthrehal dhwajne sharire
lapetine manD bachi gayo chhun!
a anek sandhawali
thagaDthigaD nidra
e to kani ashwasan nathi,
ena chhidrman thaine koik war ewun kashunk
maraman praweshi jay chhe
je mane ja marathi ajanyo kari muke chhe!
pachhi hun mane shodhwano udyam manDi besun chhun
tyare mane mari kashi endhani malti nathi –
thay chheh atalun jiwyo chhatan ya
kyan ya marun kashun chihn kem nathi?
to shun hun hato e ja
ishwre kareli chhetarpinDi?
na, mare ishwar sathe yuddhman utarawun nathi;
howa na howani philsuphi Daholwi nathi
hun to samayna kotkillaman chhinDun paDine
samayni bahar bhagi chhutwa ichchhun chhun
pan samay mane dajhi gayeli chamDini jem
choti rahyo chhe!
em to koi war jiwyo chhun ek nirupadrawi
adno adami thaine,
agyankit banine,
purata payana chanatarman paththar pan thai joyun chhe,
wrikshnan mulni jem andhkar ane bhejman
gunchwato pan rahyo chhun
ardhi jindgi to khabhe chaDhi bethelan
dewdewlanne hethe utarwaman gai chhe
etle to kahun chhun ne ke
hun khoob thaki gayo chhun
kawioni shunyni bhramak kalpnaye
mane chhetaryo chhe
shunya to kach jewun baraD chhe
eni bakholman aramthi poDhi jawashe
e ashaye
hun eman peswa gayo hato
shunythi hun lohiluhan thayelo
adami chhun
maran etle moksh
e watman mane wishwas nathi
maran pachhi ya samay to walgelo ja rahe chhe
e mein marelaoni ankhoman joyun chhe
pachhi ganit badlay chhe, etalun ja!
a badho prpanch ubho thayo
ishwarni phoslamnithi, eni sathe
jugar manDi betho tethi
mane to hatun ke aawo dharkham khelaDi
apne to jarur harishun,
harwane nimitte badhun pachhun waline
chhuti jaishun!
pan hun to jitye ja gayo
panch indriyo to hati,
biji walgi dash
sauthi pahelan to hoDman muki hati aankh
hatun ke aankh jo harun to pachhi badhun bhunsai jashe,
pachhi hun ya nahi rahun
pan ishwar chatur, mari wat pami gayo
mara maherban, hun to ewo jityo,
ewo sajjaD jityo ke
ughDi gai ek sathe hajar ankh!
am ishwre to bhare anchi kari
chhelle mae hoDman muki wani
ne marun aawi banyun,
hun pharithi jityo –
pachhi to shabdo shabdo shabdo
chare bajuthi mane gheri walya shabdo
ishwar to harine mugo thai gayo
hun shabdothi chhutwa shabdone khankherun,
e joine abudh loko kahe,
‘a to kawita kare chhe!
rigwedman thaine brihdaranyakman petho,
tyanthi nikalyo te bhagwadgitaman atwayo
pachhi to mein kani windhyan chhe wan –
pan shabdo pachhal santawanun to na ja bani shakyun
etle hun rahyo hunno hun!
thoDi wadhu upadhi, thoDan wadhu wisheshno walagyan
te naphaman!
hwe e badhun upaDtan thak lagyo chhe
hwe nathi rahewun manas
na, koi ishwar thawa lalchawe to ya
hwe hun phasawano nathi
anumanthi wibhu
ane wibhumanthi anu thaine
phenkato ja rahyo chhun
khanDer thai gayeli jagatni rajdhanioni
raj chonti chhe mane,
pralyone hun shwsi chukyo chhun
hwe thak lagyo chhe
joie to kachinDo thaine kelnan panni
chhayaman betho rahish,
sarowar niche nano sho kankro thaine
paDyo rahish,
holwai gayela dipani dhumrrekhani jem
wikheraine adrishya thai jaish
pan hwe manas thawano thak lagyo chhe
mari sathe atwai athDaine
thaki gayelo maro paDchhayo
to kyarno ya maro sath chhoDine
kyank sari gayo chhe
mare hwe kyank pag waline besawun chhe
bani shake to mari hajar ankho biDi dewi chhe
mari badhi indriyone pachhi wali lewi chhe
mara wistrela badha janmone sankeli lewa chhe
mara asankhya shabdone
ek phunke uraDi dewa chhe
mare kshnik thaine lay pami jawun chhe
hun aa manas thaine rahewana
udyamthi thaki gayo chhun,
thaki gayo chhun
hwe bas
hwe mane thak lagyo chhe
tame mansho? hun janmyo tyare ja sattawisekno,
are kadach sitterno hoish!
maro ek puratattwwid mitr kahe chhe ke
mara dant
haDappa sanskritina mali awela asthipinjarna
dantne malta aawe chhe
dwapar yugman pakDeli gadana wajanthi
haji maro jamno hath kale chhe
tyar pachhi kani nahi to pachasek yuddhoman
hun hanayo hoish
kyank ekad khambhi par
marun nam wanchyanun pan mane sambhre chhe
em to ek war kayartano maryo
khetarman chaDiyo thaine
ubho rahi gayo hato
to ya golithi windhai gayo hato!
haji koi war mara shwasman koikne
potesiyam sainaiDni gandh aawe chhe;
priyatmane alingan karwa jatan
mara kanDa par trophayeli
panch ankDani sankhya par najar paDtan
e bichari chhali mare chhe!
a to jane haji gai kalni wat
em to mein ghana path bhajawya chheh
ek war ghar chhoDine bhagi gayo
tyare em hatun ke
kyank marathi thoDek aagal nikli gayela
siddharthno bheto thai jashe,
pan koi malyun nahi!
