હું કોણ?
હું કર્ણ!
પણ કોણ કર્ણ!
સૂતપુત્ર કે સૂર્યપુત્ર?
રાધાપુત્ર કે કુંતાપુત્ર?
એક અકળ પ્રહેલિકા હતું
એક રહસ્યમય આવેષ્ટનની અંદર જ
ઘૂંટાતું રહ્યું જે સતત
દિવસોને ઉદ્વિગ્ન
અને રાત્રિઓને અનિદ્ર રાખતું જે રહસ્ય
આજે બન્યું છે સ્પષ્ટ - નિર્મમ.
પિતા સૂર્ય અજવાળે ઉજાળે બધું જ
વનશ્રી, ઘેરી ઉપત્યકાઓ,
ઉજાળે ક્યારેક તો અંધારી ગુફાના અવાવરું ખૂણાને પણ.
તો મને જ કાં પ્રજાળે અંધકારમાં!
પુતા પૂષન્ પોષે સમસ્ત ઉદ્ભિજ્જ પ્રાણીજ સૃષ્ટિને.
તો મને જ કાં શોષે આખુંય જીવન!
ક્યારેક તો નાના થઈ રમવા આવે
નાના સરખા ખાબોચિયામાં,
લખલખતો તડકો બની વેરાય વિસ્તીર્ણ મેદાનોમાં,
ઝિલાય જરી અમથી ઝાકળમાં,
રક્તિમ આભા બની અવતરે કોઈ ખોબો ભરી અંજલિમાં
તો મારાથી જ કેમ રહ્યાં યોજન યોજન જન્મ દૂર?
બૃહદ્ આ વિશ્વમાં
સહુ ગ્રસ્ત છે નાનાવિધ પ્રશ્નોથી.
પણ ‘હું કોણ’નો ઉત્તર
આપી શકે છે કોણ?
વરસોથી સૂતો હું
પદ્મસૂક્ષ્મ પ્રશ્નશય્યા પર
અનેક વાર પ્રશ્નપીડા દાહક થઈ ઊઠી છે અચાનક
પણ એથીય દાહક એથીય વેધક તો છે
આ નિર્મમ સત્ય
– હું કોઈ નિર્જન નદીને કાંઠે
કોઈ સાંધ્યવેળાએ પિતા અધિરથને
પેટીમાં તરતો મળેલો – તરછોડાયેલો.
આજેય તણાઉં છું કાયાકાષ્ઠની મંજૂષામાં
એક અનાથ બાળક લઈને.
જેનું એક એક અંગ જાય છે ગળતું
તે જ હું છું અંગદેશનો રાજવી.
શાસન ચાલે યોજનો-યોજન સુધી
અનેક નરશ્રેષ્ઠ નૃપાલો પર,
શાસન ચાલે અંગદેશના શ્મશ્રુવાન યુયુત્સુ યોદ્ધાઓ પર
પણ
શાસન ન ચાલે મારું જ મારા પર.
કાયાના કિલ્લામાં અંગઅંગ પોકારે છે બંડ
ફાટફાટ આ જીવનમાં
અંદરથી તો પામ્યો છું અફાટ અવકાશ.
હું રિક્ત
એકાંતથી જ રિક્ત.
પિતા સૂર્યના પ્રકાશે ઝળહળે છે મારો મુગુટ
પણ
આ સેનાપતિપદના રક્તતિલક સાથે
લલાટ પર જાણે ધારણ કરું છું
એક અદૃશ્ય કાલિમા.
દુંદુભિઓ, રણભેરીઓ વાગે છે બહાર
શંખકુહરમાંથી ગોરંભાઈને ઊઠે છે ભીષણ ધ્વનિ બહાર,
બહાર ઘોષ છે, ઉદ્ઘોષ છે મારા નામનો.
કોઈ દિગ્વિજયી રાજાની શિબિકાની જેમ જ
બધાં ઊંચકે છે મારા નામને
તો મને જ કેમ સંભળાયા કરે છે ઉલૂકનો અમંગળ અવાજ?
