ન’તી શરદપૂર્ણિમા, ન હતી કુંજની મોહિની,
છતાં શરદપૂર્ણિમાથી અદકી તહીં પૂર્ણિમા
ઝગી, ઝળહળી ગઈ, ભભકભેર કો ભાસ્વરા,
અજાણ ઘરના ઊંચા ભુખર એક મેડા પરે.
હતી રજની શાંત તારક તણાં સ્મિતોથી ભરી,
અને ઘરની મેડીએ લઘુક દીપ ખૂણે છુપ્યો
હતો, મસૃણ અંધકાર નયનો છુપી ઠારતો,
કુણો મરુત-મર્મરાટ તરુઝુણ્ડ ચોપાસમાં
ઉઠી તરુવરો તણાં હૃદય સ્પર્શી કંપાવતો;
અને મરુતની ય મર્મરથી મીઠડી ગોઠડી ૧૦
સુમંદ શબદે હતી લસરતી, શું કો નાવડી
નદીજલ વિષે વહી અલસ વેગથી ત્યાં રહી.
હતી સરતી નાવ એ બે જણની ગોઠડીની, ન'તું
સુકાન, સઢ ના હતા, પવન યે ન 'તો; વારિનું
વહેણ સ્વયમેવ હોડી લઈ જાતું ખેંચી, કદી
ઉપાડી ઘડી ત્યાં હલેસું વળી મૂકી દેતાં જ એ.
વહંતી તરણી તણા ઉરની સાથે ધીમે ધીમે
રમંત જલની મીઠી લપછપાટ આછોતરી
બની રહી અનેક ગુંજનની સૌમ્ય કો ભૂમિકા.
વળાંક તટના અનેક અણુધાર્યું સૌન્દર્ય કૈં ર૦
અચાનક છતું કરે સુપન રંગ રેલાવતું:
અડોઅડ ઊભી ઝુકી જળ પરે તટો બે દિશે
રચે હરણફાળ, દોસ્તી મહીં વૃક્ષ-હસ્તો રહે
પસારી, તટ તે, ક્રમે પટ થતાં વિશાળો, સરી
જતા ઉભય અન્યથી -તનુજ એક માબાપનાં
યથા વય વધ્યે સરે સ્વપુરુષાર્થ આરંભવા,
સરે અલગ એટલા અલગ કે ન અન્યોન્યની
રહે સ્મૃતિ કદી ય શેષ નિજ ભાંડુની હસ્તીની.
તહીં ગગનમાં ઘુમંતી બદરી ય કૈં છેલ શી
પસારી નિજ કેશ આછું ઉર ખોલી આકર્ષતી, ૩૦
ઉડે વિહગ પાંખ ખોલી, શર શાં, સીધાં વાદળો
વિષે ભળી જતાં, ટહૂક જત મૂકી પાણી પરે,
હવા પર, હિયા પરે અગમ કોક ઉચ્ચાર શી!
રહે ચમક તેજની પ્રતિતરંગટોચે સ્ફુરી
અનંત સ્મિતથી ખચ્યાં વદન અપ્સરાનાં શું કે!
અનેક નગરો વહ્યાં, તટ અનેકરંગી વહ્યો,
ઉંડાણ, ખડકો, ગુહા જલની કોતરો, ખાઈઓ,
અને કંઈક ખાડીઓ, સરિત નાનકીઓ મળી
અનંત રસરૂપનો બિખરી બ્હાર રેલી ગયાં.
હતું સ્મિત મુખો પરે, સ્ફુરત અંધકારે ય તે, ૪૦
અને સ્વરની કાકુ ઉક્તિ વદને ય કેવી રીતે
હસે લસતી, કલ્પી એ પણ શકાતું સ્હેજે; હતી
તહીં જવનિકા સુરમ્ય તમની, છતાં અંતરો
સ્ફુરંત દલપદ્મની સમ પરાગ પોતા તણો
રહ્યાં વિખરી થૈ ઉદાર :
તહી ગર્જના ઘોર કો
સુણાઈ, ક્ષણ ફાડી નેત્ર નિરખી રહ્યાં બે ય ત્યાં
અવાક, મુખ ખોલી, રે ગડગડાટ શેનો જ એ?-
હવાં સરિત આ વિચાર તણી શાંત નિંદ્રાબ્ધિમાં
જવાની ભળી જાણ્યુ’તું, તહીં જ વ્હેણ આ વારિનાં
અરે સ્થગિત કાં થતાં?-સમય ચિંતવાનો ય ત્યાં પ૦
ન'તો, ગડગડાટ ઘોર વધિયો, મથોડા ઉંચી
સળંગ જલભીંત બે તટ ભરી પ્રલંબાયલી
અદમ્ય ધસતી ટટાર રિપુસૈન્ય દુર્દાન્ત શી!
