(સોરઠો)

વંદન કરી બહુ વાર, ગણિવળ પ્રભુ અગણિત ગુણો;

સઉ સજ્જન આ ઠાર, મળિ સુંદર ભાષણ શુણો.

(દોહરા)

શુણજો સજ્જન સૌ તમે, એક વિવેકની વાત;

અંતર આંખો ઊઘડે, જે શુણતાં સાક્ષાત.

આજ આપણા દેશમાં, અફિણ મજીઠ કપાસ;

એ ત્રણ અતિશય ઉપજે, એમાં ઉદ્યમ વાસ.

એ થકિ દ્રવ્ય વિદેશનું, આવે છે આ દેશ :

એજ થકી આ દેશની. વધિ વિખ્યાતિ વિશેષ.

પણ હુંનર નરમાં નથી, નથિ વળિ સઘળો શોધ;

કુળ ઉદ્યમ સઉકો કરે, બીજો ન ધરે બોધ.

કુળ ઉદ્યમ તૂટે કદી, તો તૂટે નર તેહ;

અવર ન બુદ્ધિ ઉપજે, અચરજ જેવું એહ.

ચીન વિલાયતમાં વધ્યા, હુંનર પ્રગટ હજાર;

એઓએ આ દેશની, નિર્ધન કરી બજાર.

ગિજનીવાળો લઈ ગયો, સોમેશ્વર શોભાય;

એમ હુંનરખાં હરી ગયો, મોટી લક્ષ્મી-માય.

હુંનરખાં વણરાજનો, ઉચરૂં ઝગડો આજ;

કાન ધરી પ્રીતે કરી, શુણજો સકળ સમાજ.

સુંદર દેશ સુહામણો, તાજો હિંદુસ્તાન;

ઉધમપુર એમાં વસે, સુખ - સંપત્તિ - નિધાન.

સઉ રાજાનો રાજિયો, રાજ કરે વણરાજ;

અફિણ મજિઠ બે અનુજ છે, જેની જગમાં લાજ.

જમે ભરે પરદેશના, ભૂપતિ જેને ઘેર;

દશે દિશાઓ વશ કરી, ગઢપતિ કીધા જેર.

સેવે ચાર વરણ સદા; કસૂર કરે નહિ કોય;

અગણિત જેને આંગણે, હય હાથી રથ હોય.

કહ્યું તેની કુળદેવિકા, લક્ષ્મી નામ લખાય;

જે આસો વદિ તેરશે, પ્રેમ સહિત પૂજાય,

જેને નિજ પગ સ્પર્શતાં, હિંદુ-દિલ દુભાય,

સભા વિષે સાચો થવા, લક્ષ્મીના સમ ખાય.

કઈ દિન પ્રતિ દર્શન કરે, પોઢી ઊઠી પ્રભાત;

નિરખી બિજના ચંદ્રને, નિરખે લક્ષ્મી માત.

પ્રભુની પટરાણી ગણે, જેથી જગત અશોક;

પ્રતિદિન કંઈ પૂજા કરે, હેતે હિંદુ લોક.

દરિયાની તે દીકરી, મોટી જગની માત;

દમડી - પૈસા - રૂપિયા, પ્રગટ રૂપ પ્રખ્યાત.

અધિકો એથી સ્વર્ગમાં, દેવ ન દીસે કોય;

ઈંદ્ર સદા સેવક થઈ, લક્ષ્મીને વશ હોય.

(ચોપાઈ)

એ કુળદેવિ પ્રતાપે આજ, રાજ્ય ચલાવે શ્રીવણરાજ;

કીર્તિ તેની સુણીને કાન, ખષ્ટ પડ્યો નૃપ હુન્નરખાન.

જેનું ચીન વિલાયત રાજ, ઘણી ઘણી ફોજોનો આજ;

યંત્રખાન જેનો પરધાન, ભારે બળિયો ભૂત સમાન.

તે પ્રતિ બોલ્યો હુન્નરખાન, અંતરમાં આણી અભિમાન;

રોકડ આપણી લે વણરાજ, તો શાલેખે આપણ લાજ.

સાચું બોલે તજીને સોર, શાથી કરે વણરાજા જોર;

વદે પ્રધાન : શુણો નૃપ વાત; મહાલક્ષ્મી એની કુળમાત.

સદા પ્રસન્ન છે તેને શીશ, તેથી વશ કીધી દશ દીશ;

ખુંખારી કહે હુંનરખાન, હાથ કરું હું હિંદુસ્તાન.

તોડું દેવળ લક્ષ્મી તણું, પરમ પરાક્રમ છે આપણું;

લક્ષ્મી લાવું પકડી કેશ; નહિ તો દેહ તજું પરદેશ.