દિશાઓ કેમ દીસે છે દારુણ?
ભીતર શું કોર્યા કરે છે સતત
જંઘાના મૂળનાય મૂળ સુધી?
હું ફેંકું તીરો, તોમરો, શક્તિઓ સહસ્ર,
ઊંચકું દસેય દિગ્ગજોને એક બાવડે,
બાંધું આઠ આઠ અશ્વોને એક સાથે.
પણ બાંધી ન શક્યો એ કામિનીને એક દૃઢ આશ્લેષમાં.
લાંઘી શકાય દુર્લંઘ્ય પર્વતો,
ઓળંગી શકાય સાતસાત સમુદ્રો
અગ્નિઝરતી ચમરબંધીઓની આણ
પણ ઓળંગી ન શકાયું
કામિનીના સ્તનનું મહાવર્તુળ,
તેની પૃથુલ જંઘાની એક દીર્ઘચાપ.
ઊતરી શકાય ઊંડે
અતલ વિતલ પાતાલના તલમાં
પણ ઊતરી ન શક્યો
કૃષ્ણાની એક નાનીશી આંખમાં
ને કરીકરીનેય
શું કરી શકે
આ બલિષ્ઠ બાહુઓનું બળ?
નારીનાં જ બે રૂપ
પામીએ જેમાં આપણે આપણું સ્વરૂપ:
જનની અને માનુની.
હું એથી વંચિત
જન્મોજન્મનું આ જ મારું સંચિત.
હું કુંઠાથી ભરીભરી એ નારી કુંતીનું કરુણાંત કુતૂહલ
તેના યૌવનના ઉંબરની પહેલી ઠેસ
નિરાધાર જન્મ્યો.
રાજ્યને પડછાયે ઊછર્યો – પામ્યો ભર્ત્સના
રાજ્યરૂપે પામ્યો એક દયનીય ભિક્ષા
વિદ્યા રૂપે પામ્યો શાપ.
પૃષ્ઠ એક ફરી ગયું હોત તો,
તો હું હોત...
હું હોત હસ્તિનાપુરનો રાજ્યારૂઢ રાજવી
કામિનીનો જ્યેષ્ઠ પતિ,
પણ કઈ સત્તા
કયું અનુશાસન રોકી રહ્યું મને?
ને કહી દીધું કુંતીને
જેની છાતીમાં સુકાયું છે પહેલા ધાવણનું દૂધ,
પણ જેની આંખમાં ક્યારેય નથી સુકાયું એક આંસુ
હું જેના ફંગોળાતા જીવનનું નીરમ
ને કુંતીને નિર્મમ થઈને કહી દીધું
જાઓ મા
હવે જાઓ
હવે તો બધું જ ઉચ્છિષ્ટ
આ કાયા
ગર્ભની સહસ્ર આંગળીઓથી ઘડી તેં,
રક્તથી સીંચી તે,
પોષી જેને રાધાએ,
કેળવી જે કાયાને મેં,
ચાહી જેને વલ્લભાએ,
હવે તેમાં કોઈનોય નહીં ભાગ.
બધો ભાગ હવે...
હું મહારથી અતિરથી
પણ અધિરથનો પુત્ર અર્ધરથી.
ભીષ્મનાં વેણ ખૂંચે છે શલ્યની જેમ
ને શલ્યનાં વેણ જાણે બાણ.
મારા કર્ણ-મધ્યે હતું કવચ,
ને કવચકુંડળની વચ્ચે કવચ પહેરીને બેઠું હતું જીવન – આશ્વસ્ત
જેનું મેં દાન કર્યું છે
એક બ્રાહ્મણના – મીંઢા મૃત્યુના – ક્ષુદ્ર ભિક્ષાપાત્રમાં.
નિસ્તેજ આ સેનાપતિપદના મુકુટનો ચળકાટ.
વિરસ આ જીવન.
રંગરાગ રતિરંજનની સ્મૃતિ નહીં,
વિરતિનો જ છેલ્લો સ્વાદ.