અરે જવું ક્યહીં? ક્યહીં ક્યહીં કિનાર? આરો કહીં?
થતી સ્થગિત નાવડી, ધસતું ઘોર ઘોડાપુર
ચડ્યું, વિપળ હા ઝઝૂમ્યું, ગરજ્યુ અને ત્રાટક્યું!
અહા કડડભૂસ, હોડી થઈ ઊંધી, એ હોડીનાં
સવાર ઉભયે દટાઈ જલ માંહિ ગરક્યાં ક્ષણ.
અહો જલ! જલો જલો! જલદ પૂરના ઘોડલા!
બિચારી લઘુ નાવડી તણી ન ભાળ દીસે ક્યહીં! ૬૦
ત્યહીં સફરીઓ તણાં શિર થયાં ઉંચાં પાણીની
પરે કમળ બે સમાં, જલલહેર આંદોલને
ઝુલંત, દૃગ જોય, હા જહીં પ્રતપ્ત વેળુભર્યો
હતો પટ તહીં અનંત જલ શાં રહ્યાં રે લસી!
સર્યાં નજિક એ મુખો, જલતરંગ નીચે જ એ
કરો મિલન પામિયા, હૃદય બેયને સ્પર્શતું
અનંત જલધિ તણી ભરતીકેરું પાણી હતું
અગાધ સલુણું, હવે ન તરવાની હોડી હતી!
અશબ્દ રસવ્હેણમાં શિથિલ દેહને બેઉએ
સમર્પી દીધ અબ્ધિનાં પુરની લ્હેરને ખોળલેઃ ૭૦
‘બચાવ તું! ડુબાવ તું!’
અહ મિઠાશ એ સાથમાં
પ્રવાહ મહીં ઝૂલવાની, પણ એથી મીઠું વધુ
ઉરે ઉર જડી પ્રવાહ મહીં ડૂબી સાથે જવું,
સુસંકુલ મહાન જીવનનું વાક્ય અંતાવી ને
વિરામવું વિરામમાં વિપુલ પૂર્ણતાના પટે!
હતો પણ વિરામ ના. નવલ કોક આરંભ ત્યાં:
નહીં મિલન, વ્રેહ ના, પણ અધિત્યકા કો નવી
રચાઈ, જ્યંહી જિન્દગી રસ નવીન ધારી રહી.
ચડ્યું ધસમસંત પૂર થઈ શાંત એ ઓસર્યુ; ૮૦
અને ઉભય અંતરે નભવિહારી કો બાષ્પનું
નિરામય સુધાભરેલ જલબિંદુ આવી ઠર્યું,
સ્ફુરી લસી હસી રહ્યાં કમલનાં દલો એ દ્વય.
સુમંદ વદ નોમનો વિધુ ઉગ્યો તહીં પાછલા
પહોર મહીં, રાત્રિનું વદન આછું પાણ્ડું હસ્યું,
અદૃશ્ય નભ-ઓસની મૃદુલ પામરી ઊતરી
હરેક ફુલપાંદડે તૃણ તૃણે છવાઈ રહી.
અને રજનીરાણીનો સભર ગંધ લૈ નીસર્યોં
પસન્ન પવમાન કુંજ પ્રતિ કુંજમાં સ્હેલતો
જગે ફરી વળ્યો, ચડ્યો ઘરની મેડીએ ને તહીં ૯૦
ઢળ્યાં શયન શાંત, મુગ્ધ નિજ ગોઠ થંભી જતાં,
અશબ્દ રવ કોઈ અંતર પ્રવાહનો પેખતાં
વિમુગ્ધતર એ ઉરો પરસતો, નવી ઊર્મિનું
રચી સ્ફુરણ બેઉને ગહન માંહિ ખેંચી ગયો.