સ્વારિ જેમ સુલતાને કરી, સોમેશ્વરની શોભા હરી;

એજ રિતે વરતાવું આણુ, તો બીબી-જાયો મુજ જાણ.

પછિ કરજોડી કહે પ્રધાન : સમર્થ નહિ વણુરાજ સમાન;

અખિલ જગત જેને વશ આજ, મોટો તેમ હિપતિમહારાજ.

લક્ષ્મી શી રીતે લાવીએ, કેમ કુશળ પાછા આવીએ;

અફિણસિંહ છે એનો ભ્રાત, વિશ્વ વિષે તે પણ વિખ્યાત.

બળિયો એ બંનેથી કોય, હું જાણું જગમાં નહિ હોય;

મોટો જોદ્ધો ચોળ મજીઠ, પાછો હઠી ન આપે પીઠ.

સઉના શિરપર ધારે પાય, જોધ્ધો તે કયમ જીત્યો જાય;

એ છે ખરાખરીનો ખેલ; તે તલમાં નહિ પામો તેલ.

(પધરી છંદ)

અતિઅગમદેશ હિંદુસ્તાન, વળિ વિકટ પંથ ભૂમી ભયાન;

સજિ સૈન્ય સંગ જવું દેશ દૂર; અનહદ શહેર ઉદ્યમી પૂર.

તેમધ્યધિંગુ છે લક્ષ્મિધામ, હરિ શકે કોણ જનાખિહામ;

વિદ્યા વિચિત્રનો કઠણકોટ, રખવાળ કારિગર એની ઓટ

ગજદંત દેવિ દ્વારે કમાડ; વેપાર થંભ પ્રૌઢા પહાડ;

સોનાની ખાણશિખરસુરંગ, નિર્મળ હિરામણિ મોતી નંગ.

ઉચરાય રાગ રૂડા રસાળ; વાજિત્ર નિત્ય વાજે વિશાળ;

ઝણણાટ શબ્દઝાલર કરંત; ઘણણાટ ઘંટકેરા અનંત.

મહાલક્ષ્મિ મધ્ય વીરજમાન, કહું રૂપતે તણું શુણો કાન;

સઉ વસ્તુ મેળવી શકે સાથ; હુંજાણું જે હશે ચાર હાથ.

દરશીઅદર્શબહુઠામથાય, તેમાટ લક્ષ્મિ ચપળા લખાય;

જેનેપ્રસન્નજગદંબઆપ, પરિપૂર્ણ તેજ પામે પ્રતા૫.

જગદીશકેરિપટરાણિજાણિ વડિરૂપવાળીકવિયેવખાણિ;

સેના અસંખ્ય રાખે સદાય, જન કોઈ તે જીતી ન જાય.

હથિયાર જાત હાથે હજાર, તરવાર ઢાલ બરછી કટાર;

ત્રીશૂળ ને છરા ધનુષ તીર, ધારી શકે ન અરિઉરધીર.

દીઠા અનેક તે પાસ દાસ, એથી ન જીતવા થાય આશ;

મહારાજ આજ રાખિયે ઉર, કો સમે કાજ કરશું જરૂર.

સહસા ન સુધરે કોઈ કામ, ધીરજે સાધીએ શત્રુ ધામ;

ધીરજે સાધીએ શ્રેષ્ઠ ગ્રંથ, ધીરજે કાપિયે પ્રૌઢપંથ.

(પ્લવંગમ છંદ)

ક્રોધ પામિને પુનર હુનર નર ઉચર્યો,

રે ગુણવાન દિવાન, દિલે ક્યમ તું ડર્યો :

શુણ મારું સામર્થ્ય, વ્યર્થ તજ શોક તું,

જુઠી જવા દે જિકર, ફિકર કર ફોક તું.

હુનરતણો નર હોય, ફિટાડે ફોજને,

આપે ઉંચકે એક, બહુ મણ બોજને;

વાહન હય રથ હાથિ, લક્ષ્મિ ના લેખ તું,

બહુ અગ્નીરથ બોટ, અમારાં દેખ તું.

પવન પ્રમાણે ગમન, જગતમાં જેહનું,

વળતી હવે વિચાર, બહુ બળ કેહનું;

લક્ષ્મીના લખનાર, હજાર લખે મળી,

એક અમારો છાપ-ખાન લખિ દે વળી.

લક્ષ્મીના જન લાખ, નજર ઉંચી કરે,

પર્વત ચિર પર્યંત, વળી કદિ વીચરે;

ગ્રહ ઉપગ્રહનાં ભુવન, નહીં દેખે નક્કી,

તે સઉ દેખે તુરત, હુકમ મારાથકી.

