દક્ષિણ કર વીણા ધરે, વાહન જેનું હંસ,

પ્રથમ પૂજી તે શારદા, રચીશ વસંતવિલાસ.

સમરાત્રી શિવરાત્રી થૈ, આવી ઋતુ વસંત;

દશ દિશ પ્રસરે પરિમલ, નિર્મલ થયા દિગંત.

બહેન! જતાં હેમંત આ વસંત લે અવતાર;

મકરંદે અલિ ગુંજિયા, મ્હોર્યા આમ્ર અપાર.

વસંત-વૈભવ વિલસિયા, મ્હેક્યા સૌ સહકાર;

કોકિલ ત્રિભુવનમાં કરે વસંતનો જયકાર.

પદ્મિની પરિમલ મ્હેકતી, લ્હેકે મલય સમીર;

મદન પરિપંથી થતાં ધસતાં પથિક અધીર.

માનિની-જન-મન-ક્ષોભતા સમીર સુંદર વાય;

કામક્રીડાથી ક્લાન્ત આ કામી-અંગ સુહાય.

ભેદે મન મુનિજનતણાં, છેદે માનિની-માન,

કામીનાં મન રીઝવે, ક્રંદવે પંથી-પ્રાણ.

કદલીઘર વનમાં રચ્યાં, લાંબી મંડપ-માળ;

તરિયા-તોરણ બાંધિયા, વંદનમાલ વિશાળ.

રમવા સુખકર વાવ ત્યાં ગોખતણાં વિશ્રામ :

કપૂર-કસ્તૂરી-પૂરિયાં જલ દીસે અભિરામ.

રંગભૂમિ શણગારીને છાંટ્યા કુંકુમ-ઘોળ;

બાંધ્યા સુવર્ણ – સાંકળે ચંપા પર હિંડોળ.

કામી યુગલો ત્યાં સહુ રમે હૃદયને રંગ;

મદન સમા અલબેલડા વેશ સજે નિજ અંગ.

કૈંક મળી ત્યાં નારીઓ અભિનવ સજી શણગાર;

ચંદનીએ ચંદન ભર્યા, ચોળીનાં સિંગાર.

ચંદનવન અવગાહીને, નાહી સરવર-નીર,

મંદ શીતલ સુરભિભર્યો વહે દક્ષિણ સમીર.

વન નગર નિરુપાયું તે જુવાન – જીવન જાણ;

ગૃહ-સ્થાને જલશય ત્યહીં વર્તે મધુકર-આણ.

સ્વર્ગે સુંદરીસંગમાં દેવો રમતા રાસ;

તે વિધ આ પ્રેમીજનો રંગે કરે વિલાસ.

કામી જનના જીવન સમ આ વન નગર સુરંગ;

રાજ્ય કરે અવિભંગ ત્યાં રંગે રાય અનંગ.

અલિજન વસે અસંખ્ય ત્યાં, ત્યહીં વસંત પ્રધાન;

તરુવર વાસગૃહો તહીં, કૂંપળ ધજા સમાન.

સુહૃદ ચંદન-ચંદ્રનો મદન વિલસતો વંન;

રતિ-પ્રીતિ સંગે શોભતો, મોહે ત્રિભુવન–મંન.

મદન ગરવો મહીપતિ, દીપ્તિ સહી નવ જાય;

યુક્તિ કરતો અવનવી, પ્રતાપ જગે ન સમાય.

કુસુમ-ધનુષ્ય કરે ધર્યું, ગુણ મધુકર-માળ;

તાક્યું નિશાન ન ચૂકતો, મૂકતો શર સુકુમાર.

બોલ પડે જે મદનના, કોઈ ન લોપે આણ;

માનિની-જન-મન હાકતો તાકી કિશલ-કૃપાણ.

રિદ્ધિ નીરખી કામની કામિની કિન્નર-કંઠ,

સ્નેહે ઘેલી માનિની, ત્યજે માનની ગંઠ.

બેઠી આંબાડાળ પે કોયલ કરે ટહુકાર;

ક્હેતી ‘સખી! તું કામની આજ્ઞા શિર પર ધાર.

સ્થિર થંભે ન પયોધર, મોહ ન રાખ ગમાર!

શીદ રાખે તું ગુમાન આ? યૌવન દિન બેચાર!

તુચ્છકારીશ નહીં નાથને, ક્રોધ સમેટ, અજાણ!

સહ્યાં જતાં નથી હે સખી! કામ-યોધનાં બાણ.’

કૂજે આ રીત કોકિલા, પૂરે મનોરથ નાર;

વિરહી નારી કંપતી, કામ કરે કિલકાર.

જ્યમ જ્યમ વનરાજિ ખીલે મૂકે માનિની માન;

મત્ત થતાં યૌવનમદે બધાં યુગલ યુવાન.

જે કૈં ચાલે જગ વિશે સાલે વિરહિણી-અંગ;

વિરહવ્યાકુળા બાલિકા લવે ઘણુંય વિભંગ.

