દા. ત. મુંબઈ : હયાતીની તપાસનો એક સરરિયલ અહેવાલ
da ta mumbi ha hayatini tapasno ek sarariyal ahewal
1. વહીવંચા
બપોરે એ બળી જાય, પવન પ્રમત્ત વીંઝાય, બારણાં ભટકાય, કોઈ
વિસ્તાર છોડીને ધાય, કોઈ સીમાડે રઘવાયું થાય, સીમાડે
ખોડીબારામાં રસ્તો ગલોલાય, કટાયલા નકૂચા શિવાલયના ખેંચાય,
લિંગે વળગેલો નાગ ઝબકાય, ફણા પટકાય, જળ ભય-થીજી જાય,
બરફનાં ટીપાંની નિસરણી અધ્ધર રચાય, પરસાળે બેઠેલો પથ્થરનો
નંદી ઊભો થાય, પીઠ થરથરાય, પાછલી ખરી ઊંચકાય, અથડાય,
ટકરાય, ઊંચકાય, પછડાય, ભોંય છોડી કમ્મર ધડ ગરદન નસકોરાં
રાતી પહોળી આંખ ડોલતાં શિંગ છતભેદનતત્પર ઊંચાં ઊંચકાય,
લટકતી પાંચ-સાત સાંકળ વચ્ચેથી વેગભર્યાં વંટોળ બની શિર કર્ણ
શિંગ ઘૂમરાય, સાંકળો ફંગોળાય, વીંઝતા છેડા સાતના સત્તાવીસ
સિત્તોતેર સિત્યાસી સો થાય, સાત સાંકળના ફંગોળાતા સો છેડાએ,
નંદીની બરછટ ગરદન પર, નાગ ડાકલે, વીફર્યા ગગને, વાગ્યા વાગ્યા
વાગ્યા વાગ્યા ઘંટ, આ પ્રલયકાળના ગાંડા ઘંટ, આ પ્રલયકાળના ઘંટ.
આ રક્તઝાળના ઘંટ. આ પડી ફાળના ઘંટ. હોહા ઉબાળના ઘંટ.
વિકરાળ ભ્રાંતિના ઘંટ. આ સત્ય વિશાળના ઘંટ.
બપોર, શહેરમાં, એ, ચૂપચાપ, બળી જાય. શહેરમાં, કોઈને, જાણ
પણ ન થાય. શહેર તો ક્યાંકથી પ્રગટે, વળિયાં પળિયાં સીમસીમાડા
વટોળતું એ કંઈ નહીં બીજું ને પોતે જ ફેલ ફેલ ફેલાય.
વહીવંચાઓ પોથાઓને દોરે વીંટી ચાલતા થાય.
વીંટાતી વહીઓને વીંટળાઈ ગઈ વાતો.
વાતો તોતો હતો.
એક હતો પોપટ.
એણે જાણે પકડી હઠ.
હઠ છોડે તો હેઠો
બને બરાબર ઘેટો.
ઘેટાનું શું? તો કે પુલ.
નદીઓ ઉપર સાવ સાંકડી બંધાય તે બાંધી રાખે છે ભૂલ.
ભૂલો. ભૂલો.
ચાલો પડદા ખૂલો!
આ નીચે ઊંડી નદી છે. આ ઉપર છે તે સાંકડો પુલ છે. આ
ફાંકડો છે તે કિનારો છે. આ લીલું છે તે ઘાસ છે. બાબાલોગ!
સુનિયે કિ ઘેટાને ખાસ, લીલું ભાવે છે ઘાસ! આ ડાબે કિનારે
છે તે ઘાસ છે. આ જમણે કિનારે છે તે ઘાસ છે. આ ઘાસમાં
ઊભો છે તે ઘેટો છે. છે તો એક જ ને ઊભો છે નદીની બેય
બાજુ. બેબીલોગ! જબરો છે મારો બેટો, આ બેય બાજુ ઘેટો.
આ બેય બાજુ ઘાસ, ભાવે છે એને ખાસ.
તે જેમણે કાંઠે લીલુંછમ ઘાસ જોઈ ડાબે કાંઠેના ઘેટાએ જે દડબડાટી
લગાવી કે સાંકડા પુલને અડધે તો આમ વટાવી દીધો ફડાક.
તે ડાબે કાંઠે લીલુંછમ ઘાસ જોઈ જમણે કાંઠેના ઘેટાએ જે દડબટાડી
લગાવી કે સાંકડા પુલને અડધે તો આમ વટાવી દીધો ફડાક.
એઈયઅઅ
ઘેટાને ભેટ્યો ઘેટો!
છેટો! છેટો છેટો છેટો!
તે ખરીઓમાં તણખલાં ચોટ્યાં છે.
ને શિંગડે શિંગડાં ઘોંટ્યાં છે.
આ શિંગડાંનો ભૂકો શહેરની સિમેન્ટ ફેક્ટરીઓમાં વપરાય તો
અકસીર છે ભરોસાલાયક છે ખાતરીપાતરી છે વાપરો વાપરો ને
શહેરનાં કૉંક્રિટનાં બિલ્ડિંગો બનાવો ધરતીકંપપ્રૂફ છે લાવારસ માટેના
સલામત સેફ્ટીના વાલ્વ કિફાયત કિમ્મતે નાખી આપીશું ટ્રેડ માર્ક છે
નકલિયા માલથી સાવધાન સાવધાન રહેજો એક જ ભાવ રસ્તામાં
એક જ ભાવ સાવ પવનોના એકાએક જ ભાવ
સાવ
એકાએક જ ભાવ
સાવ
એકાએક જ ભાવ, પવનોમાં સાવ
એકાએક જ જડે છે મને આ શહેર.
ઘેરી વળે છે તીવ્ર ગંધની ચણાતી રાતી દીવાલો ચોમેર ઊભી થઈ
અચાનક.
જ્યાં જ્યાં અડકું એ દીવાલોને
ત્યાં બની જાય એક બારણું. ઠાલું વાસેલું. બારણું બની
ઊઘડી જાય એ ભીંતો, ચોંકી
ચોંકી પેલી પાર તપાસું છું પવનોને, તો નવા થઈ ઊઘડી ગયેલા
બારણાની પેલી પાર દીવાલ, પાછળ પવન, દ્વાર, દીવાલ
નથી
કંઈ ખીલતું. નથી સડતું પવનોમાં.
છે
અડીખમ દીવાલો. લપટાં બારણાં. પ્રમત્ત પવનો.
નિરાંતે ઊઘડે છે ને વસાય છે નિરાંતે બારણાં આપોઆપ.
સફેદ બારણાં આપોઆપ પ્રગટે છે ને અલોપ થાય છે આપોઆપ.
ભીંતોમાંથી ભીંતોમાં થઈને ભીંતોમાં ભરમાઉં છું હું આપોઆપ.
ને એકાએક —
ભેંકાર નિરાંતથી ઊઘડતાં ચટાયલાં સફેદ ને બીડાતાં નિરાંતે
સફેદ બારણાંઓનાં જડબાં હલાવતી, જાસકિયાં જડબલાં હલાવતી,
બેસલાખ ભીંતો, જડબે જકડે મને બારણાં બારણાં.
ચગળાઉં છું ચવાઉં છું વાગોળાઉં છું
ત્રિકાળમાં ધકેલાતો સ્થળોમાં સ્થળોમાં.
ભૂખી ભીંતો ભૂખ્યો શ્વાસ. ભૂખને એકે હોય નહી વાસ.
એને જાણે કે ખાસ
લીલું ભાવે છે ઘાસ. ઘાસ તો મળે ક્યાંથી?
તેથી આ શહેર
ખાતું નથી, આ શહેર પીતું નથી,
આ શહેર પવનોની પાળે, આ શહેર મરણોની ડાળે.
મરી ગયેલા સસલાવાળો ચાંજો ઊગ્યો છે એના ચોકમાં જી લોલ,
તેથી ગંધ તો મારે જ ને, મારા ભાઈયું!
જોકે ખરું પુછાવો તો
આપડને નથી ગમતું આ શહેર.
વરતાવે છે કાળો કેર.
આ શહેરનો ઢેકો
ઊને પાટલે શેકો.
ઢેકાની ઊડે ધાણી
તો સફ્ફાચટ્ટ ઉજાણી!
જ્યાફત. વનભોજન. પાલ્ટી-પાલ્ટી!
બે પાંચ દૈત્યો ભેગા કરી
(ને વચમાં વચમાં પરીઓ ખરી!)
ખતમ ખઈ જઈએ જરીએ જરી.
કુમળું પંખી નરમ મજાની દ્રાક્ષ ચાખવા ઊડે!
ખરા-જેવા ચીતરેલા ચિત્રની ખરા-જેવી દ્રાક્ષોના રસબસતા
નથી-રસને જોઈ
વાડ પર બેઠેલું પંખી ફેલાવતુંકને પાંખ ઊડે એ તરફ, ભોંઠું પડે...
— ના. આ એ વાત નથી.