સ્ફુરી રજનીમાં રહ્યાં અણગણ્યાં જ તારામુખો :
ન’તી શરદપૂર્ણિમા, ન હતી કુંજની મોહિની,
છતાં ય શશીના જરાક કટકા થકી બેઉની
બધી શરદપૂર્ણિમાની મધુ રાત્રિઓથી ય આ
સુહાગભર થૈ રહી સુરભિવંત રાત્રિ રુડી,
અજાણ ઘરના ઉંચા ભુખર એક મેડા પરે! ૧૦૦
(ઓકટોબર, ૧૯૩૮)
na’ti sharadpurnima, na hati kunjni mohiani,
chhatan sharadpurnimathi adki tahin purnima
jhagi, jhalahli gai, bhabhakbher ko bhaswra,
ajan gharna uncha bhukhar ek meDa pare
hati rajni shant tarak tanan smitothi bhari,
ane gharni meDiye laghuk deep khune chhupyo
hato, masrin andhkar nayno chhupi tharto,
kuno marut marmrat tarujhunD chopasman
uthi taruwro tanan hriday sparshi kampawto;
ane marutni ya marmarthi mithDi gothDi 10
sumand shabde hati lasarti, shun ko nawDi
nadijal wishe wahi alas wegthi tyan rahi
hati sarti naw e be janni gothDini, natun
sukan, saDh na hata, pawan ye na to; warinun
wahen swaymew hoDi lai jatun khenchi, kadi
upaDi ghaDi tyan halesun wali muki detan ja e
wahanti tarni tana urni sathe dhime dhime
ramant jalni mithi lapachhpat achhotri
bani rahi anek gunjanni saumya ko bhumika
walank tatna anek anudharyun saundarya kain ra0
achanak chhatun kare supan rang relawtunh
aDoaD ubhi jhuki jal pare tato be dishe
rache haranphal, dosti mahin wriksh hasto rahe
pasari, tat te, krme pat thatan wishalo, sari
jata ubhay anythi tanuj ek mabapnan
yatha way wadhye sare swapurusharth arambhwa,
sare alag etla alag ke na anyonyni
rahe smriti kadi ya shesh nij bhanDuni hastini
tahin gaganman ghumanti badri ya kain chhel shi
pasari nij kesh achhun ur kholi akarshti, 30
uDe wihag pankh kholi, shar shan, sidhan wadlo
wishe bhali jatan, tahuk jat muki pani pare,
hawa par, hiya pare agam kok uchchaar shee!
rahe chamak tejani pratitrangtoche sphuri
anant smitthi khachyan wadan apsranan shun ke!
anek nagro wahyan, tat anekrangi wahyo,
unDan, khaDko, guha jalni kotro, khaio,
ane kanik khaDio, sarit nankio mali
anant rasrupno bikhri bhaar reli gayan
hatun smit mukho pare, sphurat andhkare ya te, 40
ane swarni kaku ukti wadne ya kewi rite
hase lasti, kalpi e pan shakatun sheje; hati
tahin jawanika suramya tamni, chhatan antro
sphurant dalpadmni sam prag pota tano
rahyan wikhri thai udar ha
tahi garjana ghor ko
sunai, kshan phaDi netr nirkhi rahyan be ya tyan
awak, mukh kholi, re gaDagDat sheno ja e?
hawan sarit aa wichar tani shant nindrabdhiman
jawani bhali janyu’tun, tahin ja when aa warinan
are sthagit kan thatan? samay chintwano ya tyan pa0
nato, gaDagDat ghor wadhiyo, mathoDa unchi
salang jalbhint be tat bhari prlambayli
adamya dhasti tatar ripusainya durdant shee!
are jawun kyheen? kyheen kyheen kinar? aaro kahin?
thati sthagit nawDi, dhasatun ghor ghoDapur
chaDyun, wipal ha jhajhumyun, garajyu ane tratakyun!
aha kaDaDbhus, hoDi thai undhi, e hoDinan
sawar ubhye datai jal manhi garakyan kshan
aho jal! jalo jalo! jalad purna ghoDla!
