જ્યાં બાળક ભાષાની પહેલાં ગાળ શીખે છે,
જ્યાં દિવસે અંધારી નવેળીમાં પ્રૌઢ સ્ત્રીઓ નજર ચુકાવી
પેશાબ કરવા જાય છે ઝટપટ,
જ્યાં ચાર વરસની છોકરી હાજત જતી વખતે
આબરૂ ઢાંકે છે ટૂંકા ફ્રોકથી,
જ્યાં આછા કણસાટથી બબડતું શરીર ઊંઘરેટાયેલી આંખે
આવતી કાલના સૂર્યની રાહ જુએ છે
વરસોવરસથી.
વરસોથી પૂજાતો - લીલથી તો વધુ જમાનાનો ખાધેલ પીપળો.
પીપળા ફરતાં આંટા મારે ખખડપાંચમ ડોશીઓ,
ડગડગતા બોખા મોંમાંથી ફસકી પડતાં પ્રભાતિયાંઓ.
રાતપાળી કરી આવેલ કાંતિભાઈના મોંમાં સૂર્યનું સળગતું ઢેફું
આળસ ખાતી વખતે દડી પડે છે રોજ.
ને તેમની
બગલનો ઉબાયેલો અંધકાર તેના ગંદા મુખે
સૂર્ય સામે કરે છે ચાળા.
પંદર પૈસાની ચા ને સાથે દુકાનદારની ગાળ માટે
સવારથી જ શરૂ થઈ જાય છે વિનુ અને ફારૂકની દોડાદોડ.
રાતને ખીલે બંધાયેલ ખેરૂનની બકરી હાશ કરતીક
દોડી જાય છે પાસેની શેરીમાં એઠવાડ ચરવા.
લથડતા બે પગ રઝળતા બે હાથને લઈ
નીકળી પડે છે રોજનો રોટલો રળવા.
રેડિયો પર રેઢિયાળ ગીતોના રીડિયા,
કાળા કાગડાઓની કકલાણ,
ધૂળિયા ઝાડમાં ભરાઈને બેઠેલી કેટલીક ચકલીઓ.
રહી રહીને ઊડી જવા મથતી
ઝાંખરામાં ભરાયેલી ફાટેલી પતંગ,
ડુંગળી, લસણ ને શેકાતી રોટલીની વાસની ભીડ.
અલપઝલપ ઊંઘનું ઝોકું હાટ્ હાટ્ રાંડ મર મૂઈ
રસોડામાં દૂધ પીતી મીંદડી ઠેકી જાય બેચાર ઠામનો ખડખડાટ કરીને
એઠાં વાસણમાં મોં નાખતો કૂતરો,
નળિયાં પર પહોળા પગ કરી બેઠેલો તડકો,
ને
નવેળીની ગંદી ગટરમાં પોતાનું મોં જોતો સૂર્ય.
મસ્જિદના બે સફેદ મિનારા આકાશની છાતીને તાકે છે શૂળીની જેમ
મુલ્લાની બાંગ મસ્જિદની દીવાલ સાથે અફળાઈ અફળાઈને
વેરાઈ જાય છે ચારેતરફ
લોબાનના વેશમાં આવે છે દૂરનો દરવેશ.
ધૂપતી વાસમાં ચાચર ચોકમાંથી રૂમઝૂમ રૂમઝૂમ
બહુચર અંબા ઊતરે છે કોઈ ખોરડાના ખૂણામાં
ઝાંખો અરીસો ને અરીસાથીય ઝાંખી મરિયમ
અરીસામાં જુએ છે તેના લમણામાં ફૂટી આવેલા ધોળા વાળ
ને પછી બધાં મરઘાંબતકાંને બુચકારી બુચકારીને
પૂરી દે છે પેટીમાં.
બકરીને કાન ઝાલીને લઈ આવે છે ગફુરમિયાં
બારીનું નેજવું ઊંચું કરી રાહ જુએ છે એક ઘર.
સાયરનની સાથે જ ખદબદવા લાગે છે શેરી.
સંડાસની ઓરડીમાં સંતાડેલ શીશો
ગટક ગ... ટ્ક ગ..ટ...ક
પથ્થરજડી શેરી પર પરચૂરણનો અવાજ
પાંચસાત પાસા કે ગુલામ, રંડી ને બાદશાનું રાજ.
જલતા-બુઝાતા ટોપકામાં ચમકતી લોલુપ આંખો.
વકરેલા પશુને વશ રાખવા લેંઘો વલૂરતાં વલૂરતાં
સહુ છૂટા પડે છે
આવતી કાલના રંડીના કે જીતનાં સ્વપ્ન જોતાં.