આંગણામાં ચડાવેલા દ્રાક્ષના વેલાઓનો મંડપ
આ સૂરજના પ્રકાશમાં ઝગે છે લીલો, તરબોળ, મીઠો, સાચો,
તે એટેટલો લીલો, તરબોળ, મીઠો એટેટલો સાચો, કે
ઘરમાં ભીંતે લટકાવેલા ચિત્રનું ચિતરાયેલું પંખી
એને જુએ. ચિત્રમાં રુએ. તીણું ગાય.
ચિત્ર છોડીને ધસવા જાય.
રંખરેખનું જકડે જગત એને રૂંવેરૂંવે, રૂંવુંરૂંવું રંગરેખનું બન્યું,
રુવે પંખી તરસ્યું જુએ પાછી દ્રાક્ષ. ફંગ ફંગ ફંગોળાય.
છેવટ તીણે છેડે પાંખ તણાતી, પીઠ હવામાં હલબલતી,
આંખો ઇચ્છા, ચિત્ર છોડીને ફંગોળાતું હવે હવામાં, તત્પર
તત્પર, ચિત્ર છોડીને દ્રાક્ષ વીંટતા
નભમાં લગભગ —
પગ!
એના પગ.
ચિત્ર પાસેની અળગી દુનિયામાં ઘસેલી એની કાયાને છેક છેડે હજીયે
સપાટી ન છોડી ચૂકેલા પગ ચિતરાયલા ન મટી શક્યા. તે ન જ.
સજીવ થઈ હલબલતા પંખીના
ચિતરાયલા ન મટી શકતા પગ —
પર ચાલું છું હું આ શહેરમાં.
દેહ વડે કદાચ ઊડતો હોઈશ શહેરની બહાર.
તૂટું તૂટું કે ખેંચાઈ જઉં. આકાશે ઊંચકાઉં.
ચિત્રે ચુસાઉં આખે આખો.
— એમ મન તો થાય ઘણુંયે ભાઈ, મારા સાયેબ, પણ જુઓ આ
પેલા આકાશમાંથી મરેલા સસલાના ભારે નીચે નીચે ઊતરતા
ચંદાને
સરવરપાળે ને આંબાની ઊંચી ડાળે હઠ પકડીને બેઠેલો
પોપટ જોઈ ગ્યો. પોતાના દોસ્તાર સસલાને મરેલો જોઈને પોપટ તો
કાળો
ધબ. પોપટ શેનો? હવે તો કાળું પંખી જ.
પંખી સૂનમૂન.
પારધી પ્રપંચી.
એક કાળું પંખી.
પંજો ઝાપટ મુઠ્ઠી બંધ પકડ્યું.
આખે આખા ભૂતકાળના જબરા જોરે જકડ્યું.
સલવાયા છે બે પગ, ખુલ્લી પાંખો, ફટ ફટકારે, કરડે,
મરડે ડોકી પીઠ, ભરડે ભીંસાયા બે બે પગ.
નીચીનીચી ખાઈઓમાં ખોદાતું ચાલ્યું આભ.
એ આકાશે પાંખો વીંઝતું જાય જાય જાય
મુઠ્ઠીમાં પગ તોય કશું કંઈ ઝંખી.
એક કાળું પંખી.
એક કાળું પંખી. આ એ જ ભિયા, પોપટ. હા, કેય કોઈ?
હું તને પ્રેમ કરતો અટક્યો તે પછી મેં જોયું છે કે
પ્રથમ સંકેત-મિલન વેળાએ તેં
મને આપી હતી, તે તારી તસવીર
— માં તેં પહેરેલા રિસ્ટવોચના કાંટા
હવે નિયમિત ફરવા લાગ્યા છે તસવીરમાં.
તસવીરમાં ખીલેલું આપ્યું હતું તેં,
તે કરમાય લસ્ટીલું ફાઉસ્ટી પુષ્પ.
વળી તારા પગ કને કૂતરું બેઠું હતું
તે ધસમસભસભસાટ, શેતાન!
બાજુની નાની વાડ,
વધતી ચાલી આખરે સપાટી આખીને ઢાંકતી, ને
છબીમાં પથરાયલો દિવસ ઝાંખો થઈ
ઘડિયાળના રેડિયમથી ઝબકતી પડે છે ત્યાં રાત.
ત્યારે મારા ખંડમાં છો હોય બપોર,
છતાં મને આવે છે ઘેનમાં ઊંઘમાં સ્વપ્નમાં બપોર.
તેં છબીમાં આપી હતી તે
બપોર.
એક એ અને બીજી આ!
હવે, અરે, આ હું કઈ બપોરનો પાડીશ પડછાયો?
બપોરે એ બળી જાય.
એકમેકમાં ભળી જાય.
હા જોઈ છે,
બહુ જોઈ છે બપોરોને.
રાજમાર્ગ પર જતી બપોરિયા બસના પડછાયામાં
ખીલા ઠોકું હું
તો ત્યાં ને ત્યાં જ ખોડાઈ જાય ડબલડેકરો.
ઝળહળતા અરીસાની પાછળ રહી રતિ કરું
તો આયનાની આગળ કેશ સમારતી સુંદરીઓ ગર્ભવતી બની
જાય.
આ બપોર, આ પડછાયો, આ પ્રતિબિંબ, — ફેર શો
એમની વચ્ચે?
એ રીતે જૂનમાં જન્મેલું આંઘળું આકાશ
પાતળી, લાંબી, કાંપતી, વરસાદી આંગળીઓનાં
સ્પર્શીલાં ટેરવાં જ્યારે
વિશ્વાસપૂર્વક લંબાવે છે, ત્યારે
શહેર
ડામર અને ફોરાંને સેળવીભેળવી
હાઈવે, બાયલેન, મેનરોડ, ફૂટપાથોની લીંટીઓ ભરી નાખીને
એક વાત
પોતાની વાત લખી નાખે છે બ્રેલલિપિમાં.
બ્રેલલિપિમાં ઊપસેલી આ વાત વાંચતું હોય છે, એ રીતે, ત્યારે જૂનમાં
જન્મેલા
આંધળાં આકાશનું મોં
વીજળીઓથી ભરપૂર છવાઈ જાય છે.
વહીવંચાઓ પોથાઓને દોરે વીંટી ચાલતા થાય.
મળશે મને વરસાદી ટેરવાં હજારો?
મળશે મને ઘનશ્યામ અંધતા એક?
મળનારને શોધ્યા કરું છું શરૂઆતથી જ શહેરમાં.
કમળ. ખડિયો. ગણપતિ. ઘડિયાળ. શહેરમાં,
શરૂઆતથી જ.
કમળ જેવો ખડિયો ઊંચકી ગાંડા ગણપતિએ ઘાયલ
ઘડિયાળમાં ઢોળ્યો.
લ્યા ગ્લોટિંબ ગ્લોટિંબ!
બ્લોટિંગમાં ચૂસાયાં એટલે ઘડિયાળો ઘબરાયાં લોલ.
ઘડિયાળો ઘબરાયાં એટલે રેડિયમ ચાંદા બૂઝ્યા લોલ.
રેડિયમ ચાંદા બૂઝ્યા એટલે સસલાંઓ શરમાયાં લોલ.
સસલાંઓ શરમાયાં એટલે શિંગડાંઓ ભરમાયાં લોલ.
ગોળ ઘૂમ્યાં એ શિંગડાં એટલે મેતાજી ગભરાયા લોલ.
મેતાજી ગભરાયા એટલે બારાખડ બદલાયા લોલ.
બારાખડ બદલાયા એટલે ગણપતિએ ખડિયામાંથી
ઘડિયાળ કાઢી કમળવત્ પેરી લીધું શરૂઆતથી જ.
આ ધમાલમાં લિપિ તે ક્યાંથી ઊકલે, ભઈલા?
અરે ચોપડિયાયે ખોવાઈ ગઈ મારી તો, ભઈલા.
બે ચોપડિયો ખોવાઈ ગઈ હતી.
પાછી મળી ગઈ મને.
એક બપોરે બે ને આડત્રીસે શેરીમાં જ.
આયનાનું બિંબ એક બાળક ફેંકતું હતું જ્યાં ત્યાં
તેમાં ઝડપાઈ ગઈ.
બીજી ચોપડી પણ મળી ગઈ એ જ રાત્રે.
કેટલાક વાગે.
સમયશીશીમાં ઊંટના અસવારોને ડુબાડતી આંધી ઊડતી હતી.
બાકીના અસવારો ઊંટના પેટમાં પાણીમાં ડૂબી મૂઆ.
મળી ગઈ મને ચોપડી તે વખતે, મારા સ્વપ્નના
ખરબચડા ડુંગરાની રતનઝળહળતી ગુફામાં.
પંખીના સફેદ વજનદાર ઈંડાના પીળી ઝાંયવાળા કોચલાને
પોતાની નવી ઊગેલી ચાંચથી ફોડી
એ જ્યારે બહાર આવતી હતી ત્યારે.
: મળી ગઈ બેય!
હવે મળી ગઈ બેય ચોપડીઓ મને!
પણ કઈ રીતે મેળવું એ બેને એકમેકને?
ક્યાં મેળવું? ક્યારે મેળવું? કોણ મેળવું?