સકેસર બકુલકળી પરે મધુકર ઘૂમે અસંખ્ય;

મન્મથ ચાલે શૌર્યથી, સુભટ વગાડે શંખ!

બકુલ-લુબ્ધ મધુકર તણો ગુંજારવ અતિ થાય;

રાય મદનને રીઝવવા બંદીજન ગુણ ગાય!

ચંપક તરુવરની કળી ફૂટી સુવર્ણ વાન;

મન્મથ-માર્ગ-ઉદ્દીપક-દીપક-જ્યોત સમાન.

કામે બાંધ્યું વાંકડું ભાથું પાટલ ફૂલ;

માંહી રચ્યા તે કેસર બાણસમૂહ અમૂલ!

આમ્રમંજરીઓ થકી ઊડી મધુકર - માળ;

સ્મર વિરહિણીહૈયાં થકી જગવે ધૂમ્ર-વરાળ!

કિંશુકકળી અતિ વાંકડી મન્મથ-આંકડી કાળ;

તાણી કાઢે કાળજાં વિરહિણીનાં તત્કાળ.

વીર સુભટ કુસુમાયુધ, આયુધ શાલ - અશોક;

કિસલય ઝળકે અસિસમાં, ઝબકે વિરહિણી-લોક.

કેતુ ભયંકર પથિકને કેતકીદળ સુકુમાર;

કે વિરહિણી-વિદારિણી દારુણ કરવત-ધાર!

દેખી આ વનસંપત્તિ કંપે વિરહિણી સાથ;

નેણ ભરે અશ્રુ થકી સાંભરતાં નિજ નાથ.

વિરહ-કરાલિત બાલિકા ફાડે ચોળી અંગ;

વિષય ગણે તૃણના સમો, બોલે છે બહુ ભંગ.

‘રહી જા તું અલી કોકિલા! બોલે શું બહુ બોલ?

અવ નવ આવ્યો નાવલો, વિલાસ ગમે ન વિલોલ.

હાર ઉપ પર ભાર તે, તન-સિંગાર અંગાર;

ચંદન હરે ના ચિત્તને, મનહર ના શશિધાર.

માડી! દુઃખ અપાર છે, દીઠું ગમે ના ચીર;

ભોજનિયાં ભાવે નહીં, મીઠું ન લાગે નીર.

શશિયર સોળ-કલામય! શીદ સંતાપે તંન?

અબળાને નવ માર તું, પાપ વિચાર તું મંન.

ભમરા! કેડો છોડ ને, ખખડ્યાં છે અમ અંગ;

દેહદાહક શશી શીતળા! આપણ નવ મન-ભંગ.

નિશદિન મન્થન મન મથે, બહેન! ન અટકે કેર;

અંગ અનુપમ શોષતો, પોષે વેરી વેર.

વાલમવાત કહે સખી! કેમે રાત ન જાય;

દુઃખદાયક ક્રૂર કામ છે, મનડું સ્થિર નવ થાય.

સખી! ફરકી મુજ જાંઘડી બેઉ ઘડી લગી આજ;

દુઃખ સઘળા અવ વામશે, પામીશ પ્રિયનું રાજ.’

વદતો વાયસ જોઈને ભાગ્યો વિરહ જ જાય;

શોક ત્યજીને વિરહિણી વાયસના ગુણ ગાય.

“ધન ધન વાયસ સૂર તવ, મુજ સઘળું તો દૈશ,

ભોજન કૂર-કરંબલો, પિયુસંગી જો યૈશ.

વાયસ! સૂર આ વાય તો વાશ કપૂરભર દઉં,

ચાંચ અનુપમ હેમની, રજત પાંખ ઘડાવું.”

ત્યાં વાલમ તો આવિયા ધાર્યાં શુકન-વિચાર;

આલિંગન આનંદથી નીરખી દેતી નાર.

કંથસંગ રંગે રમે અતિ હરખીને નાર;

દીસે તે ગજગામિની નમણી કુચને ભાર.

પિયુસુખ પામે કામિની, મુખથી કહ્યું ન જાય;

સંગ થતાં નિજ નાથનો અંગ મનોહર થાય.

ખૂંપ ભર્યો શિર કેતકી, શ્વેત ધર્યાં શણગાર;

અંગદ ઝળકે કર ઉપર, ઉર પર મોતીહાર.

સહજ સુરમ્ય, મદે ભર્યાં, લસતાં તેનાં અંગ;

રાસ રમે અબળા વને, લલિત દેહ સુરંગ.

કાન ઝગે શું વિજળી? શશિકલા શું ભાલ?

સકલંક શશિયરબિંબને હસતા એના ગાલ.

નલિન! મુખ આગળ મલિન, જળમાં જૈ કર સ્નાન;

બીજ બતાવ ન દંતને, દાડમ! જાશે માન.

મણિમય કુંડળ કાનમાં, વાન હસે હરતાળ;

પંચમ સૂર કંઠે રમે, કંઠે મોતી-માળ.