સમુદ્ર રત્નહીન,
લુપ્ત જ્યોતિ આકાશની,
પૃથ્વી વિગતયૌવના.
આજે કોઈ નથી રોષ.
ન મા કુંતી પર,
ન દ્રોણ પર,
ન મરણાસન્ન ભીષ્મ પર, ન કૃષ્ણ પર
કે
ન સ્વયં મારા પર.
કંપે છે ગાત્ર
અંતે આ જ છે માત્ર
ચાલે શોધ જીવનની જીવનભર
ને અંતે સારવવા મથો તો સરકીને સરી જાય સર્પની જેમ.
પાર્થથીય પ્રખર પ્રતિસ્પર્ધી સાથે
લડતો રહ્યો છું અહર્નિશ.
આજે
અઢાર અક્ષૌહિણી સેના મારી અંદર આ તરફ
અઢાર અક્ષૌહિણી સેના મારી અંદર તે તરફ
પણ હવે એ પરમવિષ્ટિકારે માંડી છે
મારી સાથે જ વિષ્ટિ.
જન્મમરણ
જયપરાજય
માનઅપમાનની બહાર એક બિન્દુ પર
ક્ષણાર્ધ માટે પણ ટક્યો છે પગ.
જે ક્ષણમાં પામ્યો છું બધું યુગપત.
શું વરદાન શું શાપ
તું મને ગમે તે આપ.
અંગદેશ નહીં,
હસ્તિનાપુર નહીં,
દ્યાવાપૃથ્વીનું સામ્રાજ્ય નહીં,
એક વિશાળ
વિશાળથીય વિશાળતર સામ્રાજ્ય છે ભીતર.
જ્યાં કોઈ નથી કરતું રાજ્યાભિષેક
જ્યાં કોઈ નથી કરતું પદચ્યુત.
ભલે સરી જવા દો સર્વ વિદ્યા
-તે તો અવિદ્યા
ભલે ગળવા દો રથનું ચક્ર ભૂમિમાં,
ડૂબી જવા દો પૃથ્વી મારી આંખમાં,
ડૂબી જવા દો નદીતટે ઊગેલાં પ્રભાતો,
હસ્તિનાપુરના પ્રાસાદો,
કામિનીની કાયાના કિલ્લાઓ,
સ્તનના ખંડેરો.
મસ્તક પરનો મણિ લઈ
નાગરાજ રહેવા જાય જેમ અધોલોકમાં
તેમ સરી જવા દો મને એ સામ્રાજ્યનો રાજવી થઈ રહેવા.
પિતા સૂર્ય!
રહેવા દો મને અંધકારના ગર્ભમાં જ.
hun kon?
hun karn!
pan kon karn!
sutputr ke suryputr?
radhaputr ke kuntaputr?
ek akal prahelika hatun
ek rahasyamay aweshtanni andar ja
ghuntatun rahyun je satat
diwsone udwign
ane ratrione anidr rakhatun je rahasya
aje banyun chhe aspasht nirmam
pita surya ajwale ujale badhun ja
wanashri, gheri upatykao,
ujale kyarek to andhari guphana awawarun khunane pan
to mane ja kan prjale andhkarman!
puta pushan poshe samast udbhijj pranij srishtine
to mane ja kan shoshe akhunya jiwan!
kyarek to nana thai ramwa aawe
nana sarkha khabochiyaman,
lakhalakhto taDko bani weray wistirn medanoman,
jhilay jari amthi jhakalman,
raktim aabha bani awatre koi khobo bhari anjaliman
to marathi ja kem rahyan yojan yojan janm door?
brihad aa wishwman
sahu grast chhe nanawidh prashnothi
pan ‘hun kon’no uttar
api shake chhe kon?