અરે
ઘઝડધભ ઘઝડઘભ ઘઝડધભ ઘઝડઘભ
ગાંડા હાથીનું ટોળું ભમે છે મારી નસોમાં.
લમણાં ધબકે, ટેરવાં ફાટે, છળી ઊઠે છાતી.
મારું પગલે પગલું ભૂંસી પગલાં પાડે હાથી.
હાથી સોયને ઊંચકે હાથી કિલ્લાને રમઢોળે.
હાથી ચૌટે હાથી ચોરે હાથી પોળે પોળે.
આયનાઓનાં બારણાં આડું પોતાનું પ્રતિબિંબ
રાખી, હાથી ધસી આવતો-ઢિમ્બ!
ક્યાં છે હાથી? ક્યાં છે હાથી? ગોતો રે છાબડીમાં.
ક્યાં છે હાથી? ક્યાં છે હાથી? જુઓ મગરના જડબાની દાબડીમાં.
ક્યાં છે હાથી? અરે બરાબર બારણા પાછળ જુઓ.
ને શહેરમાં ભીંત. શહેરમાં બારણું. શહેરમાં આયનો.
બારણું તો બંધ.
ભાળી, હું તો કૂદી પડું આયનામાં પહેર્યે કપડે.
આયનો ભીંતે લટકે ને આયનો.
ભીંતોની પાછળ ક્યાંને ક્યાંય ભટકે.
આયના મારી આંખો માટે સરજે એક દુનિયા.
પચ્છમના સૂરજને પકડી લાવે પૂરબમાં — ને આંખો તો ઝળાંહળાં.
આંખ કાજે આયનામાં રતાશ ને પીળાશ.
‘બાલમિત્ર’ની ઊંઘી લિપિ ઉકેલનારો આંખો માટે આયનો.
આયનામાં ઊંડાણ, ભીંત પાછળ ભ્રમણ.
આયનો તો અગાધ.
આયનામાં આંખો કરે ખુદ કાચનું જ અતિક્રમણ!
—આવાં આવાં સત્યો સર્જે ભલો આયનો
આંખો માટે, ત્યારે
એ સત્યોની સૃષ્ટિમાં સરવા માટે હું, આ હું જ હો,
મારી આંગળીઓ વડે અડકવા જાઉં એ સત્યોને.
ત્યાં તો મારો લંબાતો હાથ રોકવા અચૂક ધસે અંદરથી એક હાથ.
ને અડીખમ ભીંત થઈ ખડો થઈ જાય આયનો વચ્ચોવચ્ચ
સત્યોનો સંત્રી... વજર રહી જાય આયનામાં
હાથ રહી જાય
બહાર.
ટેરવાંની છાપ ઊપસે લીસા કાચ પર. ક્યાં?
હું ક્યાં?
મારી આંખ માટે સર્જાયેલા સત્યમાં
સર્જી ચૂક્યો છે મારા હાથ માટે વૈતથ્ય
આયનો!
બાબરી ઓળતો, લિપિ ઉકેલતો, સહુને બેવડાવતો આયનો!
આયનો!
સહુને બેવડાવતો, સહુને બેવડાવતો કોને?
આ કોને બેવડાવતો? આયનો.
મારા ક્રુદ્ધ હાથે શહેરમાંથી પકડીને અથડાવેલા
પથ્થરોમાંથી પ્રગટી ઊઠેલો તણખો,
આયને સરજેલા વિસ્તારમાં પહોંચી જાય. પછી
આપમેળે ફેલાય. એ બળી જાય. ઊનો પવન વાય.
બારણાં ભટકાય. વહીવંચાઓ પોથાઓને દોરે વીંટી ચાલતા થાય.
શહેર ક્યાંકથી પ્રગટે. બેવડાય.
2.
હું પસાર થયો જેમાંથી, એ શું હતું,
આયનો કે બારણું?
3. ડટંતર
વિક્ટોરિયા ટર્મિનસના તેરે પ્લૅટફૉર્મો પરથી સામટો
સહસા સેંકડો પૈડાંની ગડેટાડી કરતો
વીજળીની ડબલ ફાસ્ટ તેર ટ્રેનો થઈને
હું નાઠો છું જ્યારે જ્યારે
ત્યારે અચૂક
તેર શહેરો થઈ આ મુંબઈ વસી ગયું છે
તેર લોહ-પથોને પેલે છેડે.
વિશાળ છે આ શહેર.
આ શહેરમાં જગ્યાની તંગી ઘણી.
તે ઘણા માણસો મારી જેમ આયનાઓમાં રહે છે.
કહે છે :
પછી મને ખાજે. પછી મને ખાજે.
આયનાઓમાંના ખંડોમાં ચોપડીઓ હોય. કબાટ હોય. પેટીઓ હોય.
બારીઓ હોય.
ખોલતો નથી કદી હું એમને.
બહાર કદાચ શહેર ન હોય.
કદાચ ન હોય શહેર,
શહેર આયનાઓની હોવા-બારીઓની બહાર કદાચ હોય.
કદાચ હોય, ન હોય.
ને ખોલેલી બારીઓમાંથી જો
તે
આયનાઓની અંદર પ્રવેશે તો
ઓસરી જાય બહારથી આખુંયે શહેર,
જેને ઝીલીને જ તો ચોપડિયાળા, પેટિયાળા, બારિયાળા છે
ભર્યાભાદર્યા આયના!
ને જો ખોલેલી બારીઓમાંથી પ્રવેશે જો
આયનાઓમાં શહેર તો બહાર કંઈ ન રહેતાં
આયનાઓમાં ઝિલાયલું શહેર ભૂંસાઈ જાય, જો અંદર
પ્રવેશી ચૂકે આયનાઓમાં શહેર.
તેથી બારીઓ ખોલ્યા વગર રહું છું.
આયનાઓમાં વસી ચૂકેલા, ન ભૂંસાયલા
ક્યારેયે પ્રવેશ્યું જ નથી ખરેખર તો બારીઓમાંથી આયનાઓમાં
તેવા શહેરનો શહેરી છું.
મત આપું કર છુપાવું દાણચોરીનો માલ ઘુસાડું વેચી નાખું
હોશિયારીથી
નિકાસો કરું ન દીઠેલા આફ્રિકાઓમાં.
ને આયનાઓની સામે આઠ કે દસ ફૂટ દૂર
જે દીવાલ છે બહાર
તેને તાક્યા કરું અંદર રહ્યે રહ્યે.
તાકું કે મોં સામેની એ દીવાલ ખસે તો!
લો, ખસે પીઠ પાછળની દીવાલ આપોઆપ.
જરા મોકળાશ થાય
આયનાના વિસ્તાર માંહ્ય.
દીવાલ ખસેડવા લંબાવેલો હાથ ક્યાંક તો કાઢવો પડે બહાર આ
આયનામાંથી.
તો તોડવી પડે એની થોડીક પણ સપાટી.
ને આયનાની તૂટતાં સપાટી તૂટે પીઠ પાછળની દીવાલ
તો દીવાલનું ગાબડું કેમે કરે પૂરું?
હાથ વડે ધકેલેલી સામેની દીવાલ તો નક્કર
ને આયનાની દીવાલમાં જો પડે ગાબડું
તો ગાબડું કેમે પૂરું? ક્યે હાથે? ક્યો હું? કઈ દીવાલમાં?
અકબંધ દીવાલો પર લટકતા તૂટલા આયનામાં આવેલી
ઈમારતોની દીવાલોનાં ગાબડાંઓમાં થઈ
નાઠો છું ઘણી વાર, પણ જો
હું ભાગી છૂટું તો ક્યાં?
શહેરમાંના આયનાઓની તરાડો —
ની સામેના
ભૂંસાયલા શહેરના ચમકતા આયનાઓમાં?
મને થાય.
એ આખા શહેરને અંધારામાં રાખી
મેન લાઇનનો ફ્યૂઝ બની હું ઊડી જાઉં.
પણ નિયંતાએ આ શહેરના ખડક પર
આકાશી વીજળીને વહેવા શક્તિમાન એવો તાર બનાવી
મને શાપે બાંધ્યો છે.
કોલાહલોના લંબાયલા ઉત્તુંગ ખડકોની ખાણોમાં
મેં ઠેરઠેર ઠાંસી રાખેલા સ્વકીય સંકેતોના ડાયનામાઇટો
વખતોવખત ફૂંફૂડતા ફાટે છે.
ત્યારે ઊછળતી શિલાઓથી
ઘવાતું નથી કોઈ.
હવે વ્યવસ્થિત હિજરત કરી ગયા છે લોકો આ પ્રદેશમાંથી.
અને ત્યાં
જાણીતાં પૂતળાં બની બેઠેલા
અજાણ્યા પથ્થરોથી ઘડાયું છે આ.
જ્યાં ચાલવાથી લીસી થતી ફૂટપાથો ટંકાવી લેવી પડે છે ચાલવા
માટે.
પેલા પાસેના ને આ આઘેના વિસ્તારોમાં
કોલંબસના ખલાસી થઈ ઘણીયે વાર
મારે જહાજ હંકારવું પડ્યું છે.