bichari laghu nawDi tani na bhaal dise kyheen! 60
tyheen saphrio tanan shir thayan unchan panini
pare kamal be saman, jalalher andolne
jhulant, drig joy, ha jahin pratapt welubharyo
hato pat tahin anant jal shan rahyan re lasi!
saryan najik e mukho, jalatrang niche ja e
karo milan pamiya, hriday beyne sparshatun
anant jaldhi tani bhartikerun pani hatun
agadh salunun, hwe na tarwani hoDi hati!
ashabd rasawhenman shithil dehne beue
samarpi deedh abdhinan purni lherne kholle 70
‘bachaw tun! Dubaw tun!’
ah mithash e sathman
prawah mahin jhulwani, pan ethi mithun wadhu
ure ur jaDi prawah mahin Dubi sathe jawun,
susankul mahan jiwananun wakya antawi ne
wiramawun wiramman wipul purntana pate!
hato pan wiram na nawal kok arambh tyanh
nahin milan, wreh na, pan adhityaka ko nawi
rachai, jyanhi jindgi ras nawin dhari rahi
chaDyun dhasamsant poor thai shant e osaryu; 80
ane ubhay antre nabhawihari ko bashpanun
niramay sudhabhrel jalbindu aawi tharyun,
sphuri lasi hasi rahyan kamalnan dalo e dway
sumand wad nomno widhu ugyo tahin pachhla
pahor mahin, ratrinun wadan achhun panDun hasyun,
adrishya nabh osni mridul pamari utri
harek phulpandDe trin trine chhawai rahi
ane rajniranino sabhar gandh lai nisaryon
pasann pawaman kunj prati kunjman shelto
jage phari walyo, chaDyo gharni meDiye ne tahin 90
Dhalyan shayan shant, mugdh nij goth thambhi jatan,
ashabd raw koi antar prwahno pekhtan
wimugdhtar e uro parasto, nawi urminun
rachi sphuran beune gahan manhi khenchi gayo
sphuri rajniman rahyan anganyan ja taramukho ha
na’ti sharadpurnima, na hati kunjni mohiani,
chhatan ya shashina jarak katka thaki beuni
badhi sharadpurnimani madhu ratriothi ya aa
suhagbhar thai rahi surabhiwant ratri ruDi,
ajan gharna uncha bhukhar ek meDa pare! 100
(oktobar, 1938)
na’ti sharadpurnima, na hati kunjni mohiani,
chhatan sharadpurnimathi adki tahin purnima
jhagi, jhalahli gai, bhabhakbher ko bhaswra,
ajan gharna uncha bhukhar ek meDa pare
hati rajni shant tarak tanan smitothi bhari,
ane gharni meDiye laghuk deep khune chhupyo
hato, masrin andhkar nayno chhupi tharto,
kuno marut marmrat tarujhunD chopasman
uthi taruwro tanan hriday sparshi kampawto;
ane marutni ya marmarthi mithDi gothDi 10
sumand shabde hati lasarti, shun ko nawDi
nadijal wishe wahi alas wegthi tyan rahi
hati sarti naw e be janni gothDini, natun
sukan, saDh na hata, pawan ye na to; warinun
wahen swaymew hoDi lai jatun khenchi, kadi
upaDi ghaDi tyan halesun wali muki detan ja e
wahanti tarni tana urni sathe dhime dhime
ramant jalni mithi lapachhpat achhotri
bani rahi anek gunjanni saumya ko bhumika
walank tatna anek anudharyun saundarya kain ra0
achanak chhatun kare supan rang relawtunh
aDoaD ubhi jhuki jal pare tato be dishe
rache haranphal, dosti mahin wriksh hasto rahe
pasari, tat te, krme pat thatan wishalo, sari
jata ubhay anythi tanuj ek mabapnan
yatha way wadhye sare swapurusharth arambhwa,
sare alag etla alag ke na anyonyni
rahe smriti kadi ya shesh nij bhanDuni hastini
tahin gaganman ghumanti badri ya kain chhel shi
pasari nij kesh achhun ur kholi akarshti, 30
uDe wihag pankh kholi, shar shan, sidhan wadlo
wishe bhali jatan, tahuk jat muki pani pare,
hawa par, hiya pare agam kok uchchaar shee!