warsothi suto hun
padmsukshm prashnshayya par
anek war prashnpiDa dahak thai uthi chhe achanak
pan ethiy dahak ethiy wedhak to chhe
a nirmam satya
– hun koi nirjan nadine kanthe
koi sandhywelaye pita adhirathne
petiman tarto malelo – tarchhoDayelo
ajey tanaun chhun kayakashthni manjushaman
ek anath balak laine
jenun ek ek ang jay chhe galatun
te ja hun chhun angdeshno rajawi
shasan chale yojno yojan sudhi
anek narashreshth nripalo par,
shasan chale angdeshna shmashruwan yuyutsu yoddhao par
pan
shasan na chale marun ja mara par
kayana killaman angang pokare chhe banD
phatphat aa jiwanman
andarthi to pamyo chhun aphat awkash
hun rikt
ekantthi ja rikt
pita suryna prkashe jhalahle chhe maro mugut
pan
a senapatipadna raktatilak sathe
lalat par jane dharan karun chhun
ek adrishya kalima
dundubhio, ranbherio wage chhe bahar
shankhakuharmanthi gorambhaine uthe chhe bhishan dhwani bahar,
bahar ghosh chhe, udghosh chhe mara namno
koi digwijyi rajani shibikani jem ja
badhan unchke chhe mara namne
to mane ja kem sambhlaya kare chhe ulukno amangal awaj?
dishao kem dise chhe darun?
bhitar shun korya kare chhe satat
janghana mulnay mool sudhi?
hun phenkun tiro, tomro, shaktio sahasr,
unchakun dasey diggjone ek bawDe,
bandhun aath aath ashwone ek sathe
pan bandhi na shakyo e kaminine ek driDh ashleshman
langhi shakay durlanghya parwto,
olangi shakay satsat samudro
agnijharti chamarbandhioni aan
pan olangi na shakayun
kaminina stananun mahawartul,
teni prithul janghani ek dirghchap
utri shakay unDe
atal wital patalna talman
pan utri na shakyo
krishnani ek nanishi ankhman
ne karikriney
shun kari shake
a balishth bahuonun bal?
narinan ja be roop
pamiye jeman aapne apanun swrupah
janani ane manuni
hun ethi wanchit
janmojanmanun aa ja marun sanchit
hun kunthathi bharibhri e nari kuntinun karunant kutuhal
tena yauwanna umbarni paheli thes
niradhar janmyo
rajyne paDchhaye uchharyo – pamyo bhartasna
rajyrupe pamyo ek dayniy bhiksha
widya rupe pamyo shap
prishth ek phari gayun hot to,
to hun hot
hun hot hastinapurno rajyaruDh rajawi
kaminino jyeshth pati,
pan kai satta
kayun anushasan roki rahyun mane?
ne kahi didhun kuntine
jeni chhatiman sukayun chhe pahela dhawananun doodh,
pan jeni ankhman kyarey nathi sukayun ek aansu
hun jena phangolata jiwananun niram
ne kuntine nirmam thaine kahi didhun
jao ma
hwe jao
hwe to badhun ja uchchhisht
a kaya
garbhni sahasr angliothi ghaDi ten,
raktthi sinchi te,
poshi jene radhaye,
kelwi je kayane mein,
chahi jene wallbhaye,
hwe teman koinoy nahin bhag
badho bhag hwe
hun maharathi atirthi
pan adhirathno putr ardharthi
bhishmnan wen khunche chhe shalyni jem
ne shalynan wen jane ban
mara karn madhye hatun kawach,
ne kawachkunDalni wachche kawach paherine bethun hatun jiwan – ashwast
jenun mein dan karyun chhe
ek brahmanna – minDha mrityuna – kshudr bhikshapatrman
nistej aa senapatipadna mukutno chalkat
wiras aa jiwan
rangrag ratiranjanni smriti nahin,
wiratino ja chhello swad
samudr ratnhin,
lupt jyoti akashni,
prithwi wigatyauwna
aje koi nathi rosh
na ma kunti par,
na dron par,
na marnasann bheeshm par, na krishn par
ke
na swayan mara par
kampe chhe gatr
ante aa ja chhe matr
chale shodh jiwanni jiwanbhar
ne ante sarawwa matho to sarkine sari jay sarpni jem
parththiy prakhar pratispardhi sathe
laDto rahyo chhun aharnish
aje
aDhar akshauhini sena mari andar aa taraph
aDhar akshauhini sena mari andar te taraph
pan hwe e paramwishtikare manDi chhe
mari sathe ja wishti
janmamran
jayaprajay
manapmanni bahar ek bindu par
kshnardh mate pan takyo chhe pag
je kshanman pamyo chhun badhun yugpat
shun wardan shun shap
tun mane game te aap
angdesh nahin,
hastinapur nahin,
dyawaprithwinun samrajya nahin,
ek wishal
wishalthiy wishaltar samrajya chhe bhitar
jyan koi nathi karatun rajyabhishek
jyan koi nathi karatun padachyut
bhale sari jawa do sarw widya
te to awidya
bhale galwa do rathanun chakr bhumiman,
Dubi jawa do prithwi mari ankhman,
Dubi jawa do naditte ugelan prbhato,
hastinapurna prasado,
kaminini kayana killao,
stanna khanDero
mastak parno mani lai
nagaraj rahewa jay jem adholokman
tem sari jawa do mane e samrajyno rajawi thai rahewa
pita surya!