એક હલેસું ઔર લગાવતાં
ગબડી જ પડાશે હવે તો સમુદ્રનો છેડો આવતાં
આવકાશમાં,
એવો ભય ત્યારે મારી માંસપેશીઓને ઓગળી નાખે છે.
પણ,
ના, આ સમુદ્રનો છેડો છે જ નહીં, એવું
કોલંબસનું નિયત વાક્ય ત્યારે સંભળાય છે.
અરે, મને આશ્વાસન નથી મળતું.
મળે છે ભય.
આયનાઓના ખડકો વચ્ચે
આયનાઓનાં પાણી.
આયનાઓની પેલી સીમ
રહી ગઈ છેક અજાણી.
કોલંબસના જહાજ નીચે પાંચ નદીઓ વહે,
પાંચેમાં છે જુદાં પાણી, કોણ જઈ એને કહે?
ફંટાશે જે વાર પ્રવાહો ત્યારે મોરા-પૂતળું
એની લક્કડિયા આંખોથી શું જોશે બેબાકળું?
આવું હોવાથી
એરકંડિશન યંત્રોમાં ગાળી ગાળીને પીઉં છું,
પણ જીભ પર કડવું લાગે છે આ શહેર.
જોકે ફોર્ટની અનેક ગલીઓમાં ભૂલા પડી જવું બહુ દુઃખદ નથી.
ભૂલા પડી ભટકતાં એકમાંથી બીજે રસ્તે ચડી જવું. નો એન્ટ્રીના નાકે
પગ થોભી જતાં પગલાં થઈને જ આગળ ચાલ્યાં જવું ને ફૂટપાથો
પર ફેરિયા પાસે રસ્તામાં પગ ખરીદી દુકાનમાંથી ભરોસાપાત્ર ધડ
ખરીદી સ્પેર માથું ઉપર ચડાવી લઈ આગળ ચાલવું, કંઈ દુઃખદ
નથી.
ઇવન ડેટના પાર્કિંગોમાં ઓડ ડેટે પાર્કિંગ ન કરીએ એટલે થયું.
પૃથ્વીને સૂરજની ફરતે ફરવામાં કોઈ વાંધો ન આવે. નાડીઓ પર
રીસ્ટવોચો ધબકી શકે. દસ બાર ગલીઓમાં પગલાં જ થઈ આગળ
વધી જવાતાં છતાં ધડ ખરીદી સ્પેર માથું ઉપર ચડાવી આગળ વધી
શકાય.
4. ડટંતર નથી ડટંતર નથી જ એ.
પણ ફોર્ટની દસબાર ગલીઓમાં દસબાર થઈ ભટકતાં
જો ભૂલથી
વચ્ચેના એક અજાણ્યા
ચોકમાં
જ્યાં આ ગલીઓમાં પેલા ‘નો-એન્ટ્રી’ બરાબર લખેલા
કેટલાક છેડાઓ અહીં ‘એક્ઝિટ ઓન્લી’ એમ બબડીને
પડે છે,
પહેર્યે કપડે,
ત્યાં જો આવી પડાય તો,
એ ચોકમાં,
એકમેકની સામે તાકવું જરા દુઃખદ છે.
જરા દુઃખદ છે એ અજાણ્યા શાંત વિચિત્ર પંચકોણ ચોકને ખૂણે ખૂણે
ફોર્ટની ગલીઓનાં ઉજ્જડ નાકાંઓ પર ઊભા રહી અનેકમેકની સામે
સહસા આવી
જવાતાં તાકવું તે.
ત્યાં રંગહીણા સિગ્નલો અચૂક લયમાં ઝબક ઝબક થયા કરે છે.
ત્યાં ધીમેથી, બહુધા, ‘કિતના બજા!’ પૂછી છૂટા પડવું.
નાડીઓ પર ધબકતાં ઘડિયાળો મેળવી શકાય, નયે
મેળવી શકાય, ફેર ન પડે ત્યાં કશાથીય
જાણે કે.
ડિસેમ્બર, 1967
નોંધ :
1. ઈ. 1956માં ગુજરાતી ભાષાના ચતુર્વિધ લય સંવાદોને પહેલી જ પ્રક્રિયાથી એક કાવ્યમાં રચનાર કવિ ઉમાશંકર જોશીને મારું આ કાવ્ય અર્પણ.
2. આ સરરિયલ કાવ્ય છે. ચિત્તનિર્માણના સાતત્યથી ઈતર કોઈ સાતત્ય આમાં શોધવા ન જવું. એ ચિત્ત પણ ઓગણીસ મોઢા ઝુલાવતું. સાત સાત અંગ વિશેષોથી સંકુલ. અંતઃપ્રજ્ઞ અને સ્વપ્નના પીળી ઝાંયવાળા ઈંડાના રસમાં ડૂબેલું.
1 wahiwancha
bapore e bali jay, pawan pramatt winjhay, barnan bhatkay, koi
wistar chhoDine dhay, koi simaDe raghwayun thay, simaDe
khoDibaraman rasto galolay, katayla nakucha shiwalayna khenchay,
linge walgelo nag jhabkay, phana patkay, jal bhay thiji jay,
baraphnan tipanni nisarni adhdhar rachay, parsale bethelo paththarno
nandi ubho thay, peeth tharathray, pachhli khari unchkay, athDay,
takray, unchkay, pachhDay, bhonya chhoDi kammar dhaD gardan naskoran
rati paholi aankh Doltan shing chhatbhedantatpar unchan unchkay,
latakti panch sat sankal wachchethi wegbharyan wantol bani shir karn
shing ghumray, sanklo phangolay, winjhta chheDa satna sattawis
sittoter sityasi so thay, sat sankalna phangolata so chheDaye,
nandini barchhat gardan par, nag Dakle, wipharya gagne, wagya wagya
wagya wagya ghant, aa pralaykalna ganDa ghant, aa pralaykalna ghant
a raktjhalna ghant aa paDi phalana ghant hoha ubalna ghant
wikral bhrantina ghant aa satya wishalna ghant
bapor, shaherman, e, chupchap, bali jay shaherman, koine, jaan
pan na thay shaher to kyankthi pragte, waliyan paliyan simsimaDa
watolatun e kani nahin bijun ne pote ja phel phel phelay
wahiwanchao pothaone dore winti chalta thay
wintati wahione wintlai gai wato
wato toto hato
ek hato popat
ene jane pakDi hath
hath chhoDe to hetho
bane barabar gheto
ghetanun shun? to ke pul
nadio upar saw sankDi bandhay te bandhi rakhe chhe bhool
bhulo bhulo
chalo paDda khulo!
a niche unDi nadi chhe aa upar chhe te sankDo pul chhe aa
phankDo chhe te kinaro chhe aa lilun chhe te ghas chhe babalog!
suniye ki ghetane khas, lilun bhawe chhe ghas! aa Dabe kinare
chhe te ghas chhe aa jamne kinare chhe te ghas chhe aa ghasman
ubho chhe te gheto chhe chhe to ek ja ne ubho chhe nadini bey
baju bebilog! jabro chhe maro beto, aa bey baju gheto
a bey baju ghas, bhawe chhe ene khas
te jemne kanthe lilunchham ghas joi Dabe kanthena ghetaye je daDabDati
lagawi ke sankDa pulne aDdhe to aam watawi didho phaDak
te Dabe kanthe lilunchham ghas joi jamne kanthena ghetaye je daDabtaDi
lagawi ke sankDa pulne aDdhe to aam watawi didho phaDak
eiya
ghetane bhetyo gheto!
chheto! chheto chheto chheto!
te kharioman tanakhlan chotyan chhe
ne shingDe shingDan ghontyan chhe
a shingDanno bhuko shaherni siment phektrioman wapray to
aksir chhe bharosalayak chhe khatripatri chhe wapro wapro ne
shahernan kaunkritnan bilDingo banawo dhartikampapruph chhe lawaras matena
salamat sephtina walw kiphayat kimmte nakhi apishun treD mark chhe
nakaliya malthi sawdhan sawdhan rahejo ek ja bhaw rastaman
ek ja bhaw saw pawnona ekayek ja bhaw
saw
ekayek ja bhaw
saw
ekayek ja bhaw, pawnoman saw
ekayek ja jaDe chhe mane aa shaher
gheri wale chhe teewr gandhni chanati rati diwalo chomer ubhi thai
achanak
jyan jyan aDakun e diwalone
tyan bani jay ek baranun thalun waselun baranun bani
ughDi jay e bhinto, chonki
chonki peli par tapasun chhun pawnone, to nawa thai ughDi gayela
barnani peli par diwal, pachhal pawan, dwar, diwal
nathi
kani khilatun nathi saDatun pawnoman
chhe
aDikham diwalo laptan barnan pramatt pawno
nirante ughDe chhe ne wasay chhe nirante barnan apoap
saphed barnan apoap pragte chhe ne alop thay chhe apoap
bhintomanthi bhintoman thaine bhintoman bharmaun chhun hun apoap
ne ekayek —
bhenkar nirantthi ughaDtan chataylan saphed ne biDatan nirante
saphed barnanonan jaDban halawti, jasakiyan jaDablan halawti,
beslakh bhinto, jaDbe jakDe mane barnan barnan
chaglaun chhun chawaun chhun wagolaun chhun
trikalman dhakelato sthloman sthloman
bhukhi bhinto bhukhyo shwas bhukhne eke hoy nahi was
ene jane ke khas
lilun bhawe chhe ghas ghas to male kyanthi?