ફાતિમા કોઈ લફંગા સાથે રમીની છેલ્લી ગેમ રમીને
ફરી પુરાઈ જાય છે તેના કાળમીંઢ કિલ્લામાં
ને છળી મરે છે રાતે
તેનાં ગળેલી કેરી જેવાં સ્તન જોઈને.
બિલાડી પહેરો ભરે છે મૂછો પસવારતી પસવારતી.
અંધારી નવેળીની ઉબાયેલી હવા ભાગી છૂટે છે
બે હવસખોર છોકરાઓની ચુગલી કરવા.
કોઈ દુઃસ્વપ્ન જેવી ચીબરીઓ આથડ્યા કરે છે આમથી તેમ
આ તારથી પેલે તાર
ફળિયાના ભીના અંધકારમાં પાંજરામાં આંખો મીંચતો પોપટ યાદ કરી લે છે કે
કાળે તે હતો વિદિશા નગરીની ગણિકાનો માનીતો પોપટ,
કામસૂત્રના પાઠથી આવકારતો પ્રેમિકોને
તર્જની પર બેસતો પ્રેમિકોની
પગમાં ઘૂઘરા ઘમકતા
દોમ દોમ સાહ્યબી હતી
ને હવે
છળી મરે છે વંડી પરની બિલાડીના પેંતરાથી.
આ શેરીનો એક છેડો ખૂલે શિકાગોના સબર્બમાં
ને બીજો છેડો ખૂલે કલકત્તાની બસ્તીમાં.
સામ્યવાદનું હળ શેરીસોંસરું ચાલે ખચ્ચ
ખચકાતું ખચકાતું;
સમાજવાદનો પોપટ પઢ્યા કરે ઢમઢમ ઢંઢેરામાં.
‘શેરીનો કૂતરો જો મતપત્રક પર સિક્કો મારી શકતો હોત
તો
તને પણ કાપડનો તાકો મળ્યો હોત-
તે પણ પાંચ મીટર પૂરો હોં! પણ આપણે શું?
ગુમાવ્યો સાલ્લે,’
દિવસ પછી દિવસ
રાત પછી રાત
ને
સદી પછી સદી
આકાશની બોદી બારીમાં બેઠેલો એ
જાણે કે જુએ છે તોય જોતો નથી.
મારા ખભા પર લટકતા કે સિદ્ધહસ્ત વૈતાલ
તું પૂછીશ નહીં
જોવાનું દુઃખ છે ને જાણ્યાનું ઝાઝું.
ઈ. પૂ. પાંચસોમાં કકુત્થા નગરીમાં આમ જ હતું.
ને
આમ જ રહેશે બે હજાર ને પાંચસોમાં પણ.
તારે પૂછવું હોય તો પૂછ
પણ જવાબ હરગિઝ નહીં આપું.
તારે મારું માથું ધડ પરથી જુદું કરવું હોય તો કર,
મારા રાઈ રાઈ જેવડા ટુકડા કરવા હોય તો કર,
ભલે મારો અનુત્તર જ મારા શિરચ્છેદનું નિમિત્ત બને.
આમ એક જ ડાળ પર કાચાકાચા લટકી રહેવા કરતાં
રાઈ રાઈ રોળાઈ જવું સારું
તારે તેમ કરવું હોય તો ભલે તેમ કર.
પણ જવાબ -
જવાબ હરગિઝ નહીં આપું.