મારા જનની ગાડિ, જાય જળ અંતરે,

વસ્ત્રતણે વીમાન, ચડી નભ સંચરે;

કાષ્ટ પૂતળી પાસ, સુકામ કરાવિયે,

કાંઈ પડે નહિ કષ્ટ, વસ્તુ ઉપજાવિયે.

લક્ષ્મીને ભુજ ચાર, અમારે વીશ છે,

ઉત્તમ કુળ અવતાર, ગતી દસ દીશ છે;

બુદ્ધી મારી માત, ગણાધિપ તાત છે,

લાભ લક્ષ બે ભ્રાત, વિશ્વ વિખ્યાત છે.

વય છોટીમાં વસ્યો છું હિંદુસ્તાનમાં,

કીધી કાંઈ સહાય, મનુષ્યના જ્ઞાનમાં;

શિખવ્યાં પટ હથિયાર, સુરીત સુધારવા,

ખેતી કરિ ખોરાક, અધિક ઉદ્ધારવા.

ધાતુ ઔષધી શોધ, રાજની નીતિયો,

ગ્રહમંડળ અનુમાન, ખગોળની રીતિયો;

એ આદિક અતિ જુક્તિ, વધારી વેગથી,

સર્વે શિખવ્યો શોધ, ભલા રસ ભોગથી.

જ્યાં મહમદિયન જોર જણાયું આકરું,

ઘણો ઉઠ્યો ગભરાટ, સુજ્ઞાન ઘટ્યું ખરું;

હું મારું લેઈ કુટુંબ, વસ્યો આ દેશમાં,

વધતે વર્ષે થયો છું, જોબન વેષમાં.

હિંદુ મટી હું હાલ, થયો છું યુરોપિયન,

કોઈ ન જાણે મને, હતો આ હિંદુજન;

ચીન વિલાયત આજ, રાજ માફ ઠર્યું,

હિંદુની હરૂં દેવિ, અધિક તો આબરૂ.

(દોહરા)

મંત્રિ કહે મહિપતિ શુણો, તે ન તુરતનું કામ;

એ તો પુર નથિ આપનું, નથી બાપનું ધામ.

હુન્નરખાં બોલ્યો હવે, કરો કહું તે પેર;

જેને આશા જીવની, બસ જઈ બેસો ઘેર.

અફિણસિંહ જે આપણું, જર જોરે લઈ જાય;

જેની બુદ્ધી જાગતી, ખુશિથી કેમ ખમાય.

ગભરૂને કર ગોળ દઈ, ઠગ જન ઠગે રતન;

તેમજ જ્યાં જન તુચ્છ મતિ, ધરણિ રહે નિર્ધન.

જાય હરી જર આપણું, અફિણ મજીઠ કપાસ;

મન જાણો જીવતા મુઆ, અન્ન ન ખાધું ઘાસ.

માનવિ મારા મુલકનાં, અક્કલમંદ અતૂલ્ય;

પકડી અફિણ કપાસને, દામ ન દેવે મૂલ્ય.

વણુરાજાની વસ્તિના, સૂતા પુરૂષ સદાય;

જડે નહીં નર જાગતો, જે મુજને લઈ જાય.

કોઈ પ્રબંધ ન બાંધશે, જ્યાં લગિ પીતળ પાત્ર;

આંખો મીચી ઊંઘશે, માણસ તે શા માત્ર.

તે માટે ત્યાં મોકલો, વડે પરાક્રમિ વીર;

તોડે હિંદુસ્તાનને, એવો કોઈ અમીર.

શુણિ બોલ્યો સરદાર નર, પંડે માદરપાટ;

લાવું લક્ષ્મી લૂટિને, એ તો તજો ઉચાટ.

શૂર તને સાબાશ છે, બોલ્યો હુંનરખાંન;

ચોંપ કરીને ચાલજો, છો છળભેદ નિધાન.

(ભુજંગી છંદ)

રૂડી ફોજ ત્યાંથી ચડી શ્વેત રંગે,

ભરાયાં ઘણાં નાવ ભારે ઉમંગે;

સજ્યાં બાણ ચીને ફટાકા સહાઈ,

લઈ ફોજ ચાલ્યો મચાવા લડાઈ.

તુટે જેથિ લક્ષ્મીતણો તુર્ત કીલ્લો,

હઠે શસ્ત્ર લૈ વીર ચાલ્યો હઠિલ્લો;

ઘણે જોર હિંદૂ તણે દેશ આવ્યા,

હણી હદથી હિંદુઓને હઠાવ્યા.