mari maye paDelan ansunun indradhnush!
mein tyare purwakashman joyun hatun kharun!
samjan awtan war lagi,
samjan aawi tyare hun hasyoh
a ghar wagarnan ghar!
eman koi wase toy shun! ene koi chhoDe toy shun!
pan koik war to mane lage chhe ke
haji hun antrikshman ja chhun,
chhatridal sathe pereshyut bandhine
niche utarto hato,
pan haji niche ne niche utarye ja jaun chhun,
dharti ja kyank alop thai gai lage chhe
em to jiwte jeew ghani war
dharti pag nichethi sari gai hati!
pan aa to mari gerhajriman
prithwino prlay thai gayo chhe ke shun?
pan awun to koik ja war lage chhe
baki to boot thapkarto, maran paglanna
paDgha ganto
hun suni sherioman ghani war chalto houn chhun
em to koik war mein mane nawastro
dhrujto pan joyo chhe
tyare bhangwa awela koi samrajyna
chinthrehal dhwajne sharire
lapetine manD bachi gayo chhun!
a anek sandhawali
thagaDthigaD nidra
e to kani ashwasan nathi,
ena chhidrman thaine koik war ewun kashunk
maraman praweshi jay chhe
je mane ja marathi ajanyo kari muke chhe!
pachhi hun mane shodhwano udyam manDi besun chhun
tyare mane mari kashi endhani malti nathi –
thay chheh atalun jiwyo chhatan ya
kyan ya marun kashun chihn kem nathi?
to shun hun hato e ja
ishwre kareli chhetarpinDi?
na, mare ishwar sathe yuddhman utarawun nathi;
howa na howani philsuphi Daholwi nathi
hun to samayna kotkillaman chhinDun paDine
samayni bahar bhagi chhutwa ichchhun chhun
pan samay mane dajhi gayeli chamDini jem
choti rahyo chhe!
em to koi war jiwyo chhun ek nirupadrawi
adno adami thaine,
agyankit banine,
purata payana chanatarman paththar pan thai joyun chhe,
wrikshnan mulni jem andhkar ane bhejman
gunchwato pan rahyo chhun
ardhi jindgi to khabhe chaDhi bethelan
dewdewlanne hethe utarwaman gai chhe
etle to kahun chhun ne ke
hun khoob thaki gayo chhun
kawioni shunyni bhramak kalpnaye
mane chhetaryo chhe
shunya to kach jewun baraD chhe
eni bakholman aramthi poDhi jawashe
e ashaye
hun eman peswa gayo hato
shunythi hun lohiluhan thayelo
adami chhun
maran etle moksh
e watman mane wishwas nathi
maran pachhi ya samay to walgelo ja rahe chhe
e mein marelaoni ankhoman joyun chhe
pachhi ganit badlay chhe, etalun ja!
a badho prpanch ubho thayo
ishwarni phoslamnithi, eni sathe
jugar manDi betho tethi
mane to hatun ke aawo dharkham khelaDi
apne to jarur harishun,
harwane nimitte badhun pachhun waline
chhuti jaishun!
pan hun to jitye ja gayo
panch indriyo to hati,
biji walgi dash
sauthi pahelan to hoDman muki hati aankh
hatun ke aankh jo harun to pachhi badhun bhunsai jashe,
pachhi hun ya nahi rahun
pan ishwar chatur, mari wat pami gayo
mara maherban, hun to ewo jityo,
ewo sajjaD jityo ke
ughDi gai ek sathe hajar ankh!
am ishwre to bhare anchi kari
chhelle mae hoDman muki wani
ne marun aawi banyun,
hun pharithi jityo –
pachhi to shabdo shabdo shabdo
chare bajuthi mane gheri walya shabdo
ishwar to harine mugo thai gayo
hun shabdothi chhutwa shabdone khankherun,
e joine abudh loko kahe,
‘a to kawita kare chhe!
rigwedman thaine brihdaranyakman petho,
tyanthi nikalyo te bhagwadgitaman atwayo
pachhi to mein kani windhyan chhe wan –
pan shabdo pachhal santawanun to na ja bani shakyun
etle hun rahyo hunno hun!
thoDi wadhu upadhi, thoDan wadhu wisheshno walagyan
te naphaman!
hwe e badhun upaDtan thak lagyo chhe
hwe nathi rahewun manas
na, koi ishwar thawa lalchawe to ya
hwe hun phasawano nathi
anumanthi wibhu
ane wibhumanthi anu thaine
phenkato ja rahyo chhun
khanDer thai gayeli jagatni rajdhanioni
raj chonti chhe mane,
pralyone hun shwsi chukyo chhun
hwe thak lagyo chhe
joie to kachinDo thaine kelnan panni
chhayaman betho rahish,
sarowar niche nano sho kankro thaine
paDyo rahish,
holwai gayela dipani dhumrrekhani jem
wikheraine adrishya thai jaish
pan hwe manas thawano thak lagyo chhe
mari sathe atwai athDaine
thaki gayelo maro paDchhayo
to kyarno ya maro sath chhoDine
kyank sari gayo chhe
mare hwe kyank pag waline besawun chhe
bani shake to mari hajar ankho biDi dewi chhe
mari badhi indriyone pachhi wali lewi chhe
mara wistrela badha janmone sankeli lewa chhe
mara asankhya shabdone
ek phunke uraDi dewa chhe
mare kshnik thaine lay pami jawun chhe
hun aa manas thaine rahewana
udyamthi thaki gayo chhun,
thaki gayo chhun
hwe bas
સ્રોત
- પુસ્તક : સુરેશ જોષીનું સાહિત્યવિશ્વઃ 4 (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 94)
- સંપાદક : શિરીષ પંચાલ
- પ્રકાશક : ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી
- વર્ષ : 2005