jyan balak bhashani pahelan gal shikhe chhe,
jyan diwse andhari naweliman prauDh strio najar chukawi
peshab karwa jay chhe jhatpat,
jyan chaar warasni chhokri hajat jati wakhte
abru Dhanke chhe tunka phrokthi,
jyan achha kansatthi babaDatun sharir unghretayeli ankhe
awati kalna suryni rah jue chhe
warsowarasthi
warsothi pujato lilthi to wadhu jamanano khadhel piplo
pipala phartan aanta mare khakhaDpancham Doshio,
DagaDagta bokha monmanthi phaski paDtan prabhatiyano
ratpali kari aawel kantibhaina monman suryanun salagatun Dhephun
alas khati wakhte daDi paDe chhe roj
ne temani
bagalno ubayelo andhkar tena ganda mukhe
surya same kare chhe chala
pandar paisani cha ne sathe dukandarni gal mate
sawarthi ja sharu thai jay chhe winu ane pharukni doDadoD
ratne khile bandhayel kherunni bakri hash kartik
doDi jay chhe paseni sheriman ethwaD charwa
lathaDta be pag rajhalta be hathne lai
nikli paDe chhe rojno rotlo ralwa
reDiyo par reDhiyal gitona riDiya,
kala kagDaoni kaklan,
dhuliya jhaDman bharaine betheli ketlik chaklio
rahi rahine uDi jawa mathti
jhankhraman bharayeli phateli patang,
Dungli, lasan ne shekati rotlini wasni bheeD
alapajhlap unghanun jhokun hat hat ranD mar mui
rasoDaman doodh piti mindDi theki jay bechar thamno khaDakhDat karine
ethan wasanman mon nakhto kutro,
naliyan par pahola pag kari bethelo taDko,
ne
nawelini gandi gatarman potanun mon joto surya
masjidna be saphed minara akashni chhatine take chhe shulini jem
mullani bang masjidni diwal sathe aphlai aphlaine
werai jay chhe charetraph
lobanna weshman aawe chhe durno darwesh
dhupti wasman chachar chokmanthi rumjhum rumjhum
bahuchar amba utre chhe koi khorDana khunaman
jhankho ariso ne arisathiy jhankhi mariyam
arisaman jue chhe tena lamnaman phuti awela dhola wal
ne pachhi badhan marghambatkanne buchkari buchkarine
puri de chhe petiman
bakrine kan jhaline lai aawe chhe gaphuramiyan
barinun nejawun unchun kari rah jue chhe ek ghar
sayaranni sathe ja khadabadwa lage chhe sheri
sanDasni orDiman santaDel shisho
gatak ga tka ga ta ka
paththarajDi sheri par parchuranno awaj
panchsat pasa ke gulam, ranDi ne badshanun raj
jalta bujhata topkaman chamakti lolup ankho
wakrela pashune wash rakhwa lengho walurtan walurtan
sahu chhuta paDe chhe
awati kalna ranDina ke jitnan swapn jotan
phatima koi laphanga sathe ramini chhelli gem ramine
phari purai jay chhe tena kalminDh killaman
ne chhali mare chhe rate
tenan galeli keri jewan stan joine
bilaDi pahero bhare chhe muchho paswarti paswarti
andhari nawelini ubayeli hawa bhagi chhute chhe
be hawaskhor chhokraoni chugli karwa
koi duswapn jewi chibrio athaDya kare chhe amthi tem
a tarthi pele tar
phaliyana bhina andhkarman panjraman ankho minchto popat yaad kari le chhe ke
kale te hato widisha nagrini ganikano manito popat,
kamsutrna paththi awkarto premikone
tarjani par besto premikoni
pagman ghughra ghamakta
dom dom sahybi hati
ne hwe
chhali mare chhe wanDi parni bilaDina pentrathi
a sherino ek chheDo khule shikagona sabarbman
ne bijo chheDo khule kalkattani bastiman
samywadanun hal sherisonsarun chale khachch
khachkatun khachkatun;
samajwadno popat paDhya kare DhamDham DhanDheraman
‘sherino kutro jo matpatrak par sikko mari shakto hot
to
tane pan kapaDno tako malyo hot
te pan panch mitar puro hon! pan aapne shun?
gumawyo salle,’
diwas pachhi diwas
raat pachhi raat
ne
sadi pachhi sadi
akashni bodi bariman bethelo e
jane ke jue chhe toy joto nathi
mara khabha par latakta ke siddhahast waital
tun puchhish nahin
jowanun dukha chhe ne janyanun jhajhun
i pu panchsoman kakuttha nagriman aam ja hatun
ne
am ja raheshe be hajar ne panchsoman pan
tare puchhawun hoy to poochh
pan jawab hargijh nahin apun
tare marun mathun dhaD parthi judun karawun hoy to kar,
mara rai rai jewDa tukDa karwa hoy to kar,
bhale maro anuttar ja mara shirachchhedanun nimitt bane
am ek ja Dal par kachakacha latki rahewa kartan
rai rai rolai jawun sarun
tare tem karawun hoy to bhale tem kar
pan jawab
jawab hargijh nahin apun
jyan balak bhashani pahelan gal shikhe chhe,
jyan diwse andhari naweliman prauDh strio najar chukawi