કહે ત્રાહિ ત્રાહિ મુખે હિંદુ ત્રાઠા,

ન ઉભા રહે હામ મેલીજ નાઠા;

દિશે દીશમાં બાણુ ફેંકે ફડાકા,

જનો જાગતા શીર લાગે સડાકા.

ઘણો દેશ હિંદુ તણો ઘેરી લીધો,

ખરો કોટ લક્ષ્મી તણો ખંડ કીધો;

દિઠાં દેવળે શીખરો તોડિ દીધાં,

કમાડો વળી દ્વારનાં ખંડ કીધાં.

રૂઠ્યો ફોજ લૈને ઉઠ્યો હિંદુ રાજા,

રચ્યો જુદ્ધ રાખી મહાદેવિ માજા;

લડે લક્ષ રાખી હઠે કોણ હારી,

કરી ચોંપ ચાલે ભરી નાવ ભારી.

મચી એક બીજાતણા દેશ માંહી,

કરે કીર્તિ વિસ્તાર પોતાનિ ત્યાંહી;

ન હારે ડરે કે ધરે પાવ પાછા,

કરે જુદ્ધ મારે મરે શૂર સાચા.

લહે એક બીજાતણું દ્રવ્ય લૂટી,

ખજાનો ન એકે તણો જાય ખૂટી;

ન કો કોયને જુદ્ધમાં જાય જીતી,

ન કો કોયથી તે ફરે ફોજ બીતી.

ગડુડે વડી તોપ જંજાળ ગોળા,

હડુડે મહા મેઘના જેમ ટોળા;

ધણેણે ધ્રૂજે ધમ્મકારાથિ ધર્તી,

ભણેણે ભલી જેમ સિંધુની ભર્તી.

ઘણાં ઘૂઘવે આગનાં કોકબાણાં,

ખપ્યાં કૈંક તેનાં ન લાધે ઠેકાણાં;

તહાં કાયરો લોક ખૂણા તપાશી,

તજી હામ તે ઠામથી જાય નાશી.

ચડાવે મુછે તાર જે રાણિજાયા,

રહે શત્રુ સામા ભલા ક્ષત્રિરાયા;

તહાં ગાયકા નાયકા સિંધુ ગાવે,

ઝૂઝાઉ સ્વરે જુદ્ધ વાજા બજાવે.

શુરા શત્રુને સામસામા પ્રચારે,

તજી આશ જીવ્યાતણી શસ્ત્ર ધારે;

કહે માર મારો કરે આંખ ફાટી,

ખરા આગળે જાય તે કોણ ખાટી.

(દોહરા)

જાણ થયું અસુરાણને, બોલ્યો તે બળવાન;

લક્ષ્મીને નહિ લહી શક્યા, તુટ્યો ન હિંદુસ્તાન.

સાંભળ તું સેનાપતિ, શત્રુ મુલક મોઝાર;

આ અવસર છે આપણી, કોઈ મદદ કરનાર?

શુણી સેનાપતિ ઉચર્યો, શુણો શાહ સુલતાન;

ઇચ્છે છે શુભ આપણું, વહેમખાન ગુણવાન.

જેને આપણી જમિનથી, કીધો દેશનિકાળ;

ભૂત જાદુ ને ભોળપણ, જેનો વંશ વિશાળ.

હાલ વસે છે હિંદુમાં, કષ્ટ અધિક કરનાર;

અવળો નિત્ય ઉપદેશ દઈ, આપે કુમતિ અપાર.

કામનિઓને તે કહે, વરજો વિદ્યાભ્યાસ;

કરવો નહિ નર કોઈને, કદિ પરદેશ પ્રવાસ.

ભણતર જે ઝાઝું ભણે, નિર્ધન નિશ્ચે થાય;

વળિ બહુ પુસ્તક વાંચતાં, વ્યર્થ વખત વહિ જાય.

એ રીતે ઉપદેશ બહુ, વધતો આપે વહેમ;

આળસ ને અજ્ઞાન પણ, આપણું ઇચ્છે ક્ષેમ.

(હરિગીત છંદ)

પણ એક શત્રુ આપણો, થાવા ન દે મન ભાવતું,

એથી જ ઝાઝું જોર આપણિ, ફોજનું નથિ ફાવતું;

સરદાર સાહિબ લોક તે, એ લોકનું અતિ પ્રિય કરે,

સમભાવ રાખે સર્વ શિર, દિલમાં દયા ધરથી ધરે.

અજ્ઞાન આળસ વહેમના, થઈ શ સમ લાગ્યા રહે,

હિત ચહે હિંદુસ્તાનનું, તજિ કપટ નિત સાચું કહે;

પુસ્તકોશાળા પાઠશાળા, વિરચિ વિદ્યા વિસ્તરે,

કદિ ગરથ ખરચે ગાંઠનું, સઉ લોક જેથી સૂધરે.