rahewa do mane andhkarna garbhman ja
hun kon?
hun karn!
pan kon karn!
sutputr ke suryputr?
radhaputr ke kuntaputr?
ek akal prahelika hatun
ek rahasyamay aweshtanni andar ja
ghuntatun rahyun je satat
diwsone udwign
ane ratrione anidr rakhatun je rahasya
aje banyun chhe aspasht nirmam
pita surya ajwale ujale badhun ja
wanashri, gheri upatykao,
ujale kyarek to andhari guphana awawarun khunane pan
to mane ja kan prjale andhkarman!
puta pushan poshe samast udbhijj pranij srishtine
to mane ja kan shoshe akhunya jiwan!
kyarek to nana thai ramwa aawe
nana sarkha khabochiyaman,
lakhalakhto taDko bani weray wistirn medanoman,
jhilay jari amthi jhakalman,
raktim aabha bani awatre koi khobo bhari anjaliman
to marathi ja kem rahyan yojan yojan janm door?
brihad aa wishwman
sahu grast chhe nanawidh prashnothi
pan ‘hun kon’no uttar
api shake chhe kon?
warsothi suto hun
padmsukshm prashnshayya par
anek war prashnpiDa dahak thai uthi chhe achanak
pan ethiy dahak ethiy wedhak to chhe
a nirmam satya
– hun koi nirjan nadine kanthe
koi sandhywelaye pita adhirathne
petiman tarto malelo – tarchhoDayelo
ajey tanaun chhun kayakashthni manjushaman
ek anath balak laine
jenun ek ek ang jay chhe galatun
te ja hun chhun angdeshno rajawi
shasan chale yojno yojan sudhi
anek narashreshth nripalo par,
shasan chale angdeshna shmashruwan yuyutsu yoddhao par
pan
shasan na chale marun ja mara par
kayana killaman angang pokare chhe banD
phatphat aa jiwanman
andarthi to pamyo chhun aphat awkash
hun rikt
ekantthi ja rikt
pita suryna prkashe jhalahle chhe maro mugut
pan
a senapatipadna raktatilak sathe
lalat par jane dharan karun chhun
ek adrishya kalima
dundubhio, ranbherio wage chhe bahar
shankhakuharmanthi gorambhaine uthe chhe bhishan dhwani bahar,
bahar ghosh chhe, udghosh chhe mara namno
koi digwijyi rajani shibikani jem ja
badhan unchke chhe mara namne
to mane ja kem sambhlaya kare chhe ulukno amangal awaj?
dishao kem dise chhe darun?
bhitar shun korya kare chhe satat
janghana mulnay mool sudhi?