tethi aa shaher
khatun nathi, aa shaher pitun nathi,
a shaher pawnoni pale, aa shaher marnoni Dale
mari gayela saslawalo chanjo ugyo chhe ena chokman ji lol,
tethi gandh to mare ja ne, mara bhaiyun!
joke kharun puchhawo to
apaDne nathi gamatun aa shaher
wartawe chhe kalo ker
a shaherno Dheko
une patle sheko
Dhekani uDe dhani
to saphphachatt ujani!
jyaphat wanbhojan palti palti!
be panch daityo bhega kari
(ne wachman wachman pario khari!)
khatam khai jaiye jariye jari
kumalun pankhi naram majani draksh chakhwa uDe!
khara jewa chitrela chitrani khara jewi drakshona rasabasta
nathi rasne joi
waD par bethelun pankhi phelawtunkne pankh uDe e taraph, bhonthun paDe
— na aa e wat nathi
angnaman chaDawela drakshna welaono manDap
a surajna prkashman jhage chhe lilo, tarbol, mitho, sacho,
te etetlo lilo, tarbol, mitho etetlo sacho, ke
gharman bhinte latkawela chitranun chitrayelun pankhi
ene jue chitrman rue tinun gay
chitr chhoDine dhaswa jay
rankhrekhanun jakDe jagat ene runwerunwe, runwunrunwun rangrekhanun banyun,
ruwe pankhi tarasyun jue pachhi draksh phang phang phangolay
chhewat tine chheDe pankh tanati, peeth hawaman halabalti,
ankho ichchha, chitr chhoDine phangolatun hwe hawaman, tatpar
tatpar, chitr chhoDine draksh wintta
nabhman lagbhag —
pag!
ena pag
chitr paseni algi duniyaman ghaseli eni kayane chhek chheDe hajiye
sapati na chhoDi chukela pag chitrayla na mati shakya te na ja
sajiw thai halabalta pankhina
chitrayla na mati shakta pag —
par chalun chhun hun aa shaherman
deh waDe kadach uDto hoish shaherni bahar
tutun tutun ke khenchai jaun akashe unchkaun
chitre chusaun aakhe aakho
— em man to thay ghanunye bhai, mara sayeb, pan juo aa
pela akashmanthi marela saslana bhare niche niche utarta
chandane
sarawarpale ne ambani unchi Dale hath pakDine bethelo
popat joi gyo potana dostar saslane marelo joine popat to
kalo
dhab popat sheno? hwe to kalun pankhi ja
pankhi sunmun
paradhi prpanchi
ek kalun pankhi
panjo jhapat muththi bandh pakaDyun
akhe aakha bhutkalna jabra jore jakaDyun
salwaya chhe be pag, khulli pankho, phat phatkare, karDe,
marDe Doki peeth, bharDe bhinsaya be be pag
nichinichi khaioman khodatun chalyun aabh
e akashe pankho winjhatun jay jay jay
muththiman pag toy kashun kani jhankhi
ek kalun pankhi
ek kalun pankhi aa e ja bhiya, popat ha, key koi?
hun tane prem karto atakyo te pachhi mein joyun chhe ke
pratham sanket milan welaye ten
mane aapi hati, te tari taswir
— man ten paherela ristwochna kanta
hwe niymit pharwa lagya chhe taswirman
taswirman khilelun apyun hatun ten,
te karmay lastilun phausti pushp
wali tara pag kane kutarun bethun hatun
te dhasamasabhasabhsat, shetan!
bajuni nani waD,
wadhti chali akhre sapati akhine Dhankti, ne
chhabiman pathraylo diwas jhankho thai
ghaDiyalna reDiyamthi jhabakti paDe chhe tyan raat
tyare mara khanDman chho hoy bapor,
chhatan mane aawe chhe ghenman unghman swapnman bapor
ten chhabiman aapi hati te
bapor
ek e ane biji aa!
hwe, are, aa hun kai baporno paDish paDchhayo?
bapore e bali jay
ekmekman bhali jay
ha joi chhe,
bahu joi chhe baporone
rajamarg par jati baporiya basna paDchhayaman
khila thokun hun
to tyan ne tyan ja khoDai jay DabalDekro
jhalahalta arisani pachhal rahi rati karun
to aynani aagal kesh samarti sundrio garbhawti bani
jay
a bapor, aa paDchhayo, aa pratibimb, — pher sho
emni wachche?
e rite junman janmelun anghalun akash
patli, lambi, kampti, warsadi anglionan
sparshilan terwan jyare
wishwaspurwak lambawe chhe, tyare
shaher
Damar ane phoranne selwibhelwi
haiwe, baylen, meinroD, phutpathoni lintio bhari nakhine
ek wat
potani wat lakhi nakhe chhe brelalipiman
brelalipiman upseli aa wat wanchatun hoy chhe, e rite, tyare junman
janmela
andhlan akashanun mon
wijliothi bharpur chhawai jay chhe
wahiwanchao pothaone dore winti chalta thay
malshe mane warsadi terwan hajaro?
malshe mane ghanshyam andhta ek?
malnarne shodhya karun chhun sharuatthi ja shaherman
kamal khaDiyo ganapati ghaDiyal shaherman,
sharuatthi ja
kamal jewo khaDiyo unchki ganDa ganapatiye ghayal
ghaDiyalman Dholyo
lya glotimb glotimb!
blotingman chusayan etle ghaDiyalo ghabrayan lol
ghaDiyalo ghabrayan etle reDiyam chanda bujhya lol
reDiyam chanda bujhya etle saslano sharmayan lol
saslano sharmayan etle shingDano bharmayan lol
gol ghumyan e shingDan etle metaji gabhraya lol
metaji gabhraya etle barakhaD badlaya lol
barakhaD badlaya etle ganapatiye khaDiyamanthi
ghaDiyal kaDhi kamalwat peri lidhun sharuatthi ja
a dhamalman lipi te kyanthi ukle, bhaila?
are chopaDiyaye khowai gai mari to, bhaila
be chopaDiyo khowai gai hati
pachhi mali gai mane
ek bapore be ne aDatrise sheriman ja
aynanun bimb ek balak phenkatun hatun jyan tyan
teman jhaDpai gai
biji chopDi pan mali gai e ja ratre
ketlak wage
samayshishiman untna aswarone DubaDti andhi uDti hati
bakina aswaro untna petman paniman Dubi mua
mali gai mane chopDi te wakhte, mara swapnna
kharabachDa Dungrani ratanajhalahalti guphaman
pankhina saphed wajandar inDana pili jhanywala kochlane
potani nawi ugeli chanchthi phoDi
e jyare bahar awati hati tyare
ha mali gai bey!
hwe mali gai bey chopDio mane!
pan kai rite melawun e bene ekmekne?
kyan melwun? kyare melwun? kon melwun?
are
ghajhaDdhabh ghajhaDghabh ghajhaDdhabh ghajhaDghabh
ganDa hathinun tolun bhame chhe mari nasoman
lamnan dhabke, terwan phate, chhali uthe chhati
marun pagle pagalun bhunsi paglan paDe hathi
hathi soyne unchke hathi killane ramDhole
hathi chaute hathi chore hathi pole pole
aynaonan barnan aDun potanun pratibimb
rakhi, hathi dhasi aawto Dhimb!
kyan chhe hathi? kyan chhe hathi? goto re chhabDiman
kyan chhe hathi? kyan chhe hathi? juo magarna jaDbani dabDiman
kyan chhe hathi? are barabar barna pachhal juo
ne shaherman bheent shaherman baranun shaherman aayno
baranun to bandh
bhali, hun to kudi paDun aynaman paherye kapDe
ayno bhinte latke ne aayno
bhintoni pachhal kyanne kyanya bhatke
ayna mari ankho mate sarje ek duniya
pachchhamna surajne pakDi lawe purabman — ne ankho to jhalanhlan
ankh kaje aynaman ratash ne pilash
‘balmitr’ni unghi lipi ukelnaro ankho mate aayno
aynaman unDan, bheent pachhal bhrman
ayno to agadh
aynaman ankho kare khud kachanun ja atikrman!
—awan awan satyo sarje bhalo aayno
ankho mate, tyare
e satyoni srishtiman sarwa mate hun, aa hun ja ho,
mari anglio waDe aDakwa jaun e satyone
tyan to maro lambato hath rokwa achuk dhase andarthi ek hath
ne aDikham bheent thai khaDo thai jay aayno wachchowachch
satyono santri wajar rahi jay aynaman
hath rahi jay
bahar
terwanni chhap upse lisa kach par kyan?
hun kyan?
mari aankh mate sarjayela satyman
sarji chukyo chhe mara hath mate waitathya
ayno!
babari olto, lipi ukelto, sahune bewDawto ayno!
ayno!
sahune bewDawto, sahune bewDawto kone?
a kone bewDawto? aayno
mara kruddh hathe shahermanthi pakDine athDawela
paththromanthi pragti uthelo tankho,
ayne sarjela wistarman pahonchi jay pachhi
apmele phelay e bali jay uno pawan way
barnan bhatkay wahiwanchao pothaone dore winti chalta thay
shaher kyankthi pragte bewDay
2
hun pasar thayo jemanthi, e shun hatun,
ayno ke barnun?