અતિ ગુપ્ત વાતો આપણી, ભેદૂ બની રહે ભાખતા,

સંચા ખજાના સર્વસ્થળ, રતિએ ગુપત નથિ રાખતા;

પેસાર ને નીકાળ તમ, દરબાર ચિત્રે ચિત્રમાં,

દેખાડિ દુનિયાને કરે છે, ચતુર હુનર ચરિત્રમાં.

કોહાડી સાથે કાઠનો, હાથો મળે તરૂ નાશ છે,

અરિ તેમ દેશી આપણા, જેનો તહાં સહવાસ છે;

સાહિબ સલામત ગરિબપરવર, શુણો હુનરખાનજી,

કોઈ વખત તમને બાંધિને, સોંપશે હિંદુસ્તાનજી.

ભય ભારિ અમને એહનું, બીજાથકી બિહિતા નથી,

મન સાચિ કરીને માનજો, જે કથા તમ આગળ કથી;

શુણિ બોલ હુનરખાન બોલ્યો, છેક વાત ન છંડિયે,

પડિયે જહાંલગિ પરવશે, મન રાખી સામા મંડિયે.

ખુદ મદદ તો કરશે ખુદા, ચિનદેશથી ચઢી ચાલવું,

લુટવું દેવળ લક્ષ્મિનું, પોતાનું બોલ્યું પાળવું;

પણ જાણજે જે યંત્રખાં, તું પડિશ હિંદુ હાથમાં,

પડશે પછી તો આપણા, ભંગાણ સઘળા સાથમાં.

(દોહરા)

ચઢી ફોજ બડિ ચિનથી, બહુ ગાજ્યું બ્રહ્માંડ;

કાગળ કાચ બિલોર તજ, સોમલ રેશમ ખાંડ.

ચાહ ફટકડી સાદડિ, કલ્લાઈ આદિ અનેક;

ચડિ ચાલ્યા હિંદુતણી, તરત તજાવા ટેક.

(તોટક છંદ)

ચડી ફોજ મહા બળિ ચીનતણી,

ભલિ ભાતથી હિંદુસ્તાન ભણી;

વણરાજ વિચાર કરી ઉચરે,

લડવા કુણ આજ ઉમંગ ધરે.

શુણિને શુરવીર અફીણ ઉઠ્યો,

કર મેલિ મુછે રિપુ શીશ રૂઠયો;

ઘનશામ સ્વરૂપ સુગૂણ ઘણા,

તન રોગ હરે જન રોગિતણા.

વણ કાજ ન રોજ મિલાપ ગમે,

દિન દીન મિલાપથિ દેહ દમે;

હણિ જોર વળિ ધન તુર્ત હરે,

કિરતી હણિ ગર્ધવ તુલ્ય કરે.

સજિ સેન ચિતે ધરિ એજ ચઢ્યો,

ચિન ચોક વચે જઈ આપ અડ્યો;

ધન લૂટિ ધરે નિજ પૂર પ્રતી,

પરદેશ વિશે કરિ પ્રૌઢ ગતી.

(દોહરો)

અફિણસિંહ ચિન ઊપરે, બહુ લડિયો નિબંધ;

ચિન હિંદુ વચ્ચે વધ્યો, ધરણી ઉપર ધંધ.

(શંખધારી છંદ)

ધરે ધંધ ભારી, મરે મર્દ નારી;

લડે ફોજ ટોળા, ઉડે આભ ગોળા.

ડરે દીલ કાચા, મરે શૂર સાચા;

કહે માર મારો, રિપુને વિદ્ધારો.

તુટે હાથ માથાં, ખુટે ખૂબ ભાથા;

પડે જોર પૂરા, વઢે વીર શૂરા.

હૈયે હામ પૂરે, તજે ત્રાસ દૂરે;

ખરે દીલ ખેલે, મહા બાણ મેલે.

મળી મર્દ મંડે, રિપુ ખડ્ગ ખંડે;

ભયે ભૂમિ ભાસે, નમર્દોજ નાસે.

પડે તૂટિ પાળા, બુઢા કોણ બાળા;

ધરે લોહ ધારા, પડે આરપારા.

લડી માર લાગે, ભલા અંગ ભાગે;

વિરો હાક વાગે, જહાં જુદ્ધ જાગે.

પ્રલેકાળ કેવો, ઉઠે શબ્દ એવો;

ગિરી જેમ ફૂટે, છતા ગર્ભ છૂટે.