hun phenkun tiro, tomro, shaktio sahasr,
unchakun dasey diggjone ek bawDe,
bandhun aath aath ashwone ek sathe
pan bandhi na shakyo e kaminine ek driDh ashleshman
langhi shakay durlanghya parwto,
olangi shakay satsat samudro
agnijharti chamarbandhioni aan
pan olangi na shakayun
kaminina stananun mahawartul,
teni prithul janghani ek dirghchap
utri shakay unDe
atal wital patalna talman
pan utri na shakyo
krishnani ek nanishi ankhman
ne karikriney
shun kari shake
a balishth bahuonun bal?
narinan ja be roop
pamiye jeman aapne apanun swrupah
janani ane manuni
hun ethi wanchit
janmojanmanun aa ja marun sanchit
hun kunthathi bharibhri e nari kuntinun karunant kutuhal
tena yauwanna umbarni paheli thes
niradhar janmyo
rajyne paDchhaye uchharyo – pamyo bhartasna
rajyrupe pamyo ek dayniy bhiksha
widya rupe pamyo shap
prishth ek phari gayun hot to,
to hun hot
hun hot hastinapurno rajyaruDh rajawi
kaminino jyeshth pati,
pan kai satta
kayun anushasan roki rahyun mane?
ne kahi didhun kuntine
jeni chhatiman sukayun chhe pahela dhawananun doodh,
pan jeni ankhman kyarey nathi sukayun ek aansu
hun jena phangolata jiwananun niram
ne kuntine nirmam thaine kahi didhun
jao ma
hwe jao
hwe to badhun ja uchchhisht
a kaya
garbhni sahasr angliothi ghaDi ten,
raktthi sinchi te,
poshi jene radhaye,
kelwi je kayane mein,
chahi jene wallbhaye,
hwe teman koinoy nahin bhag
badho bhag hwe
hun maharathi atirthi
pan adhirathno putr ardharthi
bhishmnan wen khunche chhe shalyni jem
ne shalynan wen jane ban
mara karn madhye hatun kawach,
ne kawachkunDalni wachche kawach paherine bethun hatun jiwan – ashwast
jenun mein dan karyun chhe
ek brahmanna – minDha mrityuna – kshudr bhikshapatrman
nistej aa senapatipadna mukutno chalkat
wiras aa jiwan
rangrag ratiranjanni smriti nahin,
wiratino ja chhello swad
samudr ratnhin,
lupt jyoti akashni,
prithwi wigatyauwna
aje koi nathi rosh
na ma kunti par,
na dron par,
na marnasann bheeshm par, na krishn par
ke
na swayan mara par
kampe chhe gatr
ante aa ja chhe matr
chale shodh jiwanni jiwanbhar
ne ante sarawwa matho to sarkine sari jay sarpni jem
parththiy prakhar pratispardhi sathe
laDto rahyo chhun aharnish
aje
aDhar akshauhini sena mari andar aa taraph
aDhar akshauhini sena mari andar te taraph
pan hwe e paramwishtikare manDi chhe
mari sathe ja wishti
janmamran
jayaprajay
manapmanni bahar ek bindu par
kshnardh mate pan takyo chhe pag
je kshanman pamyo chhun badhun yugpat
shun wardan shun shap
tun mane game te aap
angdesh nahin,
hastinapur nahin,
dyawaprithwinun samrajya nahin,
ek wishal
wishalthiy wishaltar samrajya chhe bhitar
jyan koi nathi karatun rajyabhishek
jyan koi nathi karatun padachyut
bhale sari jawa do sarw widya
te to awidya
bhale galwa do rathanun chakr bhumiman,
Dubi jawa do prithwi mari ankhman,
Dubi jawa do naditte ugelan prbhato,
hastinapurna prasado,
kaminini kayana killao,
stanna khanDero
mastak parno mani lai
nagaraj rahewa jay jem adholokman
tem sari jawa do mane e samrajyno rajawi thai rahewa
pita surya!
rahewa do mane andhkarna garbhman ja
સ્રોત
- પુસ્તક : ચૂંટેલી કવિતા: યજ્ઞેશ દવે (પૃષ્ઠ ક્રમાંક 26)
- સર્જક : યજ્ઞેશ દવે
- પ્રકાશક : ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી, ગાંધીનગર
- વર્ષ : 2020