3 Datantar
wiktoriya tarminasna tere pletphaurmo parthi samto
sahsa senkDo paiDanni gaDetaDi karto
wijlini Dabal phast ter treno thaine
hun natho chhun jyare jyare
tyare achuk
ter shahero thai aa mumbi wasi gayun chhe
ter loh pathone pele chheDe
wishal chhe aa shaher
a shaherman jagyani tangi ghani
te ghana manso mari jem aynaoman rahe chhe
kahe chhe ha
pachhi mane khaje pachhi mane khaje
aynaomanna khanDoman chopDio hoy kabat hoy petio hoy
bario hoy
kholto nathi kadi hun emne
bahar kadach shaher na hoy
kadach na hoy shaher,
shaher aynaoni howa barioni bahar kadach hoy
kadach hoy, na hoy
ne kholeli bariomanthi jo
te
aynaoni andar prweshe to
osari jay baharthi akhunye shaher,
jene jhiline ja to chopaDiyala, petiyala, bariyala chhe
bharyabhadarya ayna!
ne jo kholeli bariomanthi prweshe jo
aynaoman shaher to bahar kani na rahetan
aynaoman jhilayalun shaher bhunsai jay, jo andar
praweshi chuke aynaoman shaher
tethi bario kholya wagar rahun chhun
aynaoman wasi chukela, na bhunsayla
kyareye prweshyun ja nathi kharekhar to bariomanthi aynaoman
tewa shaherno shaheri chhun
mat apun kar chhupawun danchorino mal ghusaDun wechi nakhun
hoshiyarithi
nikaso karun na dithela aphrikaoman
ne aynaoni same aath ke das phoot door
je diwal chhe bahar
tene takya karun andar rahye rahye
takun ke mon sameni e diwal khase to!
lo, khase peeth pachhalni diwal apoap
jara moklash thay
aynana wistar manhya
diwal khaseDwa lambawelo hath kyank to kaDhwo paDe bahar aa
aynamanthi
to toDwi paDe eni thoDik pan sapati
ne aynani tuttan sapati tute peeth pachhalni diwal
to diwalanun gabaDun keme kare purun?
hath waDe dhakeleli sameni diwal to nakkar
ne aynani diwalman jo paDe gabaDun
to gabaDun keme purun? kye hathe? kyo hun? kai diwalman?
akbandh diwalo par latakta tutla aynaman aweli
imartoni diwalonan gabDanoman thai
natho chhun ghani war, pan jo
hun bhagi chhutun to kyan?
shahermanna aynaoni taraDo —
ni samena
bhunsayla shaherna chamakta aynaoman?
mane thay
e aakha shaherne andharaman rakhi
men lainno phyoojh bani hun uDi jaun
pan niyantaye aa shaherna khaDak par
akashi wijline wahewa shaktiman ewo tar banawi
mane shape bandhyo chhe
kolahlona lambayla uttung khaDkoni khanoman
mein therther thansi rakhela swakiy sanketona Daynamaito
wakhtowkhat phumphuDta phate chhe
tyare uchhalti shilaothi
ghawatun nathi koi
hwe wyawasthit hijrat kari gaya chhe loko aa prdeshmanthi
ane tyan
janitan putlan bani bethela
ajanya paththrothi ghaDayun chhe aa
jyan chalwathi lisi thati phutpatho tankawi lewi paDe chhe chalwa
mate
pela pasena ne aa aghena wistaroman
kolambasna khalasi thai ghaniye war
mare jahaj hankarawun paDyun chhe
ek halesun aur lagawtan
gabDi ja paDashe hwe to samudrno chheDo awtan
awkashman,
ewo bhay tyare mari manspeshione ogli nakhe chhe
pan,
na, aa samudrno chheDo chhe ja nahin, ewun
kolambasanun niyat wakya tyare sambhlay chhe
are, mane ashwasan nathi malatun
male chhe bhay
aynaona khaDko wachche
aynaonan pani
aynaoni peli seem
rahi gai chhek ajani
kolambasna jahaj niche panch nadio wahe,
pancheman chhe judan pani, kon jai ene kahe?
phantashe je war prwaho tyare mora putalun
eni lakkaDiya ankhothi shun joshe bebaklun?
awun howathi
erkanDishan yantroman gali galine piun chhun,
pan jeebh par kaDawun lage chhe aa shaher
joke phortni anek galioman bhula paDi jawun bahu dukhad nathi
bhula paDi bhataktan ekmanthi bije raste chaDi jawun no entrina nake
pag thobhi jatan paglan thaine ja aagal chalyan jawun ne phutpatho
par pheriya pase rastaman pag kharidi dukanmanthi bharosapatr dhaD
kharidi sper mathun upar chaDawi lai aagal chalawun, kani dukhad
nathi
iwan Detna parkingoman oD Dete parking na kariye etle thayun
prithwine surajni pharte pharwaman koi wandho na aawe naDio par
ristwocho dhabki shake das bar galioman paglan ja thai aagal
wadhi jawatan chhatan dhaD kharidi sper mathun upar chaDawi aagal wadhi
shakay
4 Datantar nathi Datantar nathi ja e
pan phortni dasbar galioman dasbar thai bhataktan
jo bhulthi
wachchena ek ajanya
chokman
jyan aa galioman pela ‘no entri’ barabar lakhela
ketlak chheDao ahin ‘ekjhit onli’ em babDine
paDe chhe,
paherye kapDe,
tyan jo aawi paDay to,
e chokman,
ekmekni same takawun jara dukhad chhe
jara dukhad chhe e ajanya shant wichitr panchkon chokne khune khune
phortni galionan ujjaD nakano par ubha rahi anekmekni same
sahsa aawi
jawatan takawun te
tyan ranghina signlo achuk layman jhabak jhabak thaya kare chhe
tyan dhimethi, bahudha, ‘kitna baja!’ puchhi chhuta paDawun
naDio par dhabaktan ghaDiyalo melwi shakay, naye
melwi shakay, pher na paDe tyan kashathiy
jane ke
Disembar, 1967
nondh ha
1 i 1956man gujarati bhashana chaturwidh lay sanwadone paheli ja prakriyathi ek kawyman rachnar kawi umashankar joshine marun aa kawya arpan
2 aa sarariyal kawya chhe chittnirmanna satatythi itar koi satatya aman shodhwa na jawun e chitt pan ognis moDha jhulawatun sat sat ang wisheshothi sankul antpragya ane swapnna pili jhanywala inDana rasman Dubelun
1 wahiwancha
bapore e bali jay, pawan pramatt winjhay, barnan bhatkay, koi
wistar chhoDine dhay, koi simaDe raghwayun thay, simaDe
khoDibaraman rasto galolay, katayla nakucha shiwalayna khenchay,
linge walgelo nag jhabkay, phana patkay, jal bhay thiji jay,
baraphnan tipanni nisarni adhdhar rachay, parsale bethelo paththarno
nandi ubho thay, peeth tharathray, pachhli khari unchkay, athDay,
takray, unchkay, pachhDay, bhonya chhoDi kammar dhaD gardan naskoran
rati paholi aankh Doltan shing chhatbhedantatpar unchan unchkay,
latakti panch sat sankal wachchethi wegbharyan wantol bani shir karn
shing ghumray, sanklo phangolay, winjhta chheDa satna sattawis
sittoter sityasi so thay, sat sankalna phangolata so chheDaye,
nandini barchhat gardan par, nag Dakle, wipharya gagne, wagya wagya
wagya wagya ghant, aa pralaykalna ganDa ghant, aa pralaykalna ghant
a raktjhalna ghant aa paDi phalana ghant hoha ubalna ghant
wikral bhrantina ghant aa satya wishalna ghant
bapor, shaherman, e, chupchap, bali jay shaherman, koine, jaan
pan na thay shaher to kyankthi pragte, waliyan paliyan simsimaDa
watolatun e kani nahin bijun ne pote ja phel phel phelay
wahiwanchao pothaone dore winti chalta thay
wintati wahione wintlai gai wato
wato toto hato
ek hato popat
ene jane pakDi hath
hath chhoDe to hetho
bane barabar gheto
ghetanun shun? to ke pul
nadio upar saw sankDi bandhay te bandhi rakhe chhe bhool
bhulo bhulo
chalo paDda khulo!
a niche unDi nadi chhe aa upar chhe te sankDo pul chhe aa
phankDo chhe te kinaro chhe aa lilun chhe te ghas chhe babalog!
suniye ki ghetane khas, lilun bhawe chhe ghas! aa Dabe kinare
chhe te ghas chhe aa jamne kinare chhe te ghas chhe aa ghasman
ubho chhe te gheto chhe chhe to ek ja ne ubho chhe nadini bey
baju bebilog! jabro chhe maro beto, aa bey baju gheto
a bey baju ghas, bhawe chhe ene khas
te jemne kanthe lilunchham ghas joi Dabe kanthena ghetaye je daDabDati
lagawi ke sankDa pulne aDdhe to aam watawi didho phaDak
te Dabe kanthe lilunchham ghas joi jamne kanthena ghetaye je daDabtaDi
lagawi ke sankDa pulne aDdhe to aam watawi didho phaDak
eiya
ghetane bhetyo gheto!