rahe chamak tejani pratitrangtoche sphuri
anant smitthi khachyan wadan apsranan shun ke!
anek nagro wahyan, tat anekrangi wahyo,
unDan, khaDko, guha jalni kotro, khaio,
ane kanik khaDio, sarit nankio mali
anant rasrupno bikhri bhaar reli gayan
hatun smit mukho pare, sphurat andhkare ya te, 40
ane swarni kaku ukti wadne ya kewi rite
hase lasti, kalpi e pan shakatun sheje; hati
tahin jawanika suramya tamni, chhatan antro
sphurant dalpadmni sam prag pota tano
rahyan wikhri thai udar ha
tahi garjana ghor ko
sunai, kshan phaDi netr nirkhi rahyan be ya tyan
awak, mukh kholi, re gaDagDat sheno ja e?
hawan sarit aa wichar tani shant nindrabdhiman
jawani bhali janyu’tun, tahin ja when aa warinan
are sthagit kan thatan? samay chintwano ya tyan pa0
nato, gaDagDat ghor wadhiyo, mathoDa unchi
salang jalbhint be tat bhari prlambayli
adamya dhasti tatar ripusainya durdant shee!
are jawun kyheen? kyheen kyheen kinar? aaro kahin?
thati sthagit nawDi, dhasatun ghor ghoDapur
chaDyun, wipal ha jhajhumyun, garajyu ane tratakyun!
aha kaDaDbhus, hoDi thai undhi, e hoDinan
sawar ubhye datai jal manhi garakyan kshan
aho jal! jalo jalo! jalad purna ghoDla!
bichari laghu nawDi tani na bhaal dise kyheen! 60
tyheen saphrio tanan shir thayan unchan panini
pare kamal be saman, jalalher andolne
jhulant, drig joy, ha jahin pratapt welubharyo
hato pat tahin anant jal shan rahyan re lasi!
saryan najik e mukho, jalatrang niche ja e
karo milan pamiya, hriday beyne sparshatun
anant jaldhi tani bhartikerun pani hatun
agadh salunun, hwe na tarwani hoDi hati!
ashabd rasawhenman shithil dehne beue
samarpi deedh abdhinan purni lherne kholle 70
‘bachaw tun! Dubaw tun!’
ah mithash e sathman
prawah mahin jhulwani, pan ethi mithun wadhu
ure ur jaDi prawah mahin Dubi sathe jawun,
susankul mahan jiwananun wakya antawi ne
wiramawun wiramman wipul purntana pate!
hato pan wiram na nawal kok arambh tyanh
nahin milan, wreh na, pan adhityaka ko nawi
rachai, jyanhi jindgi ras nawin dhari rahi
chaDyun dhasamsant poor thai shant e osaryu; 80
ane ubhay antre nabhawihari ko bashpanun
niramay sudhabhrel jalbindu aawi tharyun,
sphuri lasi hasi rahyan kamalnan dalo e dway
sumand wad nomno widhu ugyo tahin pachhla
pahor mahin, ratrinun wadan achhun panDun hasyun,
adrishya nabh osni mridul pamari utri
harek phulpandDe trin trine chhawai rahi
ane rajniranino sabhar gandh lai nisaryon
pasann pawaman kunj prati kunjman shelto
jage phari walyo, chaDyo gharni meDiye ne tahin 90
Dhalyan shayan shant, mugdh nij goth thambhi jatan,
ashabd raw koi antar prwahno pekhtan
wimugdhtar e uro parasto, nawi urminun
rachi sphuran beune gahan manhi khenchi gayo
sphuri rajniman rahyan anganyan ja taramukho ha
na’ti sharadpurnima, na hati kunjni mohiani,
chhatan ya shashina jarak katka thaki beuni
badhi sharadpurnimani madhu ratriothi ya aa
suhagbhar thai rahi surabhiwant ratri ruDi,
ajan gharna uncha bhukhar ek meDa pare! 100
(oktobar, 1938)
સ્રોત
- પુસ્તક : યાત્રા (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 35)
- સર્જક : સુન્દરમ્
- પ્રકાશક : આર. આર. શેઠની કંપની
- વર્ષ : 1951