થયો તો ન થાશે, સુગ્રંથે ગવાશે;

વડો ધંધ વીત્યો, જુદ્ધો હિંદુ જીત્યો.

(તોટક છંદ)

વસ્તી અતિ આણ અફીણતણી,

ચિન ભૂમિ પગે પણ ચાંપિ ઘણી;

પછિ હુંનરખાન પ્રજા સઘળી,

મળિ પ્રૌઢ વિચાર કરે પ્રબળી.

હમણાં નહિ આપણિ હામ રહે,

ઉલટું ધન લૂટિ અફીણ લહે;

જગવ્યો વડ સિંહ સુતો સુખમાં,

કર કીધ મણીધરના મુખમા.

સમજ્યા વિણ કામ અશુભ થયું,

કરિ કષ્ટ ચિનાધિશ એમ કહ્યું;

સજશે જન સંગ અફીણ તણો,

ધન માલ લુટી વળિ પ્રાણ હણો.

લગરીક અફીણ લહે ઘરમાં,

કરિ કેદ કસો પગ ને કરમાં;

બહુ પ્રાણિતણા ધન પ્રાણ હર્યા,

દુખવંત અત્યંત મનુષ્ય કર્યા.

ભડ તોય હઠ્યો ન અફીણ ભલો,

કરિ હાથ રહ્યો ચિનદેશ કિલો;

પછિ હુંનર ખષ્ટ બહુ પડિયો,

ચિત ચાહિ વિલાયતથી ચડિયો.

કરિ ક્રોધ દિલે બડ જોદ્ધ કહે,

રણખેત લડો જ્યમ લાજ રહે;

કહિ વેણ મુખે નહિ જો કરિયે,

બકવી કરનાર બધા ઠરિયે.

(દોહરા)

યંત્રખાન મંત્રી કહે, હવે ન હારો હામ;

સાહિબશ્રીના શુકનથી, કરિશ સિદ્ધ સઉ કામ.

રચિ પર્વત જેવી પછી, અગણિત બોટો આગ્ય;

હિંદુસ્તાન તરફ જવા, બાંધિ સિંધુપર પાગ્ય.

(નારાચ છંદ)

વિચારિ મંત્ર મંત્રિ યંત્રખાન ફોજ મેળવી,

તપાસિ કૈક શૂર વીર ધીર જોઈ કેળવી;

અનેક રંગ અંગ નંગ છીંટનાં ચલાવિયાં,

અપાર તાર તેજ વાર ધાતુના બનાવિયા.

વિચિત્ર ચિત્રવંત વસ્ત્ર અસ્ત્ર શસ્ત્ર ધારિયાં,

અનેક રાચ કાચનાં અસાચનાં ઉતારિયાં;

ઘણાંક કાઠનાં ઘડી દડી બનાવિ સૂત્રની,

કરી ઘણી કરામતો પ્રસિદ્ધ પૃથ્વિપુત્રની.

સપાટ પાટિયાં ખીલા કરેલ સંચ કુંચિયો,

સિવ્યાનિ સોય ચાકુ ભાત ભાત જાત ઉંચીયો;

ગણ્યાં નહીં ગણાય કે ન થાય લેખું લેખતાં,

મનુષ્ય મોહબંધ થાય અંધ તુર્ત દેખતાં.

ફરી ઘણીક ફોજ આવિ હિંદુ દેશ ફોડવા,

ઉજાડિ ઉધમીપુરી તમામ ધામ તોડવા;

લુટી અનેક ઉધમીતણી બજાર આવતે,

તુટી ઘણીક પેઢિયો હથ્યારથી હઠાવતે.

ઉચારિ હાય હાય લોક પથ જાય પાંશરે,

કહેજ ત્રાય ત્રાય ત્યાં સહાય કોણ જૈ કરે;

મલેચ્છ લૂટનાર લક્ષ્મિ મંદિરે મળી ચઢ્યા,

અફીણ રૂ મજીઠ તે બિતા ફરેજ બાપડા.

સમૂળ કોટ પાડિને ઉપાડિ લક્ષ્મિ મૂરતી,

ઝલાય કેમ હાય ઉભિ હિંદુ ફોજ ઝૂરતી;

સજેલ શસ્ત્ર તોય તે પડ્યા અપાર શોકમાં,

નહીં ઉગારનાર ચારખુંટ મૃત્યુ લોકમાં.

સુશસ્ત્ર સાળવીતણાં વિશાળ શુદ્ધ સાળ તે,

કિધા નકામ છીંટ પાટ પખી તુર્ત કાળ તે;

લલીત શસ્ત્ર સાણશી ને એરણી લુહારનાં,

પડ્યાં નિહાળિ લોહ પાટિયાં બહુ પ્રકારનાં.