peshab karwa jay chhe jhatpat,
jyan chaar warasni chhokri hajat jati wakhte
abru Dhanke chhe tunka phrokthi,
jyan achha kansatthi babaDatun sharir unghretayeli ankhe
awati kalna suryni rah jue chhe
warsowarasthi
warsothi pujato lilthi to wadhu jamanano khadhel piplo
pipala phartan aanta mare khakhaDpancham Doshio,
DagaDagta bokha monmanthi phaski paDtan prabhatiyano
ratpali kari aawel kantibhaina monman suryanun salagatun Dhephun
alas khati wakhte daDi paDe chhe roj
ne temani
bagalno ubayelo andhkar tena ganda mukhe
surya same kare chhe chala
pandar paisani cha ne sathe dukandarni gal mate
sawarthi ja sharu thai jay chhe winu ane pharukni doDadoD
ratne khile bandhayel kherunni bakri hash kartik
doDi jay chhe paseni sheriman ethwaD charwa
lathaDta be pag rajhalta be hathne lai
nikli paDe chhe rojno rotlo ralwa
reDiyo par reDhiyal gitona riDiya,
kala kagDaoni kaklan,
dhuliya jhaDman bharaine betheli ketlik chaklio
rahi rahine uDi jawa mathti
jhankhraman bharayeli phateli patang,
Dungli, lasan ne shekati rotlini wasni bheeD
alapajhlap unghanun jhokun hat hat ranD mar mui
rasoDaman doodh piti mindDi theki jay bechar thamno khaDakhDat karine
ethan wasanman mon nakhto kutro,
naliyan par pahola pag kari bethelo taDko,
ne
nawelini gandi gatarman potanun mon joto surya
masjidna be saphed minara akashni chhatine take chhe shulini jem
mullani bang masjidni diwal sathe aphlai aphlaine
werai jay chhe charetraph
lobanna weshman aawe chhe durno darwesh
dhupti wasman chachar chokmanthi rumjhum rumjhum
bahuchar amba utre chhe koi khorDana khunaman
jhankho ariso ne arisathiy jhankhi mariyam
arisaman jue chhe tena lamnaman phuti awela dhola wal
ne pachhi badhan marghambatkanne buchkari buchkarine
puri de chhe petiman
bakrine kan jhaline lai aawe chhe gaphuramiyan
barinun nejawun unchun kari rah jue chhe ek ghar
sayaranni sathe ja khadabadwa lage chhe sheri
sanDasni orDiman santaDel shisho
gatak ga tka ga ta ka
paththarajDi sheri par parchuranno awaj
panchsat pasa ke gulam, ranDi ne badshanun raj
jalta bujhata topkaman chamakti lolup ankho
wakrela pashune wash rakhwa lengho walurtan walurtan
sahu chhuta paDe chhe
awati kalna ranDina ke jitnan swapn jotan
phatima koi laphanga sathe ramini chhelli gem ramine
phari purai jay chhe tena kalminDh killaman
ne chhali mare chhe rate
tenan galeli keri jewan stan joine
bilaDi pahero bhare chhe muchho paswarti paswarti
andhari nawelini ubayeli hawa bhagi chhute chhe
be hawaskhor chhokraoni chugli karwa
koi duswapn jewi chibrio athaDya kare chhe amthi tem
a tarthi pele tar
phaliyana bhina andhkarman panjraman ankho minchto popat yaad kari le chhe ke
kale te hato widisha nagrini ganikano manito popat,
kamsutrna paththi awkarto premikone
tarjani par besto premikoni
pagman ghughra ghamakta
dom dom sahybi hati
ne hwe
chhali mare chhe wanDi parni bilaDina pentrathi
a sherino ek chheDo khule shikagona sabarbman
ne bijo chheDo khule kalkattani bastiman
samywadanun hal sherisonsarun chale khachch
khachkatun khachkatun;
samajwadno popat paDhya kare DhamDham DhanDheraman
‘sherino kutro jo matpatrak par sikko mari shakto hot
to
tane pan kapaDno tako malyo hot
te pan panch mitar puro hon! pan aapne shun?
gumawyo salle,’
diwas pachhi diwas
raat pachhi raat
ne
sadi pachhi sadi
akashni bodi bariman bethelo e
jane ke jue chhe toy joto nathi
mara khabha par latakta ke siddhahast waital
tun puchhish nahin
jowanun dukha chhe ne janyanun jhajhun
i pu panchsoman kakuttha nagriman aam ja hatun
ne
am ja raheshe be hajar ne panchsoman pan
tare puchhawun hoy to poochh
pan jawab hargijh nahin apun
tare marun mathun dhaD parthi judun karawun hoy to kar,
mara rai rai jewDa tukDa karwa hoy to kar,
bhale maro anuttar ja mara shirachchhedanun nimitt bane
am ek ja Dal par kachakacha latki rahewa kartan
rai rai rolai jawun sarun
tare tem karawun hoy to bhale tem kar
pan jawab
jawab hargijh nahin apun
સ્રોત
- પુસ્તક : ગુજરાતી મુક્ત દીર્ઘ કવિતા (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 122)
- સર્જક : યજ્ઞેશ દવે
- પ્રકાશક : પાર્શ્વ પબ્લિકેશન
- વર્ષ : 1995