chheto! chheto chheto chheto!
te kharioman tanakhlan chotyan chhe
ne shingDe shingDan ghontyan chhe
a shingDanno bhuko shaherni siment phektrioman wapray to
aksir chhe bharosalayak chhe khatripatri chhe wapro wapro ne
shahernan kaunkritnan bilDingo banawo dhartikampapruph chhe lawaras matena
salamat sephtina walw kiphayat kimmte nakhi apishun treD mark chhe
nakaliya malthi sawdhan sawdhan rahejo ek ja bhaw rastaman
ek ja bhaw saw pawnona ekayek ja bhaw
saw
ekayek ja bhaw
saw
ekayek ja bhaw, pawnoman saw
ekayek ja jaDe chhe mane aa shaher
gheri wale chhe teewr gandhni chanati rati diwalo chomer ubhi thai
achanak
jyan jyan aDakun e diwalone
tyan bani jay ek baranun thalun waselun baranun bani
ughDi jay e bhinto, chonki
chonki peli par tapasun chhun pawnone, to nawa thai ughDi gayela
barnani peli par diwal, pachhal pawan, dwar, diwal
nathi
kani khilatun nathi saDatun pawnoman
chhe
aDikham diwalo laptan barnan pramatt pawno
nirante ughDe chhe ne wasay chhe nirante barnan apoap
saphed barnan apoap pragte chhe ne alop thay chhe apoap
bhintomanthi bhintoman thaine bhintoman bharmaun chhun hun apoap
ne ekayek —
bhenkar nirantthi ughaDtan chataylan saphed ne biDatan nirante
saphed barnanonan jaDban halawti, jasakiyan jaDablan halawti,
beslakh bhinto, jaDbe jakDe mane barnan barnan
chaglaun chhun chawaun chhun wagolaun chhun
trikalman dhakelato sthloman sthloman
bhukhi bhinto bhukhyo shwas bhukhne eke hoy nahi was
ene jane ke khas
lilun bhawe chhe ghas ghas to male kyanthi?
tethi aa shaher
khatun nathi, aa shaher pitun nathi,
a shaher pawnoni pale, aa shaher marnoni Dale
mari gayela saslawalo chanjo ugyo chhe ena chokman ji lol,
tethi gandh to mare ja ne, mara bhaiyun!
joke kharun puchhawo to
apaDne nathi gamatun aa shaher
wartawe chhe kalo ker
a shaherno Dheko
une patle sheko
Dhekani uDe dhani
to saphphachatt ujani!
jyaphat wanbhojan palti palti!
be panch daityo bhega kari
(ne wachman wachman pario khari!)
khatam khai jaiye jariye jari
kumalun pankhi naram majani draksh chakhwa uDe!
khara jewa chitrela chitrani khara jewi drakshona rasabasta
nathi rasne joi
waD par bethelun pankhi phelawtunkne pankh uDe e taraph, bhonthun paDe
— na aa e wat nathi
angnaman chaDawela drakshna welaono manDap
a surajna prkashman jhage chhe lilo, tarbol, mitho, sacho,
te etetlo lilo, tarbol, mitho etetlo sacho, ke
gharman bhinte latkawela chitranun chitrayelun pankhi
ene jue chitrman rue tinun gay
chitr chhoDine dhaswa jay
rankhrekhanun jakDe jagat ene runwerunwe, runwunrunwun rangrekhanun banyun,
ruwe pankhi tarasyun jue pachhi draksh phang phang phangolay
chhewat tine chheDe pankh tanati, peeth hawaman halabalti,
ankho ichchha, chitr chhoDine phangolatun hwe hawaman, tatpar
tatpar, chitr chhoDine draksh wintta
nabhman lagbhag —
pag!
ena pag
chitr paseni algi duniyaman ghaseli eni kayane chhek chheDe hajiye
sapati na chhoDi chukela pag chitrayla na mati shakya te na ja
sajiw thai halabalta pankhina
chitrayla na mati shakta pag —
par chalun chhun hun aa shaherman
deh waDe kadach uDto hoish shaherni bahar
tutun tutun ke khenchai jaun akashe unchkaun
chitre chusaun aakhe aakho
— em man to thay ghanunye bhai, mara sayeb, pan juo aa
pela akashmanthi marela saslana bhare niche niche utarta
chandane
sarawarpale ne ambani unchi Dale hath pakDine bethelo
popat joi gyo potana dostar saslane marelo joine popat to
kalo
dhab popat sheno? hwe to kalun pankhi ja
pankhi sunmun
paradhi prpanchi
ek kalun pankhi
panjo jhapat muththi bandh pakaDyun
akhe aakha bhutkalna jabra jore jakaDyun
salwaya chhe be pag, khulli pankho, phat phatkare, karDe,
marDe Doki peeth, bharDe bhinsaya be be pag
nichinichi khaioman khodatun chalyun aabh
e akashe pankho winjhatun jay jay jay
muththiman pag toy kashun kani jhankhi
ek kalun pankhi
ek kalun pankhi aa e ja bhiya, popat ha, key koi?
hun tane prem karto atakyo te pachhi mein joyun chhe ke
pratham sanket milan welaye ten
mane aapi hati, te tari taswir
— man ten paherela ristwochna kanta
hwe niymit pharwa lagya chhe taswirman
taswirman khilelun apyun hatun ten,
te karmay lastilun phausti pushp
wali tara pag kane kutarun bethun hatun
te dhasamasabhasabhsat, shetan!
bajuni nani waD,
wadhti chali akhre sapati akhine Dhankti, ne
chhabiman pathraylo diwas jhankho thai
ghaDiyalna reDiyamthi jhabakti paDe chhe tyan raat
tyare mara khanDman chho hoy bapor,
chhatan mane aawe chhe ghenman unghman swapnman bapor
ten chhabiman aapi hati te
bapor
ek e ane biji aa!
hwe, are, aa hun kai baporno paDish paDchhayo?
bapore e bali jay
ekmekman bhali jay
ha joi chhe,
bahu joi chhe baporone
rajamarg par jati baporiya basna paDchhayaman
khila thokun hun
to tyan ne tyan ja khoDai jay DabalDekro
jhalahalta arisani pachhal rahi rati karun
to aynani aagal kesh samarti sundrio garbhawti bani
jay
a bapor, aa paDchhayo, aa pratibimb, — pher sho
emni wachche?
e rite junman janmelun anghalun akash
patli, lambi, kampti, warsadi anglionan
sparshilan terwan jyare
wishwaspurwak lambawe chhe, tyare
shaher
Damar ane phoranne selwibhelwi
haiwe, baylen, meinroD, phutpathoni lintio bhari nakhine
ek wat
potani wat lakhi nakhe chhe brelalipiman
brelalipiman upseli aa wat wanchatun hoy chhe, e rite, tyare junman
janmela
andhlan akashanun mon
wijliothi bharpur chhawai jay chhe
wahiwanchao pothaone dore winti chalta thay
malshe mane warsadi terwan hajaro?
malshe mane ghanshyam andhta ek?
malnarne shodhya karun chhun sharuatthi ja shaherman
kamal khaDiyo ganapati ghaDiyal shaherman,
sharuatthi ja
kamal jewo khaDiyo unchki ganDa ganapatiye ghayal
ghaDiyalman Dholyo
lya glotimb glotimb!
blotingman chusayan etle ghaDiyalo ghabrayan lol
ghaDiyalo ghabrayan etle reDiyam chanda bujhya lol
reDiyam chanda bujhya etle saslano sharmayan lol
saslano sharmayan etle shingDano bharmayan lol
gol ghumyan e shingDan etle metaji gabhraya lol
metaji gabhraya etle barakhaD badlaya lol
barakhaD badlaya etle ganapatiye khaDiyamanthi
ghaDiyal kaDhi kamalwat peri lidhun sharuatthi ja
a dhamalman lipi te kyanthi ukle, bhaila?
are chopaDiyaye khowai gai mari to, bhaila
be chopaDiyo khowai gai hati
pachhi mali gai mane
ek bapore be ne aDatrise sheriman ja
aynanun bimb ek balak phenkatun hatun jyan tyan
teman jhaDpai gai
biji chopDi pan mali gai e ja ratre
ketlak wage
samayshishiman untna aswarone DubaDti andhi uDti hati
bakina aswaro untna petman paniman Dubi mua
mali gai mane chopDi te wakhte, mara swapnna
kharabachDa Dungrani ratanajhalahalti guphaman
pankhina saphed wajandar inDana pili jhanywala kochlane
potani nawi ugeli chanchthi phoDi
e jyare bahar awati hati tyare
ha mali gai bey!
hwe mali gai bey chopDio mane!
pan kai rite melawun e bene ekmekne?
kyan melwun? kyare melwun? kon melwun?
are
ghajhaDdhabh ghajhaDghabh ghajhaDdhabh ghajhaDghabh
ganDa hathinun tolun bhame chhe mari nasoman
lamnan dhabke, terwan phate, chhali uthe chhati
marun pagle pagalun bhunsi paglan paDe hathi
hathi soyne unchke hathi killane ramDhole
hathi chaute hathi chore hathi pole pole
aynaonan barnan aDun potanun pratibimb
rakhi, hathi dhasi aawto Dhimb!
kyan chhe hathi? kyan chhe hathi? goto re chhabDiman
kyan chhe hathi? kyan chhe hathi? juo magarna jaDbani dabDiman
kyan chhe hathi? are barabar barna pachhal juo
ne shaherman bheent shaherman baranun shaherman aayno
baranun to bandh
bhali, hun to kudi paDun aynaman paherye kapDe
ayno bhinte latke ne aayno
bhintoni pachhal kyanne kyanya bhatke
ayna mari ankho mate sarje ek duniya
pachchhamna surajne pakDi lawe purabman — ne ankho to jhalanhlan
ankh kaje aynaman ratash ne pilash
‘balmitr’ni unghi lipi ukelnaro ankho mate aayno
aynaman unDan, bheent pachhal bhrman
ayno to agadh
aynaman ankho kare khud kachanun ja atikrman!