સુતાર શસ્ત્ર સારડી ને વાંસલા ને વીંઝણી,

થયાં ખરાબ પેખિ મેજ પેટિ ખૂરશી ઘણી;

વિચિત્ર ચિત્ર દેખિ શસ્ત્ર વ્યર્થ ચિત્રકારનાં,

અનેક કાચ ઠામથી નકામનાં કુંભારનાં.

છુટ્યાં હથ્યાર લેખનાં જ જોઈ છાપ યંત્રને,

થયા ખરાબ ખેપિયા તપાસી ડાગતંત્રને;

કુબુદ્ધિ રૂપિ કેદ છેક ફળ કામ છોડતાં,

થયા ખરાબ નાતના વરાનું ખર્ચ જોડતાં.

સુજે ન દીશ એક કે વિવેક આંખ ઊઘડે,

ઉફાંદ ધૂળ આંખ પૂરિ કર્જ ખાડમાં પડે;

થયા અનંત લોક શોકવંત આ વિરૂદ્ધમાં,

મુઆ સમાન માનવી ઘણા જણાય જુદ્ધમાં.

(ચોપાઈ)

લૂટિ મુલક હિંદુનો લીધો, દશે દિશામાં ડંકો દીધો;

વશ કરી જન ઉદ્યમ પુરવાળાં, તે ઘર જડ્યાં વિલાયતી તાળાં.

(ઝૂલણા છંદ)

જુદ્ધ વણરાજ પરદેશિ નૃપસાજનો,

આજની વખતમાં અધિક એવો;

દિલ્લિ પ્રથિરાજને મ્લેચ્છના મુલકથી,

ધોમ જાગ્યો હતો ધંધ જેવો;

ધીર શૂરવીર તે નીર માગે નહીં,

સ્થિર ઠરિ નવ શકે એક ઠામે;

મેહેલમાં બેશિ જે મુછિયો મરડતા,

કરડતા દંત આવ્યા ન કામે.

નાશિયા લોક વેપારિ ને ગ્રાસિયા,

દાસિયા નાસતાં ફરિ ન દેખ;

ઢાલ તરવાર તજિ ભડ નરો ભાગિયા,

લશ્કરી લોક ત્યાં કોણ લેખે;

ધમધમે ધરણિ ત્યાં કાયરો કમકમે,

ખમખમે ખડગ નર થાય ખેદી;

કૈકના હાથ પગ કૈકના ભાગિયા,

વાગિયાં બાણ તનત્રાણ ભેદી.

થાય ઘડુડાટ રથ બાણ સડુડાટ વળી,

તોપ ધડુડાટ ગડુડાટ ગોળા;

કટક કડુડાટ પડિ શીશ દડુડાટ દડી,

વ્યોમ ફડુડાટ ધ્વજ રંગ ધોળા;

પુષ્પની સેજમાં જે નરો પોઢતા,

ઓઢતા સાલ દુસાલ અંગે;

તે નરો તરફડે ખૂબ રણક્ષેત્રમાં,

ચડભડે કૈક ટકી એક ટંગે.

ભાગિયાં હાડ પણ લાજમાં લાગિયા,

લાગિયા કૈક નર જુદ્ધ લડવા;

જાગિયા કૈક નર મોહમૂર્છા થકી,

પાગિયા ક્યાં કહી બેસે રડવા;

લૂટિયા કૈકને કૈકને કૂટિયા,

ચુંટિયા છોડ જ્યમ છાજ કેરા;

કોઈ નથિ વાર કરનાર આ વારમાં,

જેને દરબાર જન ખાય ફેરા.

કોઈની જનનિયે સુંઠ ખાધી નથી,

હામ હૈએ ધરે આજ ટાણે;

જે હુનરખાનને પકડિ કર જકડિને,

આપણા દેશમાં તુરત આણે;

ક્યાં ગયા હિંદુમહારાજ પાટણપતિ,

જે લડ્યા ખૂબ પરભાસ લૂટ્યે;

આ સમે કેમ એ તુરત નથી આવતા,

ગામમાં લક્ષ્મિનું ધામ તૂટે.

હિંદુ વટલાવતાં જવન બળ ફાવતાં,

આવતા સદ્ય શીવાજી વહારે;

ક્યાં ગયા જે હવે હિંદુને જાળવે,

દરિદ્ર નિજ જાત જોરે વધારે;

કોણ હિંદૂ ધણી રાખિ ચિંતા ઘણી,

જાતું પરદેશ ધન બંધ કરશે;

હડહડી ચાલિયું કેમ રહેશે હવે,

તૂટિયું ટાંકું જળ કેમ ધરશે.