ભુજંગ કહું શું વેણીને? કે લટકતી મદન-કૃપાણ?

મદને જાણે શું ઘડી ભ્રૃકુટિ ધનુષ્ય સમાન!

સેંથો સિંદૂરપૂરિયો, પૂરિયા મોતી ચંગ;

રાખડી જડી માણેકશું, સર્પમણિ શું સુરંગ!

મુખ દીઠે મુનિમન ચળે, ચાલે રથ શું અનંગ!

સૂર્ય સમાં કુંડળ તણાં મંડળ શું રથ-અંગ!

ભ્રૃકુટિ મન્મથનું ધનુ, ગુણ હૈયાનો હાર;

નૈનન બાણ ધનુ તણાં, મોહે સકલ સંસાર!

જોતાં હરિણ હરાવતી, શિર પર મોતી-જાળ;

રંગ અનુપમ અધરના, એ જાણે પરવાળ!

તલફૂલ સમ છે નાસિકા, કેડ મૂઠીમાં માય;

કર કૂંપળ સમ કોમળા, મજીઠ સમા સોહાય!

બાહુલતા અતિ કોમળી, કમળ-મૃણાલ સમાન;

કેડે હરવે સિંહને, મુખને નહિ ઉપમાન!

થાપણ જાણે મદનની સ્તન બે અમૃતકુંભ,

તેનો મોતીહાર શું રક્ષક ધવલ ભુજંગ!

નમણ કરે ન પયોધર-યોધ સુરતસંગ્રામે;

કંચુકીબખતરને ત્યજે નાથ મહાભડ પામે!

નાભિ સરવર ગંભીર, ઉદર ત્રિવલ્લી તરંગ!

જઘન સમેખલ પુષ્ટ શી! પહેર્યાં ચીર સુરંગ.

અનુપમ જાંઘ વિધિઘડી, ઉપમા આપી ન જાય;

કર કંકણ, પદ નેપૂર, કડાં શોભે બાંહ્ય!

એક મીંચે હળવે નયન, એક હીંચે હીંડોળ;

એક હણે કમળે પિયુ, કરે કો જળ કિલ્લોલ.

એક સખી તાલી દઈ લળતી ગાતી રાસ;

એક ઉપાલંભો દિયે વાલમને સવિલાસ.

મલકી મુખ મચકોડતી, મરડે લોલ સુઅંગ;

વાને સ્વર્ણ વખોડતી, ચાલે અવનવ રંગ!

“પાટલ-કલી અતિ કોમળી, મધુકર! નવ ઢંઢોળ;

તું સાચો ગુણપારખું, કાચું દહીં નવ રોળ.

કંટક-ભરિયા કેવડે પેસી હાવાં ભૃંગ,

છેલપણે ગુણ માણતો, જાણે પરિમલ-રંગ.

બકુલ મહીં મદમત્ત તું, આ શું ભલું અલિરાજ?

સંપત્તિહીન સુકુમાર આ માલતી વિસર્યો આજ!

સખી! એ પરવશ પ્રેમમાં, ભલો ગણું હું ભૃંગ;

દૂર રહ્યો નમણો અતિ, દમીને લે રસ-રંગ!

વાલક-વિલાસ વિચાર ના, પથ ભૃંગ! કર ના યાદ;

એણે નિજ ગુણ આવર્યાં, કાં નિર્ગુણનો નાદ?

‘મુજ શિર અલિ બેઠો’ ગણી કિંશુક! કાં ફૂલાય?

માલતી-વિરહે દગ્ધ, ને અગ્નિ ભણી વળી ધાય!

સખી! અલિ ચરણ ન ચાંપતો, લે નવ ચંપકગંધ;

રૂડાનું દુર્ભાગ્ય એ નિયમ પુરાતન અંધ!

ગુણવંતા ભૃંગે ભમી અગરુ કોર્યો કોઈ;

વિનાશ કરે હજી વાંસનો અખૂટ વિશ્વાસ હોઈ!

પ્રેમ-સુહાગી જાઈને કરમાતાં નવ ચિંત!

વિકસિત નવલી માલિકા-બાલિકાશું કર પ્રીત!

વિચિકલ બકુલ બન્ને લતા એક થડે, નવ ભેદ;

બીચ ભ્રમર! તું કાં મરે? દોશું વિલસ ત્યજી ભેદ!

નેહ-ભરેલી પદ્મિની જેવી પદ્મિની મત્ત;

અવસરિયે રસ લે-મૂકે, દેહ ન ભ્રમર મૂકંત!

ભ્રમર! પલાસ, કરાંબલા, આંબા, આંબલી છાંડ!

કુચભારે નમી તરુણીશી કરેણશું પ્રીતિ માંડ!”

આ રીતે મધુવચનથી રીઝવે કામિની કંથ;

ગાય ‘વસંત-વિલાસ’ તે ધન ધન જન ગુણવંત!

(અનુ. ચિનુ મોદી)