—awan awan satyo sarje bhalo aayno
ankho mate, tyare
e satyoni srishtiman sarwa mate hun, aa hun ja ho,
mari anglio waDe aDakwa jaun e satyone
tyan to maro lambato hath rokwa achuk dhase andarthi ek hath
ne aDikham bheent thai khaDo thai jay aayno wachchowachch
satyono santri wajar rahi jay aynaman
hath rahi jay
bahar
terwanni chhap upse lisa kach par kyan?
hun kyan?
mari aankh mate sarjayela satyman
sarji chukyo chhe mara hath mate waitathya
ayno!
babari olto, lipi ukelto, sahune bewDawto ayno!
ayno!
sahune bewDawto, sahune bewDawto kone?
a kone bewDawto? aayno
mara kruddh hathe shahermanthi pakDine athDawela
paththromanthi pragti uthelo tankho,
ayne sarjela wistarman pahonchi jay pachhi
apmele phelay e bali jay uno pawan way
barnan bhatkay wahiwanchao pothaone dore winti chalta thay
shaher kyankthi pragte bewDay
2
hun pasar thayo jemanthi, e shun hatun,
ayno ke barnun?
3 Datantar
wiktoriya tarminasna tere pletphaurmo parthi samto
sahsa senkDo paiDanni gaDetaDi karto
wijlini Dabal phast ter treno thaine
hun natho chhun jyare jyare
tyare achuk
ter shahero thai aa mumbi wasi gayun chhe
ter loh pathone pele chheDe
wishal chhe aa shaher
a shaherman jagyani tangi ghani
te ghana manso mari jem aynaoman rahe chhe
kahe chhe ha
pachhi mane khaje pachhi mane khaje
aynaomanna khanDoman chopDio hoy kabat hoy petio hoy
bario hoy
kholto nathi kadi hun emne
bahar kadach shaher na hoy
kadach na hoy shaher,
shaher aynaoni howa barioni bahar kadach hoy
kadach hoy, na hoy
ne kholeli bariomanthi jo
te
aynaoni andar prweshe to
osari jay baharthi akhunye shaher,
jene jhiline ja to chopaDiyala, petiyala, bariyala chhe
bharyabhadarya ayna!
ne jo kholeli bariomanthi prweshe jo
aynaoman shaher to bahar kani na rahetan
aynaoman jhilayalun shaher bhunsai jay, jo andar
praweshi chuke aynaoman shaher
tethi bario kholya wagar rahun chhun
aynaoman wasi chukela, na bhunsayla
kyareye prweshyun ja nathi kharekhar to bariomanthi aynaoman
tewa shaherno shaheri chhun
mat apun kar chhupawun danchorino mal ghusaDun wechi nakhun
hoshiyarithi
nikaso karun na dithela aphrikaoman
ne aynaoni same aath ke das phoot door
je diwal chhe bahar
tene takya karun andar rahye rahye
takun ke mon sameni e diwal khase to!
lo, khase peeth pachhalni diwal apoap
jara moklash thay
aynana wistar manhya
diwal khaseDwa lambawelo hath kyank to kaDhwo paDe bahar aa
aynamanthi
to toDwi paDe eni thoDik pan sapati
ne aynani tuttan sapati tute peeth pachhalni diwal
to diwalanun gabaDun keme kare purun?
hath waDe dhakeleli sameni diwal to nakkar
ne aynani diwalman jo paDe gabaDun
to gabaDun keme purun? kye hathe? kyo hun? kai diwalman?
akbandh diwalo par latakta tutla aynaman aweli
imartoni diwalonan gabDanoman thai
natho chhun ghani war, pan jo
hun bhagi chhutun to kyan?
shahermanna aynaoni taraDo —
ni samena
bhunsayla shaherna chamakta aynaoman?
mane thay
e aakha shaherne andharaman rakhi
men lainno phyoojh bani hun uDi jaun
pan niyantaye aa shaherna khaDak par
akashi wijline wahewa shaktiman ewo tar banawi
mane shape bandhyo chhe
kolahlona lambayla uttung khaDkoni khanoman
mein therther thansi rakhela swakiy sanketona Daynamaito
wakhtowkhat phumphuDta phate chhe
tyare uchhalti shilaothi
ghawatun nathi koi
hwe wyawasthit hijrat kari gaya chhe loko aa prdeshmanthi
ane tyan
janitan putlan bani bethela
ajanya paththrothi ghaDayun chhe aa
jyan chalwathi lisi thati phutpatho tankawi lewi paDe chhe chalwa
mate
pela pasena ne aa aghena wistaroman
kolambasna khalasi thai ghaniye war
mare jahaj hankarawun paDyun chhe
ek halesun aur lagawtan
gabDi ja paDashe hwe to samudrno chheDo awtan
awkashman,
ewo bhay tyare mari manspeshione ogli nakhe chhe
pan,
na, aa samudrno chheDo chhe ja nahin, ewun
kolambasanun niyat wakya tyare sambhlay chhe
are, mane ashwasan nathi malatun
male chhe bhay
aynaona khaDko wachche
aynaonan pani
aynaoni peli seem
rahi gai chhek ajani
kolambasna jahaj niche panch nadio wahe,
pancheman chhe judan pani, kon jai ene kahe?
phantashe je war prwaho tyare mora putalun
eni lakkaDiya ankhothi shun joshe bebaklun?
awun howathi
erkanDishan yantroman gali galine piun chhun,
pan jeebh par kaDawun lage chhe aa shaher
joke phortni anek galioman bhula paDi jawun bahu dukhad nathi
bhula paDi bhataktan ekmanthi bije raste chaDi jawun no entrina nake
pag thobhi jatan paglan thaine ja aagal chalyan jawun ne phutpatho
par pheriya pase rastaman pag kharidi dukanmanthi bharosapatr dhaD
kharidi sper mathun upar chaDawi lai aagal chalawun, kani dukhad
nathi
iwan Detna parkingoman oD Dete parking na kariye etle thayun
prithwine surajni pharte pharwaman koi wandho na aawe naDio par
ristwocho dhabki shake das bar galioman paglan ja thai aagal
wadhi jawatan chhatan dhaD kharidi sper mathun upar chaDawi aagal wadhi
shakay
4 Datantar nathi Datantar nathi ja e
pan phortni dasbar galioman dasbar thai bhataktan
jo bhulthi
wachchena ek ajanya
chokman
jyan aa galioman pela ‘no entri’ barabar lakhela
ketlak chheDao ahin ‘ekjhit onli’ em babDine
paDe chhe,
paherye kapDe,
tyan jo aawi paDay to,
e chokman,
ekmekni same takawun jara dukhad chhe
jara dukhad chhe e ajanya shant wichitr panchkon chokne khune khune
phortni galionan ujjaD nakano par ubha rahi anekmekni same
sahsa aawi
jawatan takawun te
tyan ranghina signlo achuk layman jhabak jhabak thaya kare chhe
tyan dhimethi, bahudha, ‘kitna baja!’ puchhi chhuta paDawun
naDio par dhabaktan ghaDiyalo melwi shakay, naye
melwi shakay, pher na paDe tyan kashathiy
jane ke
Disembar, 1967
nondh ha
1 i 1956man gujarati bhashana chaturwidh lay sanwadone paheli ja prakriyathi ek kawyman rachnar kawi umashankar joshine marun aa kawya arpan
2 aa sarariyal kawya chhe chittnirmanna satatythi itar koi satatya aman shodhwa na jawun e chitt pan ognis moDha jhulawatun sat sat ang wisheshothi sankul antpragya ane swapnna pili jhanywala inDana rasman Dubelun
સ્રોત
- પુસ્તક : ઓડિસ્યુસનું હલેસું (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 91)
- સર્જક : સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર
- પ્રકાશક : આર. આર. શેઠની કંપની
- વર્ષ : 2009
- આવૃત્તિ : 2