(દોહરો)

વિકળ સકળ હિંદુ હવે, સુજે ન એકે દીશ;

ભાષણકાર સુભાખીને, કહે નમાવી શીશ.

(૫ધરી છંદ)

મંડળી સિંહનર એક નામ,

ઉંઘે છે એજ આલસ્ય ધામ;

લઈ કુંભકર્ણની નીદ્ર જાણિ,

સૂતો છે સોડ તે શ્રેષ્ટ તાણિ.

નહિ તો લિધેલ મુચકુંદ નીદ્ર,

પોઢ્યો પલંગ શુરવીર ઇંદ્ર;

દીસે હજૂરમાં ચોકિદાર,

સઉ ભૂપ શેઠ ને સાહુકાર.

તે સર્વનેજ નિજ ધામમાંહિ,

આલસ્યખાન રોકે છે ત્યાંહિ :

આડા છે વીર અજ્ઞાન વહેમ,

કરે મંડળીક જાગે ન જેમ.

તે મંડળીક છે શૂરવીર,

બહુ બુદ્ધિવંત વજ્જર શરીર :

જાગતો થાય એકે ઉપાય,

તો જરૂર હુંનરખાં જિતાય.

લે યંત્રખાને ઉપાડિ ત્યાંથિ,

કપિ જેમ વૈદ્યઘર લંકમાંથિ;

લડનાર લોકને દે ઇનામ,

તો ફરિ વસાય ઉદ્યમગ્રામ.

થાણાં થપાય વાળિ ચિન વિલાત,

જાણવા શત્રુ છળભેદ ઘાત;

હુનરનાં લાવિ હથિયાર ખેંચી,

વળિ દેશિ લોકને દેજ વેંચી.

વણ મંડળીક બ્રહ્માંડ મધ્ય,

નથિ હુંનર જોડ કરનાર જુદ્ધ;

જાગતાં વીર જો જશે કાળ,

કરશે દરીદ્ર હિંદુ વટાળ.

(દોહરો)

ભાષકનાં ભાષણ શુણી, કર્યા ઉપાયો ક્રોડ;

નર મંડળી જાગ્યો નહીં, સુતો તાણી સોડ.

(હરિગીત છંદ)

વડિ સોડ તાણી સુતો જાણી, નીદ્ર આણી નેણમાં,

તેને જગાવા ગલમચાવા, વિવિધ આવા વેણમાં;

ભુંગળ સમાને વર્તમાને, પત્ર કાને ઘૂઘવે,

ચોપાસ જ્યમ કે ઢોલ ઢમકે, વિર ન ચમકે ઊંઘવે.

ભાષક ઉચારે વારે વારે, જન પોકારે બહુ મળી,

ફિટકાર લાગે અંગ ભાગે, પણ ન જાગે મંડળી;

ચિહકાર વાણી વદે તાણી, ઉઠે જાણી એ થકી,

તોપો વછોડે કાન જોડે, નીદ્ર તોડે તે થકી.

ઉપાય ભારે કર્યા જ્યારે, પાસું ત્યારે ફેરવ્યું,

બોલ્યો ન વાણી જ્ઞાન આણી, મન ન જાણી મેળવ્યું;

ઉડી ગઈ જ આશા જોઈ તમાસા, ભણે ભાષા ભાષકો,

તે તપી તનમાં દેશિ જનમાં, ધારિ મનમાં ધાશકો.

(દોહરા)

જાગ જાગ ને જો હવે, મંડળીક મતિમાન;

લાવ લાવ તું લાગ લઈ, પકડી યંત્ર પ્રધાન.

(કવિત)

હુનર હજાર ફોજ પ્રેરી પરદેશી લોકે,

લીધો હિંદુ દેશ લુટી ખ્યાત થૈ ખરેખરી :

થાય ન ઉપાય કશો, લોક હાય હાય ગાય,

મનમાં મુઝાય વાત જોય નહીં ઉચરી;

પૈસાનો જ્યાંથી પેસાર બહુ થયાં બંધ દ્વાર,

આળસ અપાર અનુદ્યોગ હાથીએ કરી;

એજ ગજરાજ આજ કુંભ કાપવાને કાજ,

જોઈયે જરૂર હઠીસિંહ સિંહ કેસરી.

(પરિકરાલંકાર)

(દોહરા)

યંત્રખાનના દ્વારમાં, આળસ હસ્તી આજ;

કેસરિસિંહના સુત વિના, કોણ હણે ગજરાજ.

સુતો જગાડે મંડળીક, કરિ પૂરો પોકાર;

કર જોડી તેને કરું, વંદન હું બહુ વાર.